• مهاڳ : عشق جي راهُن مَٿي ڪَاوا اُڀا
هيءُ ڪنيزڪُ مُلهه خريدڻ، ڪيئن مَٿيئون مون ٿيو،
حَرف اسان تي آهي اصل لئون، ويسر ۾ ويو،
”سچوءِ“ ڪوٺي پانهنجو، پاڻ قريبَن ڪيو.
(سچل)
’بينجي‘ کي آمريڪن `Appalachian balladeer` چون ٿا. دنيا جي بي حساب هنڌن تان، طرح طرح جي بيشمار ماڻهن اچي هڪ اهڙو آمريڪا وسايو، جيڪو هاڻ هڪ گهڻ رنگي، گهڻ نسلي، گهڻ ثقافتي ۽ گهڻ مذهبي رياست بڻجي چڪو آهي. هن رياست اندر جيڪي به پناهگير آيا، سي رڳو پنهنجا پير ۽ جسم نه کڻي پهتا، پر اهي پاڻ سان گڏ پنهنجون عادتون، علتون، حضلتون، ثقافتون، ٻوليون، لهجا، آرٽ، ميوزڪ، سياست ۽ گهڻو ڪجهه کڻي پهتا. آمريڪا ۾ ’بينجي‘ لاءِ چيو وڃي ٿو ته اهو ڪن آفريڪي قبيلن سان گڏ ريڊ انڊين تائين پهتو ۽ ائين اصلوڪن آمريڪين سان گڏجي آفريڪن ’ايپلاچين بلاڊير‘ يعني ’بينجي‘ جي ميوزڪ جي روايت وڌي. سال 2014ع ۾94 ورهين جي ڄمار ۾ گذاري ويل آمريڪا جو مشهور ’بينجي نواز‘، پيٽ سيگر، هڪ زبردست گائڪ هئڻ سان گڏوگڏ امن ۽ سول رائيٽس جو وڏو ورڪر به هو. هن ’بينجي‘ ذريعي ان قديمي فوڪ ميوزڪ جي بحاليءَ لاءِ ڌنون جوڙيون، وڏا وڏا ڪنسرٽ ڪيا ۽ هن جو خيال هو ته دنيا ۾ امن ۽ انصاف لاءِ ضروري آهي ته ثقافت ۽ اُن ۾ به آرٽ جو ڀرپور استعمال ڪجي.
مشهور اسڪاٽش صوفي گائڪ جين ريڊ پاٿ ’اسڪاٽ لئنڊ‘ جي مشهور شهر ايڊنبرگ ۾ ڄائي ۽ شهر جي نالي تي قائم يونيورسٽيءَ ۾ ”ميڊياويل اسٽڊيز“ ۾ ڊگري ورتائين. پڙهائيءَ دوران تاريخ پڙهندي آئرلينڊ ۾ استعمال ٿيندڙ قديم صوفي ميوزڪ کان متاثر ٿيندي نوڪري ڪرڻ بدران اچي راڳ کي لڳي. ’فوڪ ميوزڪ‘ ۾ ايترو ته نالو ڪمايائين، جو يورپ توڙي آمريڪا ۾ ’انٽر فيٿ هارمني‘ (بين المذاهب توازن) جي سفير بڻجي وئي ۽ هن پنهنجي صوفي ميوزڪ کي امن ۽ سماجي انصاف جي پرچار سان ڳنڍي ڇڏيو هو.
سنڌ ڌرتي به هر دور ۾ اهڙن ڪردارن سان مالا مال رهندي آئي آهي. صادق فقير اهڙن فقيرن مان هو، جن اسڪاٽش صوفي گائيڪ جين ريڊ پاٿ ۽ آمريڪا جي مشهور بينجي نواز پيٽ سيگر کان به ٻه وکون اڳيان وڌي نه رڳو صوفي ميوزڪ ذريعي سنڌ جي خدمت ڪئي، پر هن قومي گيتن ۽ سنڌ جي اعليٰ مزاحمتي شاعريءَ جي چونڊ ڪري اڃا ڀرپور ڪردار ادا ڪيو.
وَڍي جَنِ وِڌياسِ، وَري ويڄَ ئِي سي ٿِيا،
تُرتُ ٻَڌائُون پَٽِيُون، روزِ ڪيائُون راسِ،
هِينئڙا! تنِين پاسِ، گھارِ ته گھايَلُ نه ٿِئين.
(لطيف)
هن جي اعليٰ ۽ منفرد هجڻ جي هڪ ثابتي اوهان جي هٿن ۾ هن ڪتاب جي صورت آهي. جيڪو سنڌ جي ساڃاهه وند نوجوانن علي نواز آريسر ۽ زاهد اوٺي- جي محنتن ۽ ڪاوشن سان سهيڙيو ويو آهي. 250 صفحن تي ٻڌل هي خوبصورت ڪتاب، رڳو مضمونن، تاثرات، ليکن ۽ ڪالمن جي ڀيٽا ناهي، پر هي ڪتاب سنڌ جي ان ٽهيءَ جي سموري سياسي ساڃاهه، وطن پرستي ۽ پنهنجي هيروز سان پيار جو نچوڙ دستاويز آهي. فنڪار ته سوين پيا اچن وڃن، پر صادق فقير تي سهيڙيل هيءَ اينٿالاجي ۽ ان ۾ شامل سنڌ جي شاندار سياسي ڪارڪنن، سماج سڌارڪن، ڪالم نگارن، ذاتي دوستن، ويجهن ساٿين، اديبن، شاعرن ۽ دانشورن جو صادق فقير کي پيش ڪيل ٽريبيوٽ، سنڌ اندر ترتيب ڏنل هڪ نئون بائيبل آهي.
هن سهيڙ ۾ ڇا ڇا نه رنگ موجود آهن. دوستن ڪيئن نه تخليقي ۽ پيار ڀري انداز ۾ سنڌ جي هن عظيم فنڪار کي ڀيٽا ڏني آهي. ڪتاب ۾ شامل عبدالواحد آريسر، تاج جويي، مختيار ملڪ، نصير مرزا، اياز گل، مير حسن آريسر، خليل ڪنڀار، ڀارومل امراڻي سوٽهڙ، علي اڪبر راهمين، دودي چانڊيي، اشفاق لغاري، نور احمد جنجهي، نواز شاهه ڀاڏائي، ايوب کوسي ۽ پنهل ساريي ڇا ته بهترين ليک لکيا آهن!.
ٻئي پاسي رکيل مورائي، ڊاڪٽر مخمور بخاري، ضراب حيدر، ماڪن شاهه رضوي، علي زاهد، الطاف ملڪاڻي، وجئه شرما، کاٽائو جاني، نسيم بخاري، ساجد سنڌي، واحد ڪانڌڙي، سهيل ابڙي، عزيز قاسماڻي، شوڪت چاچڙ، انقلاب ٿري، ڀڳڙي مل ناچيز، ممتاز نهڙيي، ساجد چانڊيي، اياز لطيف دايي، تولارام سوٽهڙ، وحيد رزاق مستوئيءَ، امر رائيسنگهه راجپوت، پرتاب شواڻي، ناصر مقصود گل، غريب گل سيتائي، نثار کوکر ۽ ٻين به سنڌ جي هن وڪٽرهارا کي بهترين ڀيٽا پيش ڪئي آهي.
هن سهيڙ جا ابتدائي ڪجهه مضمون ئي ايترا ته لاجواب آهن. جو ايمانداريءَ جي ڳالهه هيءَ آهي ته اهي مضمون باقي سمورين لکڻين کي ايترو ته ’اوور شيڊو‘ ڪري ٿا ڇڏين، جو مون کي هن ڪتاب لاءِ، ٻه اکر لکڻ مهل پنهنجي پاڻ کي سنڀالڻو پيو ته انهن مضمونن کان پوءِ باقي بچي ڇا ٿو، جو ويهي پيش لفظ لکجي. مون سوچيو ته جيڪڏهن پيش لفظ لکڻ جي نوجوانن جي هجت جي ڊيوٽي نه هجي ها ۽ جي هي ڪتاب ڪا قرارداد هجي ها ته هي مضمون پڙهڻ کانپوءِ رڳو ٻين کان صحيحون وٺڻ جي ضرورت هئي.
وِرسِيا ويڄَ ويچارا! دِل ۾ دَردُ پِرينِ جو:
اُٿـو ويـڄا! مَ وهـو، وَڃـو ڊَبَ کـڻـِي،
ٻُڪي ڏيندا ٻاجَهه جي، آيا سُورَ ڌَڻي،
آيـا جيءَ جِـيـارا، دِل ۾ دَردُ پرِينِءَ جو!
(لطيف)
آءٌ ڪجهه مضمونن جون چند سهڻيون سٽون ورجائي رهيو آهيان، پڙهو ۽ ڏسو ته جڏهن روح روح سان ملي ٿو، من ماندو ٿئي ٿو،ڪنهن پياري ساٿيءَ جي ساهه جي ٽنڊ ٽٽي ٿي، ته هانءُ ڪيئن جڙي ٿو ۽ پوءِ ماڻهو ڇا نه لفظ سِرجي ٿو-اوهين پاڻ پڙهو ۽ ڏسو ته صادق ڇا هو!.
” راڳ جا ڄاڻو پاڻ کي ’سنگيت پريمي‘ سڏين ٿا، تن کي اها خبر ناهي ته سنگيت من رس ۽ دماغ رس نه هوندو آهي. بلڪ سنگيت ڪن رس، اک رس، نڪ رس، ذائقا رس ۽ هٿ رس هوندو آهي- جڏهن ته ڳائڻو اُن افشان کي محبوب جي چُنيءَ ۾، مرڪ ۾ ۽ پيشانيءَ جي پگهر جي قطرن ۾ سجائي ڇڏيندو آهي ۽ اسان جو صادق به اهڙو ئي هو-.“
-عبدالواحد آريسر
”ڪنهن ٿي ڄاتو ته، سنڌ جي آوازَ- شيخ ايازَ جو آوازُ، پنهنجن آلاپن ۾ سانڀي رکڻ وارو سدا ملوڪ راڳي صادق فقيرُ، پنهنجي ڪُٽنب جي ڀاتين، معصوم ٻچڙن، جيون ساٿڻ ۽ سالي سان گڏ سعودي عرب ۾ عمرو ڪرڻ ويندو، ۽ يارن دوستارن سان کِلي، مُسڪرائي ويندڙ هي پاڪ روحُ، ’عرب جو تنها دشت‘ ۾، بي سُڌ ۽ بي جان ٿِي، ’ٿر جي صحرا‘ ۾ واپس موٽندو! واقعي موتُ هڪ اِسرار آهي!-“
-تاج جويو
”’توکان ٿيندي ڌار…….‘ وارو ڪلام صادق فقير جي حوالي سان اڄ نه رڳو سنڌ واسين جو ترجمان بڻجي ويو آهي، پر هاڻي مون کي ايئن محسوس ٿئي ٿو ته ڄڻ مون اها وائي لکي ئي صادق فقيرلاءِ هُئي. اڄ جڏهن هواسان کان ڌار ٿي ويو آهي ته اهو ڪلام اڄ صادق فقير تي ئي ٺهڪي ٿو اچي ته: توکان ٿيندي ڌار- کلندي کلندي يار- لڙڪ لڙي پيا لار ڪري-“
-اياز گل
”صادق فقير ٿر جي مخصوص لهجي ۾ ڳائيندو هيو، ٿر اڳ ۾ ته مائي ڀاڳيءَ جي لوڪ گيتن سان سڃاتو ويندو هو ۽ پوءِ گيڙو رتل صوفياڻن ٻولن سان موهن ڀڳت جا ڪلام به گونجندا هئا، پر صادق فقير ته ماڳهين نئون جهان جوڙيو هيو. هو نئين دَور جو نرالو راڳي هو، جنهن سان نئين شاعريءَ جو ساٿ ۽ سنگم هيو.“
-مختيار ملڪ
’اسين بس رهياسين اڌورا...اڌورا‘ ۽ ڪاليجن، يونيورسٽين ۽ اسٽيجن تان هن جڏهن قومي رنگ، آهنگ جي شاعري ڳائي ته هو ڄڻ قومي رنگ جي راڳي طور اڀري سامهون آيو.“
-نصير مرزا
”سنگت ۾ سدائين سنگت جهڙو ئي هلندڙ هي ماڻهو هزارين ماڻهن جي دلين واري تخت جو رانجهو ثابت ٿيندو؟ اها ڳالهه ڪنهن اوچتي انڪشاف وانگر معلوم ٿي آهي. -مير حسن آريسر
”جيئن مرشد ايازَ سنڌي شاعري کي يوٽرن ڏنو، بلڪل ائين تو اُن شاعريءَ کي پنهنجي آلاپن سان مڃتا ڏياري، ڪيسٽ ڪمپنين وٽ يرغمال ۽ ولگر شاعري ڳائيندڙن جي وچ ۾ تو رِسڪ کنيو ۽ جديد سنڌي شاعريءَ کي سُرن جا ويس ڏئي، ماڻهن وٽ قبول ڪرايو، ماڻهن جي ٽيسٽ بدلائي.“
-خليل ڪنڀار
”انهيءَ ڪري ئي شايد بابا بُلي شاهه چيو آهي ته؛ ’اسان عشق سلامت منگيا‘. پر يار صادق ٻڌاءِ ته بي اختيار دل انهيءَ وڇوڙي، انهيءَ دردناڪ حادثي جي نا انصافيءَ کي ڪيئن قبول ڪري سگھي ٿي. ڪيتريون رس رهاڻيون جيڪي توسان ڪرڻيون هيون، پيار ورهائڻو هو. سڀ ڪجھه اڌورو رهجي ويو.
- کاٽائو جاني
هيءَ جيڪو زندگيءَ جو چرخو آهي، ڇا ان کي ڪنهن منصوبي بندي سان هلائي سگهجي ٿو يا ان چرخي جو مصالحو اڳ ۾ ئي تيار ٿي، پچي، بس رڳو پنهنجي وقت تي نروار ٿيندو آهي. وقت چوي ٿو ته آءٌ وڏو بادشاهه ته ڇا وقت جي مخالف ڌارا ۾ به تري سگهجي ٿو يا جيڪو لکيو آهي، سو ئي ٿيڻو آهي؟ يا جيڪو جنهن جي حصي ۾ آيل آهي، ان کي اهو ئي ڪردار نڀائڻو آهي؟ - ”لکيو منجهه نراڙ، قلم ڪياڙي نه وهي“. جي ائين به آهي ته پوءِ ڀاڳن وارا آهن اهي، جن لاءِ ڪي اهڙا ڪم ٿي وڃن ٿا، جن جي مظاهري سان هو امر ٿيو وڃن. ڇا اها چوائس ماڻهوءَ کي به آهي ته هو پنهنجي مرضيءَ سان پنهنجو نصيب طئي ڪري. آءٌ سمجهان ٿو ته ائين آهي ۽ اهو ماڻهو، جي وس آهي ته هو پنهنجي لاءِ طئي ڪري ته ان کي مليل جيڪا به حياتي آهي، تنهن کي اهو ڪيئن ٿو گهاري. ڪائنات جي سمورين حسناڪين ۽ سونهن جون ٻه وڏيون انسپريشنس سج ۽ چنڊ پنهنجي وقت تي اڀرن ٿا ۽ پنهنجي وقت تي غروب ٿين ٿا. ان جو مطلب اهو ٿيو ته اهو طلوع ۽ غروب اٽل حقيقتون آهن.
’عشقُ، موتُ ۽ خُدا، ٽي اهڙا اسرار آهن، جي هن وقت تائين ڪنهن به نه ڄاتا آهن، ۽ نه ڄاڻي سگهندو.‘
(ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ مسافر- شيخ اياز)
ماڻهوءَ جو جسم، روح ۽ من به ائين ئي طلوع ۽ غروب آهي. اُڀاربه آهي ته زوال به آهي. هاڻ فيصلو اوهان کي ڪرڻو آهي ته اوهين ٽهڪن کي ٿا چُوز ڪيو يا تيسي کي. اوهين حق جي پاسي ٿا ٿيو يا ناحق جي. زندگي بس سج جي ۽ چنڊ جي ان طلوع ۽ غروب جي وچ واري مختصر وقت جي هڪ اهڙي اڌوري ڪهاڻيءَ جو نالو آهي، جيڪا پوري ان ڪري نٿي ٿي سگهي، جو ان ڪهاڻيءَ جي خوبصورتي، ان جي اڻپوري رهڻ ۾ آهي: تنهن ڪري چوائس اوهان جي آهي ته اوهين ڪهڙي ڌارا سان گڏ هلو ٿا.
تون دودو ٿيڻ ٿو چاهين يا چنيسر
تون ٻاگهل ٻائي ۽ بينظير ڀٽو ٿيڻ ٿي چاهين يا، ڪونئرو ۽ ناتر؟ تون نائومل ٿيڻ ٿو چاهين يا راجا ڏاهر ۽ هيمون ڪالاڻي؟. تون مخدوم بلاول ٿو ٿيڻ چاهين يا شاهه بيگ ۽ شاهه حسن ارغون؟ اها سموري چوائس اوهان جي هٿ ۾ آهي. جي زندگي هڪ سورج ۽ چنڊ جي طلوع ۽ غروب جي وچ واري عرصي جي هڪ مختصر اڻپوري ڪهاڻيءَ جو نالو آهي، ته پوءِ ڇو نه چونڊجي وطن ۽ ويڙهيچا، ڌرتيءَ سان محبت ۽ ماڻهوءَ سان پيار، حق ۽ سچ جو ساٿي ۽ ناحق جو دشمن.
پر جيڪي اهو نٿا چونڊين ته ڇا وري ان ڳالهه تي ڦري اچجي ته شايد انهن جي نصيب ۾ اهي لعنتون ملامتون ۽ غداريون لکجي اچن ٿيون ته جيئن ماڻهو حق ۽ سچ جي پرک ڪري سگهن. وطن لاءِ سر ڏيندڙ ڏياچن ۽ وطن سان غداري ڪندڙ نائون ملن جي وچ ۾ ڪا ليڪ ڪڍي سگهن.
پر هاڻ ته ’نيولبرل دنيا‘ ۾ اها ليڪ به سنهي ٿيندي پئي وڃي. خبر ئي نه ٿي پوي ته ڪير اسان جي پاسي آهي ۽ ڪير اسان جي ويرين جي پاسي آهي. هوسڀني ۾ موجود آهن، جي پڇو ته چون ٿا ته دنيا جا جديد سياسي نظام ’سماجي لهه وچڙ ۽ هڪ ٻئي سان انگيج ٿيڻ‘ جو گس ٻڌائين ٿا. ان جديد تعارف، ليڪ سنهي ڪئي آهي غدار ۽ وطن فروش ۽ وطن دوست جي وچ ۾. جڏهن اها ليڪ سنهي ٿي ڪنفيوز ڪرڻ لڳندي آهي ته پوءِ يڪتارا، هارمونيم، بينجو ۽ ڍولڪ وغيره اُن سنهيءَ ليڪ جو فرق ٻڌائيندا آهن.
صادق کي ڏنل هيءَ ڀيٽا محبتن جي، لڙڪن جي، چاهتن جي ۽ خوبصورت لفظن جي، اها عمارت آهي، جيڪا اسان جي هڪ عاشق ۽ ذميوار قوم هجڻ جي نشاني آهي. صادق ته هليو ويو ۽ اسان به هڪ ٻئي پٺيان هليا وينداسين. ۽ رهجي اهو ويندو، جنهن جو وطن لاءِ ڪو پورهيو ٿيل هوندو، جنهن سنڌ جي آجپي لاءِ جاکوڙ ڪئي هوندي، جنهن پنهنجي تخليقي صلاحيتن جي رلي وڇائي وطن جي آڌر ڀاءُ ڪئي هوندي، جنهن پنهنجي آرٽ ۽ فن، جي حصي مان ڪجهه کٽ مٺا انهن ٻارڙن ۾ ورهايا هوندا، جيڪي اڄ صادق کي هيءَ ٽريبيوٽ پيش ڪري رهيا آهن.
آيَـــلِ! اُنِ نه وِسَــهان، هَــنــجُون جي هــارِينِ،
آڻــيــو آب اََکــيـنِ ۾، ڏيــهه کي ڏيــکارِيــنِ،
سَڄَڻُ جي سارِينِ، سي نه ڪي رُونِ نه چُونِ ڪِي.!
(لطيف)
ذوالفقار هاليپوٽو
25 مارچ 2015ع
حيدرآباد، سنڌ