• ڏونگر مون سان روءَ، پنهونءَ جا پار ڪڍي! : خليل ڪنڀار
جن جا محبوب مري ويندا آهن،
اهي پنهنجو وقت ڪيئن گذاريندا آهن!
سڄي دنيا جا عاشق پنهنجي محبوبن جي وڇوڙي جو درد ڀوڳيندا آهن، پر آءٌ اهو بدنصيب محبوب آهيان، جنهن سان هاڻي تاعمر تنهنجي المناڪ وڇوڙي جو درد ڀاڪرين هوندو ۽ آءٌ پنهنجي لکيئي کي لوڙيندو رهندس. نوڪري سانگي در در جي خاڪ ڇاڻي، جڏهن مٺي ورندو هئس ته تنهنجا ٽهڪ ۽ تنهنجا ڀاڪر آجيان ۾ هوندا هئا. اتفاق سان ڪنهن ڀيري نه هوندو هئين ته شهر کائڻ ايندو هو. هاڻي ته حياتي کائڻ ٿي اچي:
راس آئي نه هڪڙي گهڙي تو سوا،
ڪيئن ڪٽي ڪو سڄي زندگي تو سوا.
پنهنجو ڇنل کٽولن وارو ڪلب، ڪاڪي جهامن مالهيءَ جي هوٽل، جتي ويهي پاڻ پيار، محبت، ادب، مذهبن ۽ انسانيت تي بحث ڪندا هئاسين، اهي به سڀ اڌورا رهجي ويا. اڌورو ته پنهنجو سنڌ جو ٽوئر به رهجي ويو، پاڻ طئه ڪيو هو ته سڄي سنڌ گهمجي، جنهن جي شروعات پاڻ ڪيٽي بندر ۽ کاروڇاڻ کان ڪئي هئي. پاڻ درياهه ۽ سمنڊ جي زمانن کان پوءِ ٿيل ميلاپ واري منظر مان ڪيترو نه لطف اندوز ٿيا هئاسين ۽ پاڻ اتي ملاحن سان گڏجي گيت به ڳايا هئا ۽ پوءِ پاڻ جهمپير ۾ رسول بخش درس جي اوتاري تي مڇي ماني کائي، اهو سنسان مندر به ڪينجهر جي ڪپ تي گهمي آياسين. مرشد لطيف ۽ مرشد اياز جي به حاضري ڀري هئي. تازو پاڻ ڀٽائي جي تڪيئي ٿرهو ڍورو تي به سڄي رات جاڳياسين. مرشد لطيف ۽ گنگا جتڻ کي ياد ڪيو ۽ هاڻي پاڻ ئي تو چيو هو ته ’جڏهن واهوندا ورندا، ته دودي سومري جي قبر تي هلي محفل ڪنداسين‘. سڀڪجهه ته اڌورو رهجي ويو.
جيئن مرشد اياز سنڌي شاعر کي يوٽرن ڏنو، بلڪل ائين تو ان شاعريءَ کي پنهنجي آلاپن سان مڃتا ڏياري، ڪيسٽ ڪمپنين وٽ يرغمال ۽ ولگر شاعري ڳائيندڙن جي وچ ۾ تو رِسڪ کنيو ۽ جديد سنڌي شاعريءَ کي سُرن جا ويس ڏئي ماڻهن وٽ قبول ڪرايو، ماڻهن جي ٽيسٽ بدلائي، تنهنجا همعصر مڻڪا پائي پيراڻين گادين جي پيرن ۾ سجدو ڪندا هئا ۽ سنڌ جو شعور عقيدت مان تنهنجا پير چُمندو هو. تون ته درياهه هئين، جنهن جي اندر ۾ سوين چالبازين جا دک هئا، جيڪي تو ڪڏهن اوريا ڪونه ۽ اهي ماڻهو ته هاڻي به بدليا ڪونه آهن. ڪڏهن جي ڪنهن کي چئي وجهان ته معاف ڪجان جاني! تون ته پنهنجي روين ۾ به سخي فنڪار هئين، جيڪو متل محفل ۽ نوٽن جي برسات ۾ پاڻ ٻئي فنڪار کي سڏي وٺندو هئين. تون ته سڪ جي سڏ تي، لکن جون دعوتون به ڇڏي ڏيندو هئين. تڏهن ته منهنجا راڻا سڄي سنڌ اوڇنگار ٿي وئي آهي. کاٽائو جاني چيو جڏهن هي ڳائيندو آهي: ’منهنجو سجدو انهيءَ کي آ، جيڪو انسان جي پاسي‘. ته ماڻهو واهه واهه ڪندا هئا ۽ آءٌ دعا گهرندو هوس ته ’مالڪ هن کي پنهنجي پناهه ۾ رکجان‘. سائين سائينداد پئي چيو ته هڪڙي ڏينهن ۾ روئڻ ڄڻ ته اسان جي عادت ٿي وئي آهي. شوڪت، نصير، دليپ، ماما وشن ۽ اسين سڀ هڪٻئي ڏانهن ڏسون ٿا ته اسان کان اوڇنگار نڪريو وڃي. تنهنجا گهر ڀاتي رفيق، منور ۽ صابر اسان کي پرچائڻ ۾ پورا آهن. تون اسان کي لاڏ ڪوڏ سان گهمائيندو هئين. اڄ ممتاز نهڙي تنهنجي لاءِ لاڏ ڪيو آهي، تون جيئن آخري سفر لاءِ نڪتين ته هن تنهنجي واٽ تي وڇائڻ لاءِ مڻين گل گهرايا آهن، اسحاق گهر اڏيو، تون ڪيڏو خوش هئين. مون گهر اڏيو، تون ڪيڏو نه خوش هئين. ماما وشن گهر اڏيو، تون ڪيڏو خوش هئين. اڄ اسين سڀ دوست تنهنجو آخري گهر اڏڻ لاءِ جڳهه پيا ڳوليون ته روئون ڇو پيا؟ اوڇنگارون ڇو پيا ڏيون! شايد ان لاءِ ته:
ڪهڙي منجهه حساب، هئڻ منهنجو هوت ريءَ.
مٺي جو شهر ڪالهه جتي تنهنجا ٽهڪ ٻرندا هئا، ان مٺيءَ جي هر گهر ۾ درد جو واسو آهي. سڄي سنڌ لڙڪ ٿي وئي آهي. مٺو مهيري آيو هو، جيئن دعا لاءِ هٿ کنيائين، رڙ نڪري ويس، چيائين صادق پاڻ دعا هو، ان لاءِ ڪهڙي دعا گهرون، جيڪي وطن وڪڻن پيا، اهي مرن ئي نٿا ۽ جيڪي وطن جياريندا هئا، اهي مري ويا.
سنڌ کي ويٺا رون، ماڻهو ۽ مرون.
ڀڻان ائين چون، ته مئي اسان کي ماري وئي.
ادي پٺاڻي، ادي آسوءَ جو نياپو کڻي آئي، ’خليل کي چئو منهنجو صادق ڳولي ڏي‘. تو کي ڪٿي ڳوليان، تون ته زمينون زمانا سڀ ڇڏي وئين، بس رهجي ويون آهن، تنهنجون صدائون ۽ تنهنجون خوشگوار يادون، جن جي سهاري حياتي شايد ڪٽجي وڃي، ڇو ته پرينءَ جي پاڇي جهڙي سنڌ جي هر وستي ۽ واهڻ سان تنهنجي ڪا نه ڪا ياد، ڪونه ڪو دوست موجود آهي. باقي تنهنجي انهن آلاپن جي دنيا اجڙي وئي آهي، جن آلاپن سان تون جوانين کي جڙيندو هئين، پر ڀاڳين جا وٿاڻ خالي نه ٿيندا آهن، ڪنهن ڪنهن ۾ اها مڻيا ٿيندي، جنهن ۾ تون زندهه هوندين ۽ جنهن کي ڏسي سنڌ جيئندي رهندي اسين جيئندا رهنداسين.