• سُر مدفون نه ٿيندا آهن! : مير حسن آريسر
سنگت ۾ سدائين سنگت جهڙو ئي هلندڙ هي ماڻهو هزارين ماڻهن جي دلين واري تخت جو رانجهو ثابت ٿيندو، اها ڳالهه ڪنهن اوچتي انڪشاف وانگر معلوم ٿي آهي!
روئي روئي بيحال ٿي ويل تاج جويي جي هڪڙي هٿ ۾ شاهه جو رسالو ۽ ٻي ٻانهن دليپ ڪوٺاريءَ جي ڪُلهي کي سهارو بڻائڻ لاءِ ڊگهيريل ڏسي، مون کي پوري شدت سان محسوس ٿيو ته تاج جويي جو اڄوڪو حال انهن هزارين انساني وجودن جي پڌري علامت آهي، جن کي صادق جو وڇوڙو هيروشيما بڻائي ويو آهي.
ادب ۽ شاعريءَ جهڙن موضوعن کان ڪوهين ڏور ڊوليپمينٽ سيڪٽر جي ماهر جي حيثيت ۾ مشهوري ماڻيندڙ ڊاڪٽر سوني کنگهاراڻيءَ آلين اکين ۽ خشڪ ٿي ويل چپن ۽ ٿيڙ کائيندڙ وِکن سان هلندي، مون سان جيڪي ڳالهايو، ان ۾ هڪڙي ڳالهه اها به ڪيائين ته ’آءٌ جيتوڻيڪ شاعريءَ جي ڪڏهن ڀر ڏئي نه لنگهيو هئس، پر صادق جي وڇوڙي تي مون نظم لکيو آهي، فيس بوڪ تي پڙهجانءِ‘. مون کي حيرت زده ٿيندي ڏسي هن وضاحت ڪندي چيو ته پاڻ سڀني کي ظاهر زماني جي مصروفيتن ايترو وقت نه ڏنو، جيترو وقت صادق جي اهميت کي سمجهڻ لاءِ گهربل هو، پر اڄ آءٌ محسوس ٿو ڪريان ته مٺيءَ جي سماجي، مذهبي طبقاتي ۽ سياسي ماحول ۾ جيڪو توازن موجود هو، اهو ٽٽي پيو آهي.
ڊاڪٽر سوني واري ساڳي ڳالهه ٻي معنيٰ ۾ مٺيءَ جا اهي اديب، شاعر، صحافي ۽ سماجي ڪارڪن دوست به محسوس ڪن ٿا، جن جو هاڻ اهو محور ٽٽي ويو آهي، جيڪو کين جوڙي رکڻ لاءِ ڪافي سمجهيو ويندو هو.
هزارين زندهه ۽ باذوق دلين کي ميڙي مُٺ ڪرڻ جهڙي ملڪيت ۽ هي شاهاڻو مرتبو، رڳو جيڪڏهن سندس ڳايل راڳ جي حاصلات آهي ته پوءِ پاڻ مان هر ڪنهن کي اها حقيقت مڃڻي پوندي ته، نه رڳو هن کان اڳ گذاري ويل ڳائڻن ۾ بيمثال راڳي پنهنجو وارو وڄائي وڃي مٽي ماءُ حوالي ٿيا، بلڪه هن جي وڇڙي وڃڻ کانپوءِ به ڪيترا عاليشان ڳائڻا موجود آهن، پر ڪونهي ته رڳو اهو صادق فقير ڪونهي، جنهن جي ڪلهي ڪانڌي ٿيڻ لاءِ گڏ ٿيل ماڻهن جو تعداد ڏسي هڪڙي دوست سواليه انداز ۾ چيو ته ’ڇا هيتري خلق بڙي غلام علي خان جي جنازي ۾ موجود هئي؟‘.
ان سوال جو مناسب جواب جيتوڻيڪ پاڻ کي معلوم ڪونهي، پر اها ڳالهه صادق فقير جي هر ڄاڻو سڃاڻوءَ کي معلوم آهي ته هو جيترو پنهنجي سُرن ۾ سچو ۽ مٺو هو، بلڪل ايترو هو پنهنجي عام زندگيءَ ۾ به منظم ۽ متوازن ماڻهو هو.
سماجي تعلق داريءَ ۾ هو مشهور فنڪار بدران ڪنهن راڄ جي چڱي مڙس وانگر راڄوڻي ماڻهو هو ۽ پنهنجي خاندان جي سطح تي هو بيحد ذميوار فرد وانگر پنهنجا فرض ادا ڪندڙ شخصيت جو مالڪ هو.
پنهنجي محنت ۽ محبت سان ڪمايل روپئي روپئي کي فضول خرچين بدران هن رڳو ان ڪري ساري سنڀالي رکيو. جو کيس نزاڪت، راحت، رضا ۽ عظميءَ جو مستقبل عزيز هو. ان حد تائين جو نزاڪت جي مهراڻ يونيورسٽيءَ ۾ سيلف فنانس تي ايڊميشن ڪرائڻ وقت ئي کيس پڪ هئي ته اهو سبجيڪٽ نزاڪت جي مزاج مطابق ناهي، پر چيائين اهو پئي ته، اصل ۾ جن جي پونجي آهي، خرچ به اهي ڪن، پاڻ فقيرن جو ڇا؟ هن جي اهڙي دلڪش سماجي روش شايد ان ڪري به هئي، جو هو ڏکن ۽ محرومين جي تنجڻن ۾ پلجي وڏو ٿيل ماڻهو هو. ننڍپڻ ۾ ئي پنهنجي والد جي شفقت ۽ سهاري کان محروم ٿيل هن فقيراڻي ٻار شاهوڪار ميمڻن جي شهر ڏيپلي ۾ اڃا پرائمري تعليم پرائڻ ئي مس شروع ڪئي هئي ته 1971ع واري پاڪ ڀارت جنگ سڄي ٿر کي پنهنجي لپيٽ ۾ ورتو، جنهن جي نتيجي ۾ ملڪ ٽٽڻ جو نقصان ته جن کي ٿيڻو هو، تن کي ٿيو، پر ٿر کي ناقابل تلافي نقصان اهو ٿيو، جو اتان ٿيل لڏپلاڻ، افراتفري ۽ مار ڌاڙ ٿر جي سماجي، معاشي ۽ تعليمي صورتحال کي زيرو زبر ڪري ڇڏيو، جنهن کان سڌي يا اڻ سڌي ريت متاثر ٿيل معصوم صادق فقير پرائمري جا پنج درجا ڏيپلي ۾ ئي پاس ڪري وڃي مڊل اسڪول ميرواهه گورچاڻيءَ جا وڻ وسايا، جتي سندس ناناڻن جو گهر هو. جڏهن ته مئٽرڪ پاس ڪرڻ لاءِ کيس مٺيءَ ڏانهن موٽڻو پيو.
واضح رهي ته صادق فقير جڏهن مٺي ڪاليج ۾ پڙهندو هو، تڏهن تاج جويو ڊگري ڪاليج مٺيءَ ۾ سنڌيءَ جو استاد ٿي آيو، ان کان اڳ صادق فقير هاءِ اسڪول جي استادن جي اصرار تي ’صادق حيدري‘ جي نالي سان جيتوڻيڪ ڪڏهن ڪڏهن ڳائي وٺندو هو، پر بيحد حجابي طبيعت جو مالڪ هجڻ ڪري هو اڪثر اسڪولي پروگرامن واري موقعي تي اسڪول مان ڀڄي ويندو هو. ڪاليج ۾ به سندس ساڳيا افعال ڏسي تاج جويي تڏهوڪي زماني ۾ ڍولڪ وڄائيندڙ ۽ پوءِ ڳائڻي طور مشهور ٿيل ڪريم فقير تي ذميواري رکي ته هو ڪاليج پاران ٿيندڙ هر اسٽيج ڊرامي ۾ صادق کان ڪلام ڳارائيندو ۽ پوءِ ڪريم فقير جي ڪوششن سان تڏهوڪو ’صاق حيدري‘ ڪاليج جي اسٽيجن تان پنهنجن آلاپن جي اڏام جا پر سوهڻ لڳو. ڪاليج جي سائنس ليب ۾ ملازمت ڪندڙ امولک نائيءَ جي مختلف ڌُنن تي ڪيل شاعري ڳائيندڙ صادق جا مٺڙا آلاپ، جڏهن سندس مامي ۽ سريلي ڪمپوزر حسين فقير جي سماعتن تائين پهتا ته هن بنا دير صادق کي پنهنجي ڀر ۾ ويهاري سُرن جي سکيا ڏيڻ شروع ڪئي، جنهن جي نتيجي ۾ اياز گل جي اها وائي سنڌ جي سماعتن کي پنهنجو مشتاق بڻائي وئي، جنهن کي صادق جي تڏي تي پهچي اياز گل ترميم سان ٻيهر هينئن لکيو آهي ته:
توکان ٿيندي ڌار
مٺي ڪؤڙي ٿي لڳي
صادق منهنجا يار!
ان سڄي عرصي دوران صادق سلطان آباد واري ڪپهه جي ڪارخاني ۾ ملازمت ڪرڻ کان وٺي، مٺيءَ واري ناڪي تي ڪئبن هلائڻ تائين، ڏکن جو پاند پڪڙي جيڪو ڪٺن سفر ڪيو، اهو ئي سندس زندگيءَ جي توازن جو بنيادي سبب بڻيو.
هڪڙي ڪچهريءَ دوران ٻڌايائين ته، اڃا اهي ئي ڏکن جا ڏينهن هئا، جو پاڪستان ’لوڪ ورثي‘ وارن اسلام آباد ۾ لوڪ گيتن جو مقابلو رکيو، جنهن ۾ پهريون نمبر ايندڙ لوڪ گيت تي چاليهه هزار روپيا انعام رکيل هو. هي پنهنجي مامي حسين فقير سان گڏ وڃي ضياءُ الحق جي پاڙي ۾ پهتو. سندس رهائش جو مسئلو تڏهوڪي اقليتي ايم. اين. اي پارومل ڪولهيءَ حل ڪيو، جنهن جي شهرت جو هڪڙو سبب ڳائڻ ۽ نچڻ به هو.
’لوڪ ورثه‘ واري پروگرام ۾ صادق فقير هڪ نئين ۽ نرالي ڌن ۾ ’رومال مارو رنڱيو، باڊاڻي ري شهر ۾‘ لوڪ گيت ڳايو. ٻئي ڏينهن ججن کي فيصلو ٻڌائڻو هو. صادق به وڃي پهتو. فيصلي مطابق صادق پهريون نمبر آيو، پر انعام واري رقم جو چيڪ ٻئي ڏينهن ڏيڻ جو چئي صادق کي روانو ڪيائون. هي جيئن ئي ٻاهر اچي رستي تي پهتو ته شهر تي بمن جو وسڪارو ٿي ويو. صادق اڳيان، بم ۽ راڪيٽ پويان، کيس جيترا ڪلما ياد هئا، اهي سڀ پڙهندو، ڀڄندو ڀڄندو وڃي پٺاڻن جي ڪنهن خيمي بستيءَ ۾ پهتو، جتي پڻ اها ڳالهه عام هئي ته دشمن ملڪ حملو ڪيو آهي، پر ٺڪاڻي تي پهچڻ کانپوءِ صادق کي معلوم ٿيو ته ڪنهن طرح ’اوجهڙي ڪئمپ‘ کي تيلي لڳي آهي.
هو پاڻ جيڪڏهن ليکڪ هجي ها ته سندس ڏک وارن ڏينهن سان گڏ سک وارا واقعا، ڪچهرين ۽ محفلن جا احوال، بظاهر پرهيزگار ۽ صاحب شريعت نظر ايندڙ بزرگن جا راز ۽ نياز يا پرڏيهي دورن جا دلچسپ احوال نه رڳو پڙهندڙن لاءِ ڄاڻ حاصل ڪرڻ جو باعث بڻجن ها، بلڪ بذات خود صادق جي سڀاءَ ۽ شخصيت جي توازن کي سمجهڻ ۾ پڻ مددگار ٿين ها. پر هن جيئن ته تحريري عمل اختيار نه ڪيو، ان ڪري کانئس ٻڌل حال حقيقتن تي اڪتفا ڪندي، ان صادق فقير کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪرڻي پوندي، جنهن پنهنجي فن ۽ عمل سان سڄيءَ سنڌ کي پنهنجي نالي جو مشتاق بڻائي ڇڏيو آهي.
سندس ٽيجهي جي موقعي تي ممڪن آهي ته ڪي ماڻهو اهو سمجهن ته سچن سُرن جي سرجڻهار کي هزارين آلين اکين جي موجودگيءَ ۾ مٺيءَ جي دڙي تي دفن ڪئي، اڄ چار ڏينهن گذري چڪا آهن، پر آءٌ اهڙن سڀني دوستن کان اعتبار جي خيرات گهرندي چوڻ ٿو چاهيان ته خميس واري ڏينهن وچينءَ ويلي صادق جي قبر واري آلي ۽ سرهي مٽيءَ تي گلن جي چادر رکي، قبرستان مان جيئن پير ٻاهر رکيوسين ته هڪڙي دوست جي پاسي واري کيسي ۾ رکيل موبائل تي رنگ آئي ۽ رنگ ٽون تي رکيل صادق فقير جو مٺڙو آلاپ، سوڳوار سانت جو سينو چيري پولار ۾ پکڙجي ويو:
اصل يار اکين جي، ٻي آهي ٻولي،
سڄڻ لئه سولي، ڏکي ساري ڏيهه لئه.
مون ان پل ئي محسوس ڪيو ته سچا سُر، سرجڻهار پنهنجين سمورين دلربائين سان گڏ نسل درنسل اسان جي دلين ۾ ڌڙڪائيندو رهندو ۽ سندس آلاپ سانت جو سينو چيريندا رهندا.