• مان اُڀري ايندس، ڪُلهي پائي ڪينرو! : تاج جويو
اَڄ به بسنت رُت آهي. ’بُوند برهه جي بهار لڳي آهي، ۽ درد ونديءَ جو ديس وسي پيو آهي.‘ دردونديءَ جو ديسُ، جيڪو لطيف ۽ اياز جي شاعريءَ جو حصو آهي، ۽ اُتي اڄ دردُ اچي لٿو آهي. اُڀ به وسيو آهي ۽ اَکيون به وسن پيون. مخدوم نوحَ، ڪيئي صديون اڳ چيو هو ته:
پيئي جا پرڀاتِ، سا ماڪَ مَ پسو ماڻهونئا،
روئي ڇُڙي راتِ، ڏِسي ڏُکوين کي!
پر اڄ جيڪا ’درد جي برسات وٺي آهي، اُن ۾ راتِ روئي ڇُڙِي آهي ته ڏينهن به ڏُسڪي رهيو آهي. سجُ به سُڏڪي رهيو آهي ته چانڊوڪي به چَڪ هڻي رهي آهي. اڄ هر اکِ آلي آهي، هر ديدَ ڀِنل آهي. هر دِل دردَ ۾ ٻُڏل آهي، جو اَڄ اُها صحرا جي صدا، ڀِٽن ڀرِ مان اُڀريل اُهو ٿر ٻاٻيهي جو آلاپُ ۽ اُهو ڪوئل جي ڪُوڪَ جهڙو آوازُ خاموش آهي، جنهن آوازَ جي مالڪَ راڳيءَ جي شيخ ايازَ کي ڪيتري وقتَ کان تلاشَ هئي ۽ اُهو کيس مِلي به ويو هو، جنهن کيس سڀ کان وڌيڪ ڳاتو به هو. اُهو صادق فقيرَ جو سدا جُوان آوازُ، اڄ عربستان جي ريگستان ۾ ٻُٽجي ويو آهي.
صادق فقيرُ، جڏهن سانوڻ، رُت ۾، ايازَ جو هيءُ گيت، پنهنجي پُرسوز آواز ۾ آلاپيندو هو ته جيءُ جهوري وجهندو هو:
سانوڻَ، ڪيئن اڪيلو آئين،
ساجن کي به ته آڻِ!
اڄ آءٌ پنهنجي ادبي مُرشد ۽ جديد شاعريءَ جي امامَ، شيخ ايازَ کان معافي وٺندي، سندس گيتَ ۾ هيٺينءَ ريت ترميمَ ڪندي چوان ٿو:
بسنت ! ڪيئن اڪيلو آئين،
’صادق‘ کي به ته آڻ!
’ساجن‘ کي به ته آڻ!
صادق يارَ! تو سان اسان اڃا ڪچهريون ئي ڪيتريون ڪيون هيون. اڃا تنهنجي راڳَ مان اسان جي دل رَڄي ئي نه هئي، تون ته اڃا گُل ئي مَس ٿيو هُئين، اڃا تنهنجو ديدارُ ئي ڪهڙو ڪيو هئو سون، جو بهارُ ختم ٿي ويو!
حيف در چشمِ زدن صحبتِ يار آخر شُد،
رُوءِ گل سير نه ديديم و بهار آخر شد!
[حيف جو اکٻوٽ ۾ يار جي صحبت ختم ٿي وئي، گلَ جو مُنهن اڃا ڍَءُ ڪري ڏٺو ئي نه هو ته بهارُ ختم ٿي ويو-1 [
شيخ ايازَ جي هن پسنديده راڳي صادق فقيرَ،گائڪيءَ کي زندگي، ۽ زندگيءَ کي گائڪي بنائڻ چاهيو هو، پر وقت کان اڳ ئي هُو هليو ويو، ۽ ايازُ اسان کي ڏڍُ ڏيندي چوي پيو:
ناهي موتَ ميارَ،
ووءِ ميان، ووءِ ميان!
اُگهو ميان اکيون، پوي جئن نه پچار!
ووءِ ميان، ووٰ ميان!
سانڀي رکو ساهَه ۾، پنهنجا قولَ قرارُ،
ووءِ ميان، ووءِ ميان!
آءٌ هتي شيخ اياز جي آتم ڪٿا ”ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ مسافر“ جي جلدن مان موت بابت، دنيا جي شاعرن ۽ مفڪرن جا ڪجهه حوالا ڏيان ٿو:
’مَرڻ ۽ ننڊ ڪرڻ،
اتفاق سان سپنو ڏسڻ،
اِتي ئي ته مهٽو اچي ٿو!
-
’وقتُ زندگيءَ جو تَتُ آهي....
۽ وقتُ، جو ساري زندگيءَ تي حاوي آهي،
اُن لاءِ ضروري آهي ته اُهو
ڪٿي بيهي وڃي.‘ (شيڪسپيئر)
-
’محبت ۽ مزاحَ جي ٿوري موسمَ،
روشنيءَ جي ۽ زندگيءَ جي، دُک ۽ سُکَ جي-
اُن کان پوءِ اوندهه جو شديد خوفُ،
۽ مِٽي، مِٽيءَ ڏانهن وڃي ٿي.‘ (سنسڪرت جو نامعلوم شاعر‘)
-
’اينَ عُمر که بيتاب بَه بِينِي آن را،
نقشِ ست که برآب به بِينِي آن را،
دُنيا خوابي و زندگاني دردي،
خواب است که در خواب به بينِي آن را!‘ (عمر خيام)
[ترجمو: هيءَ عمر، جنهن کي تُون بيتاب ٿي ڏسين ٿو،
چِٽُ آهي جو تُون پاڻيءَ تي ڏِسين ٿو،
دُنيا خُواب آهي ۽ زندگانِي دردُ آهي،
خواب به اهڙو جو ڄڻ ته خواب ۾
خواب ڏسي رهيو آهين![
’جيئن گاهَه جي پتي تي ماڪَ ڦُڙو،
رڳو هڪ گهڙي رهي ٿو،
اِئين ماڻهوءَ جو جيون
گوتم! چوڪس رهه!‘ (مهاوير)
انسانُ حقيقت ڪهڙي، قطرو دريا ۾، هُو!
جهڙي معنيٰ رکندو آهي، ذَرّو صحرا ۾، هُو!
’ (اياز: ’ڪونجون ڪرڪن روه ۾‘)
-
ماز آغاز و انجام جهان بي خبريم،
اول آخر اين ڪُهنه ڪتاب اُفتاد است!
[اسان هن جهان جي آغاز ۽ انجام کان بيخبر آهيون، هن پُراڻي ڪتاب جو پهريون ۽ پويون پنو ڦاٽي ويو آهي [
شيخ ايازُ، ’ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ مسافر‘ ۾ لکيو آهي ته:
’عشقُ، موتُ ۽ خُدا، ٽي اهڙا اسرار آهن،
جي هن وقت تائين ڪنهن به نه ڄاتا آهن،
۽ نه ڄاڻي سگهندو.‘
ڪنهن ٿي ڄاتو ته، سنڌ جي آوازَ- شيخ ايازَ جو آوازُ، پنهنجن آلاپن ۾ سانڀي رکڻ وارو سدا ملوڪ راڳي صادق فقيرُ، پنهنجي ’ڪٽنب جي ڀاتين، معصوم ٻچڙن، جيون ساٿڻ ۽ سالي سان گڏ سعودي عرب ۾ عمرو ڪرڻ ويندو، ۽ يارن دوستارن سان کِلي، مُسڪرائي ويندڙ هي پاڪ روحُ، ’عرب جي تنها دشت‘ ۾، بي سُڌ ۽ بي جان ٿِي، ’ٿر جي صحرا‘ ۾ واپس موٽندو! واقعي موتُ هڪ اِسرار آهي!
ڪڏهن ڳاڙهو گهوٽُ، ڪڏهن مڙهُه مُقامَ ۾،
واريءَ سندو ڪوٽُ، اڏي، اڏبو ڪيترو! (شاهه)
شيخ سعديءَ جي شعر جي هڪ سٽ آهي ته:
’زخاڪِ سعديء شيراز ازبوءِ مي آيدٰ!‘
[شيرازَ جي سعديءَ جي مٽيءَ مان عشق جي بُوءِ اچي ٿي![
هتي آءٌ وري هڪ ڀيرو، شيراز جي سعديءَ جي رُوح کان معذرت گهُرندي، سندس شعر ۾ ترميمَ ڪريان ٿو:
’ز خاڪِ صادقِ سندهه از بوءِ مي آيد!’
[سنڌ جي صادق جي مٽيءَ مان عشق جي بُوءِ اچي ٿي![
شيخ ايازَ، واقعي سچُ چيو آهي ته: ’عشقُ، موتُ ۽ خُدا اسرار آهن.‘
رِڻَ- ٻارڻُ ٻاري ويا، آڌيءَ اُٿِي جي،
ساري ٿي تن کي، اُڀرِي باکَ بسنتَ جي!
-
کڻي کڻان ڪيتريون، پِريَن پيراڙِيون،
وَستيون اُجاڙيون، جِن ويندي هن جُوءِ جون!
مُئا مُرڪن ٿا پيا، آئيندي جي اوٽَ،
هُو جي گهڙيءَ گهوٽَ، صديون سارينديون گهڻيون!
(اياز: ’راج گهاٽ تي چنڊ‘)
مون لکڻ ته شيخ ايازَ تي چاهيو هو، پر ذِڪر ڇِڙي صادق فقير جو پيو، جيڪو خود ’مجسم اياز‘ هو. دل چاهي ٿي ته هاڻي اياز ۽ صادق هڪ-وجود/ وحدت الوجود جو روپ وٺي چڪا آهن ته ٿر هلجي، اياز جي ٿر جي پسمنظر واري شاعريءَ ڏي هلجي، ڇو ته اڄ نيڻن ۾ رڳو ’ساجن‘ آهي، ’صادق‘ آهي ۽ تصور ۾ عابده پروين ڳائي رهي آهي:
اُن نينن ۾ چئن ڪهان، جن نينن ۾ نينَ!
منهنجي سامهون، شيخ اياز جو شعري مجموعو ’اڪن نيرا ڦُليا‘ کليو پيو آهي، ۽ ايازَ جا بيتَ اوڙڪون ڪري من تي وسي رهيا آهن:
مَندر تي مِڙندين، منهنجا گيتَ ٻُڌي ڪري،
کائڙ يا کِڙندين، ٿر جي چوڏهينءَ چنڊ جئن!
[نوٽ: مندر، ٻه ڀِٽون جيڪڏهن ڪُنڊ وٽ گڏيل هونديون آهن ته گڏيل هنڌ جي هيٺاهين زمين کي ’مندر‘ چئبو آهي]
گيتَ پيا هي ڳائبا، ڀِرندي تِن سان ڀُون،
ساري رات ڀِٽون، ور ور مون سان گونجنديون!
ڪيڏا ڦُولَ ڦلاريا، آيو آهه بسنتُ،
پر هِي منهنجو انتُ، جنهن مون کي مُرجهائيو!
وِيرو تارِ وَسان پيو، ٿر بر منهنجو نانءُ،
توڙي ناهيان آنءُ، آءٌ اوهان ۾ آهيان!
هِي جي موگر وَلِ، پِيلا پيلا گُلڙا،
تِن تان ٿڌِي ماڪَ مون، لاتِيَ پنهنجي ڳل،
مان سوچان ٿو ڀلِ، هاڻي مان ڌرتِي ٿيان!
-
مُڙِي پنهنجي موتَ کان، پُٺتي نِهاريان،
اکيون جئن ٺاريان، ٿَرَ جِي ٿَڌيءَ ريتِ تي!
واقعي اڄ ايازُ ۽ ايازَ جو عاشق صادقُ، وِيرو تار وَسي پيو، ٿربر سندن نانءُ آهي، توڙي هو جسماني طور اسان وٽ نه آهن، پوءِ به اسان ۾ آهن. موگَر وِل ۾ پيلا گُلڙا ڦٽا آهن، ۽ هُو گلن جا هارَ پائي ’ڌرتي‘ ٿي چُڪا آهن!
اياز جي شاعري ۽ صادقَ جا گيتَ، ورور پيا ٻُڌبا، ’مندر‘ تي ميڙا ٿيندا، ساري ساري رات ڀِٽون اياز جي گيتن ۾ صادق جي آواز سان گونجنديون رهنديون! ڪَوِي ۽ آرٽسٽ مرندا نه آهن، هُو پنهنجي ڪوِتا ۽ ڪلا ۾ زنده جاويد هوندا آهن.
ساٿي! مون دُنيا گهُمي، چونڊيو آهي ٿَرُ،
ڄڻ ڪنهن سُرڳَ سمانُ آ، واريءَ تي هِي گهرُ،
سانجهيءَ وير اَمرُ، آهي رتيءَ ريت تي!
اياز ۽ صادق جو انتخابُ ٿر آهي، ۽ ٿرُ، ايازَ جي لفظن ۾:
”خُدا جي مصوري آهي، خُدا، جو عظيم ترين مصور آهي ۽ پوري ڪائنات هن جي ڪئنواس آهي. مون کي سارو ٿرُ تصوير وانگر نظر آيو، جنهن مون تي ۽ منهنجي شاعريءَ تي اَمٽ ڇاپ ڇڏي آهي. هاڻي جڏهن مان تصور ٿو ڪريان، تڏهن مون کي مٺيءَ جا گهرُ پِڪاسو جي ڪيوبسٽ تصويرن وانگر ٿا لڳن. اُتي غربت هئي، ڪٿي رَٻ ٿي رَڌي وئي، ڪٿي ڪِرنگهه تي قناعت ڪئي وئي، ڏوٿي، ڏوڪڙ-ڪلچر جو حصو نه ٿيا هئا، پر اُنهن جو اندر آڪاش جيترو وشال هو، جنهن کي نوَ لک نيڻ آهن“
(’ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ مسافر‘: ص 73)
واقعي مِٺي، جتي جو صادق فقير رهاڪو هو، اُتي جا گهر، پِڪاسو جي ’ڪيوبسٽ تصويرن‘ جيان ٿا لڳن، ۽ هتان جا ڏوٿي، اڃا ڏوڪڙ-ڪلچر جو حصو نه ٿيا آهن، جن جو نمائنده نمونو صادق فقير هو، جيڪو خود ’ڏوڪڙ ڪلچر‘ جو حصو نه ٿيو هو. ڏوڪڙ کان وڌيڪ هن کي محبت ۽ پيارَ جي ضرورت هئي، ۽ هُن پاڻ به محبتون ونڊيون ۽ پيارُ ورهايو هو. اُن ڪري ته اڄ سڄي سنڌ سوڳوار آهي، ۽ سڄيءَ سنڌ جي نيڻن ۾ صادق لاءِ پيارُ پلٽجي آيو آهي:
اُن نينن ۾ چئن ڪهان، جن نينن ۾ نينَ!
هاڻي وري آءٌ اياز جو ٻيو شعري مجموعو، ’جهُڙ نيڻان نه لهي‘، کولي اڳيان رکان ٿو، ۽ اُن جو وِرد ڪريان ٿو:
متان هِينئون هارئين، سارَ نه گُلن هارَ،
ورلي سرجڻهارَ، سوڀ چکن ٿا جيئري!
-
مُنهنجي فن آهي ڏني، ڄڻ نرگس کي دِيدَ،
مان ئي هان ترديدَ، تُنهنجيءَ هر تخليقَ جي!
-
وڃان ٿو وينجهارَ! موتي ڏئي اَڻ ميا،
صديون پيا سُونجهبا، جِن جا ڍيرَ هزارَ،
ٻُڏِي سوچ وِچارَ، پرکيندا مون پارکُو!
-
ڪوئل ڪري وائڙي، ويئي اڄ مخلوقَ،
ايڏي تِکي ڪُوڪَ، مرڻ کان اڳ ۾ ڪري!
واقعي اياز جي فنَ ۽ صادق جي ڪلا، ’نرگس کي ديد‘ عطا ڪئي آهي. هڪ تخليقڪار ۽ ٻيو وينجهارُ/فنڪارُ اڻ ميا موتِي ڏئي ويا آهن، جيڪي صدين تائين پيا سُونجهبا ۽ پارکو پيا پرکيندا. واقعي ايازُ ڳائيندي، صادق جي گلي مان ڪوئل ڪُوڪيندي هئي- ۽ چار ڏينهن اڳ، 26 فيبروريءَ تي ’دشتِ عرب‘ ۾، مرڻ کان اڳ اُها ڪوئل جي تِکي ڪُوڪَ، اسان جا اندر اڌ ڪري وئي هئي:
رُڃن ۾ رڙ ٿي، ڪَر ڪوئل جي ڪُوڪَ،
ولولو ۽ وُوڪَ، ايءَ تان آهه عشقَ جي! (شاهه)
ايازُ ساحرُ ڪوي آهي، مصور شاعر آهي. هن ’اڪن نيرا ڦُليا‘ وارا بيتَ مئي 1988ع ۾ ٿرَ جي پسمنظر ۾ لکيا هئا، ۽ ’لاڙ‘ جي پسمنظر سان بيت پنهنجي ڪتاب ’جهڙ نيڻان نه لهي‘ (اپريل 1989ع) ۾ ڏنا آهن. هي ڪتاب هن بيماريءَ جي بستري تي، موت کي گوهي ڏئي لکيو هو. هُن اِن ڪتاب جي مهاڳ جي پڇاڙڪي پئرا ۾ لکيو هو ته ”ڏسڻ ۾ ايئن ٿو اچي ته زندگيءَ جو سفر اچي پورو ٿيو آهي، ۽ مُون کي ايتري مهلت نه ملندي ته مان پنهنجي جيئري پنهنجي شاعريءَ کي حقيقت جو روپ وٺندي ڏسي سگهان، پر منهنجي شاعري نيٺ حقيقت جو رُوپ وٺندي، اُن جو مون کي پورو يقين آهي. هن اڀاڳي برصغير جي سُورن جو ٻيو ڪو به علاج به ته ڪونهي!“
(18-اپريل 1988ع)
- ۽ اِن ڪتاب کان پوءِ، ايازُ نوَ سالَ زندهه رهيو ۽ اسان کي ڪيترائي ڪتابَ ڏنائين. اڄ جڏهن اياز جي شاعري حقيقت جو روپ وٺڻ لاءِ تيارُ آهي، سندس شاعريءَ جو گائڪُ صادقُ اسان وٽ نه رهيو آهي، پر سندس ايازَ جا ڳاتل گيتَ اڄ به سنڌ جي فضائن ۾ گُونجي رهيا آهن:
-’جواني نه رهندي، جواني نه رهندي‘....
-’مون پيارُ ڪيو، پيار ڪيو، پيارُ‘....
-’سکي پِيا کي ملين ته چئجانءِ، چاندني تو سواءِ نه ٿيندي!
- مڻهيار آيو، مڻهيار آيو.......
- وڃو ڪنويليو وڃو، وڃي پرينءَ کي چؤ!
- ٿي املتاس تان ڪُوڪ ڪويل ڪري.......
- هئه هئه منهنجي چولڙي، ڌوءُ نه ڌوٻِي گهاٽ تي!
- تو لئه تڪيندي ڏيئا اُجهاڻا.......
-ٻاٻيهو ٻولي!
-رات آئي وئي، تون نه آئين ڪهي!
- جا خُدا کان نه ٿي، جا نه امڪان ۾ !
- ڏور ٿيندا وڃن، روز جوڳيئڙا.....
-سانوڻ ڪيئن اڪيلو آئين.......
- سهندو ڪير ميار، او يارُ
- سنڌ ديس جي ڌرتي، تو تي پنهنجو سيسُر نمايان.......
-ڌرتي توکي منهنجي چمي، اڌ ۾ رهجي وئي
۽ ٻيا الائي ڪيترا غزل، گيت ۽ وايون!
اڄ جڏهن اياز جي شاعريءَ کي حقيقت جو روپ وٺڻو آهي، سندس مرقد تي ميڙي مچڻ جو وقت اچي رهيو آهي، سنڌ آرس موڙي اُٿڻ جي ڪوشش ڪري رهي آهي، دهشتگردي ۽ مذهبي منافرت تي وارُ ڪرڻ جو وقت اچي ويو آهي ته صادق جو وڃڻ وڏو الميو آهي، اياز جي ٻيجلَ جي جُدائي جهوري رهي آهي. پر سِنڌ سَنڍِ ٿيڻي نه آهي، نوان ’ٻيجلَ‘ جنم وٺندا، ’جهونا ڳڙهه‘ جهُرندو، ايازُ اهڙي پڪ ڏياري ٿو، سندس شاعري اهڙي خاطري ڪرائي ٿي:
مُون ۾ سهسين سورٺون، مُون ۾ سَوَ ٻِيجَلَ،
جيءَ نه ايندي جهلَ، جيسين جهُونا ڳڙهه جهُري!
ايازُ اسان جي دَور جو آئينو آهي. اُن ۾ رڳو پاڻ ڏسڻ جي ضرورت آهي. پاڻ سُڃاڻڻ سان گڏ سنڌ سُڃاڻڻ جي ضرورت آهي:
مان جو تنهنجي دَور جو آئينو آهيان،
ڪيڏو ٿو چاهيان، مون ۾ ڏسين پاڻ کي!
اسان جڏهن پاڻ سڃاتو، اسان جڏهن اڀرن سڀرن کي گڏ کنيو، اسان جڏهن سنڌِ کي سڃاتو، اسان جڏهن منزل جي ساڃاهه پاتي ته وري ايازَ ڄمندا، وري صادق ورندا ۽ هُو ڪلهي ڪينرا پائي ايندا:
جيسين آهي جندڙي، تسين ڳائيندس،
ڪِئن ڀاڪرَ ۾ ڀُونءِ جي، ٿانئيڪو ٿيندس؟
مان اُڀري ايندسُ، ڪُلهي پائي ڪينرو!
آزاديءَ جا ڏينهن، گلن جي پوکَ جيئن ورندا، اُها ئي اسان جي موک آهي، اها ئي اسان جي مُڪتي آهي:
آزاديءَ جا ڏينهڙا، ڄڻ ڪا گُلن پوکَ،
ماڻهو! تنهنجي موکُ، ٻي ڪهڙي سنسارَ ۾!
-
سُرهاڻيون ٿينديون سوين، مان ڀانيان هي ڀُون،
اچڻي آهين تون!
سُونيون ٿينديون سِجَّ سان، ڀڙڪي نيٺ ڀِٽون!
اچڻي آهين تون!
(2 مارچ 2015 تي، شيخ اياز جي جنم ڏينهن تي،
شاهه عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور ۾،
”اياز شناسي ڪانفرنس“ ۾ پڙهيل)