• دل ڌڙڪن جو آخري گره کڻڻ لاءِ چوي ٿي : عزيز قاسماڻي
محبت وڏي طاقتور ٿيندي آهي، محبت جو پيچ هن سان پئجي ويو. صادق انهن ماڻهن مان هو، جن سان روح جي تار سلهاڙيل هجي ٿي. هن جي ۽ منهنجي دوستيءَ جو محور شيخ اياز هو.
شيخ اياز سان هن جو پيار مون کي وڌيڪ گھرو محسوس ٿيو. خبر ناهي هن کي ڪنهن ڏسيو منهنجي لاءِ ته مان به اياز سائينءَ جو عاشق آهيان.
لاڙڪاڻي جي عوامي هوٽل ۾ رهيل هو، فون ڪيائين ته ملڻ اچو.
فنونِ لطيفه سان منهنجو لڳاءُ ٻالڪپڻ کان ئي رهيو آهي. ڪهاڻن، شاعري ۽ موسيقيءَ سان سٻنڌ رهيو آهي. 1995ع جي ڳالهه آهي، جڏهن مسلسل ٻه مهينا صادق فقير کي پنهنجي ڪمري ۾ ٻڌندو رهيو هوس ته مون کي هڪ ڏينهن چيو ويو ته هاڻ ان کي نه ٻڌ، يا ٻڌڻ گهرين ٿو ته ڪمري کان ٻاهر وڃي ٻڌ ۽ مان ٻڌندو رهيس، هو چپ ٿي ويا. اها ڳالهه جڏهن مون صادق سائينءَ کي ٻڌائي ته کلي ڀاڪر پائي چپ ٿي ويو، بابا سرمد به ٽهڪ ڏيندو رهيو.
مٺي شهر جنهن سان منهنجو ناتو ساهه جي تار جهڙو جڙيوآهي، ان جو سبب به صادق ئي آهي. صادق فقير جي وڇوڙي جي ڪري اڪيلائيءَ جو احساس ٿئي ٿو، جنهن کي مون نظماڻي ڀيٽا ڏني آهي:
آخري گرهه
کڻڻ لاءِ دل چوي ٿي.
علم جهڙي دولت کان،
مون هٿ ڌوئي ڇڏيا آهن،
پاڻ کي دنيا جي فقيرن جي
پيرانديءَ جي لائق به نه ٿو سمجهان!
سنڌ جي مهان ماڻهوءَ جي.
ميت کڻائڻ جا پيسا به ناهن!
دل ڌڙڪڻ جو
آخري گرهه کڻڻ لاءِ چوي ٿي.
۽
نفرت ٿي وئي پنهنجي اکين سان به.
ڇو ته ڳوڙهن جي ڪيرڻ ۾
وٿي ٿيون آڻين.
هي جذباتي لمحا آهن ضرور، پر انهن لمحن جي تاريخ تي هڪ گهري نظر رکان ٿو . اڻ ميو پيار انهن لمحن جي ميراث آهي. هن جي محبت جو انت نه هو. هو سنڌ ڌرتي، مهان ڪوي شيخ اياز ۽ موسيقيءَ سان بي انت محبت ڪندو هو. پنهنجي قوم جو درد رکندو هو. الا ئي ڪيترائي ڀيرا سياسي، ادبي ۽ سماجي معاملن تي بحث ڪندا هئاسين.
علمي طرح به هو تمام پختو ۽ سوچي سمجھي راءِ ڏيڻ جو هنررکندو هو. ذات جي حوالي سان منگتو مڱڻهار ته هو. مٺي شهرجي هنج ۾ ان ذات وارن ۾ شاهه هو. هن جي وڏائيءَ جو ذڪر سموري سنڌ سلي ٿي. هڪ ڀيري فون ڪيائين ته ڪنهن دوست جي شادي آهي، ان جي سڏ تي ته اچان ٿو، پر ماني اوهان جي کائيندس ۽ اوهان سان گڏ روئڻ تي دل چوي ٿي. پاڻ سان ڪجهه دوست آهن، انهن کان پر ڀرو ويهي روئنداسين.
ان ڏينهن صادق سان اياز بجير۽ دليپ ڪمار ڪٺي هئا.
مون ڪڏهن به نه سوچيو هو ته ڪو صادق به مايوس ٿي سگهي ٿو.
انسان جڏهن سماجي محبت جي ٻيڪڙ ۾ اچي ٿو ته لمحن جي لاءِ سيرَ اچي ٿي وڃي، پر هن جون محبت جون ڪيئي نديون وهنديون هيون. سنڌ جي پوري سرزمين کي سيراب ڪنديون هيون. سنڌي ٻوليءَ سميت هن ٻين ٻولين کي به پنهنجي آواز سان سرسبز رکيو، شاداب ڪيو، نغارا وڄايا، نينهن جي مينهن جا وسڪارا ڪيا. مٺيءَ جي ڳلين سميت پوري هند ۽ سنڌ جي ماڻهن جي دل جي آبياري پنهنجي مڌر آواز سان ڪئي. هن پورو جوڀن راڳ کي ڏنو ۽ موسيقيءَ هن کي ڪيئي چنڊ ارپيا.
مون سهسين سج هن جي آواز جي قدمن ۾ آرامي ڏٺا. مون منهنجي غريب خاني سميت ڪيترن ئي هنڌن تي اهي آتا شاعر ڏٺا، جيڪي پنهنجي شاعريءَ کي هن جي آواز جي مينڍ ۾ ٻڌڻ لاءِ بيتاب هئا. هن جي ڳائڻ جي سليڪشن نهايت خوبصورت رهي. هن ڪڏهن به پنهنجي ذاتي چونڊ ۾ ڪوبه ڦيرو يا تبديلي نه آندي.
سنڌ امڙ سان صادق جي پيار جو ناتو اڻٽٽ آهي. سنڌ هن جي ماتا ڀومي آهي، هن پنهنجي امڙ سان بي بها پيار جو اظهار شيخ اياز جي شاعريءَ وسيلي ڪيو آهي، ان کان سواءِ سندس رومانوي شاعريءَ جي چونڊ لاجواب رهي آهي.
مهان ڪوي شيخ اياز، سنڌي ٻوليءَ جو اهو شاعر آهي، جيڪو ڌرتيءَ جي وجود تائين پڙهيو ويندو ۽ مهان راڳي ڪُل جُڳ جو ڪلاڪار صادق فقيرجنهن جو آواز به ڌرتيءَ جي موجودگيءَ تائين گونجندو رهندو.
هن جوڌي سان گھاريل گھڙيون ايتريون آهن، جي ساريان ٿو ته اندر جي دلي ڪيفيت کي ڪيترو به روڪيان ٿو ته به سيمو ڪري پاڻي ٿي آڻي. هاڻ ته هن نالي ٻڌڻ ساڻ ئي لڙڪ پبڻين تائين ايندي سجدي ۾ هليا ويا.
موت تي ڪائي ميار ناهي. صادق فقير جي وڇوڙي جي ڪري سنڌي گائڪيءَ جو تمام وڏو نقصان ٿيو آهي، منهنجي نظر ۾ ته شيخ اياز جي شاعري کي وري ڪو ههڙو راڳداريءَ جو واقف راڳي نه ملندو. هن جو موت جوانيءَ ۾ ٿيو آهي، سنڌي موسيقي ڪيترائي ڏهاڪا رڃ ۽ بيابان ۾ رهندي، مٺيءَ جي ماڻهن سميت دوستن کي ساهه ۾ تڪليف هجڻ جهڙي زندگي ڏئي ويو آهي هن جو وڇوڙو. صادق فقير کي لحد ۾ لاهيندي اهو محسوس ٿيو ته شيخ اياز به ان لحد ۾ لٿل آهي.
مان پهريان هڪ غزل جي ڳالهه ضرور ڪندس، جيڪو فلسفي جي حوالي يا خيال جي حوالي سان اهو محسوس ٿو ٿئي ته هن قسم جي شاعري اهو گائڪ ئي ڳائي سگھي ٿو، جيڪو سياسي ۽ نظرياتي حوالي سان بالغ هجي ٿو.
جا خدا کان نه ٿي، جا نه امڪان ۾،
ڪالهه کان ڳالهه سا آهه انسان ۾.
آءٌ زنجير پائي به آزاد هان،
تون ته ظالم سدا آهين زندان ۾.
هو ته مون کي چتا تي وٺي پئي ويا،
مينهن برسي پيو ڪالهه شمشان ۾.
عشق تنهنجو اياز آهه انسان سان،
هُو چون ٿا ته تون نانهه ايمان ۾.
هي اهو الستي آواز آهي، جنهن سچ کي پڳ پهرائي آهي. هي اهو آواز آهي، جنهن صبح کي اچڻ جي اجازت ڏني، هي اهو آواز آهي، جنهن مسجد، مندر ۽ ڪليسا جي ڪانسن تي بيهي محبت جي مرلي وڄائي آهي. هي اهو آواز آهي، جنهن درد جي سورج کي هٿ ڏيکاريو ته سج چوماسي جي مند جو آسڻ ٿي ويو. هي اياز جواهو آواز آهي، جنهن انقلاب جي پيرن ۾ ميندي هنئي.
هي اهو سر آهي، جنهن کي ممتا جي ڇاتيءَ سان ٻکيل ٻار به ڪنائي ٻڌڻ جي ٿو ڪري. هي اهو آواز آهي، جنهن تي ٻابيها، هڙهيا، چيها، ڊيلون ، مور ۽ سنڌ جا عاشق اچي مڙندا آهن. هي اهو آواز آهي، جنهن سان رٺل دلين سميت نينهن جا نڪاح پئجي ٿا وڃن. هي اهو آواز آهي، جو سنڌيونيورسٽيءَ جي لڱن ۾ سنئادڙيون اڀري ٿيون اچن، هي اهو آواز آهي، جنهن جي وڃڻ کان پوءِ ڳوڙها سمهڻ جو نالو ئي نه ٿا وٺن.
صادق ته مهان ماڻهو هو، اڻ ميو پيار ڏيندڙ انسان هو، محبتن جا مڻ هئا هن وٽ. منهنجي گھر جي ورانڊي ۾ هن جو آواز اڄ به گونجي ٿو، جڏهن جڏهن بابا سرمد چانڊيي جي صحت پڇڻ آيو هو. بابا، امان، مان، منهنجي زال ۽ منهنجا دوست، منهنجا ڀائر سڀ گڏ ساڻس ويٺا هئاسين، هن اياز جي گيت کي آلاپڻ کان انڪار ڪيو ته امڙيون ويٺيون آهن عزيز! مان هجت جا مڻ اڇلايا، بابا چيس صادق هي نه مڙندو. ’ٻاٻيهو ٻولي‘ جڏهن ڳايائين ته روئي پيس، جو مون کي اياز جهڙو امر ماڻهو ياد آيو هو. صادق ڳراٽڙي پائي منهنجي ڳوڙهن کي سمهاري ڇڏيو هو ۽ اڄ اهي ڳوڙها سمهڻ جو نالو ئي نه ٿا وٺن.