• راجا رات رم گيو! : نور احمد جنجهي
از قعرگل سياه ،تا اوج زحل
ڪردم همه مشڪلات گيتي راحل
بيرون جُستم ز قيد هر مڪر وحيل
هر بند ڪشا د ه شد مگر بند اجل
يعني: مون ڪاري گپ کان وٺي زحل ستاري جي ڪپارتائين ڪائنات جي هر راز کي ڳولڻ لاءِ ٻرانگهون ڀريون،
مون سڀئي راز حل ڪري ورتا، پر موت جي ڳنڍ نه کلي نه کلي.
ڀٽائي سائين به انهيءَ مام کي رام ڪرڻ تي سوچيندي راءِ ڏني آهي ۽ مرڻ کان اڳ مرڻ جي ڳالهه ڪندي چيو آهي ته حياتي ڪيئن امر ٿي پوي ٿي:
مرڻا اڳي جي مئا، سي مري نه ٿيا مات،
هوند اسي حيات، جيئڻا اڳي جي جيئا!
۽ پوءِ هُن حياتي کي ٻن ڏينهن جو مجموعو سڏيندي هن ريت چيو:
جاڀُون پيرين مون، ساڀُون مٿي سڄڻين
ڌڱ لٽبا ڌوڙ ۾، اُڀي ڏٺا سون،
ڏينهن مڙئي ڏون، اٿي لوچ لطيف چئي،
موت جي انهيءَ ڳجهي ارٿ کي قرآن شريف ۾ ’ذائقو‘ سڏيندي چيو ويو آهي ته هر ’هڪ نفس کي اهو سواد چکڻو آهي.‘ ان کان وڌيڪ اهو راز مالڪ پاڻ تائين رکيو آهي ۽ موت جي بي آواز ۽ بي خبريءَ واري لٺ، جنهن کي لڳي ٿي، اُن تي ڇا ٿو گذري، تنهن جي خبر چار ته موٽي ڪير به نٿو ڏئي . پر اُهو ڌماڪو دُنيا ۾ اُن فرد سان لاڳاپيل ساگر ۾ تمام گھڻيون لهرون پيدا ڪري ٿو ۽ دنيا پنهنجي دائرن جي قيد ۾ سوچيندي ڪن موتن کي ڪمهلو موت سڏيندي آهي. وقت جي رٿا ۾ ڪجهه به ڪمهلو ناهي، پر ماڻهو پنهنجي تناظر ۾ ان کي ڪمهلو سمجهن ٿا ۽ ان ڳالهه کي ذهني طور قبولڻ کان لهرائين ٿا، تڏهن ئي ائين چون ٿا، پوءِ دانهون ڪوڪون ڪن ٿا ۽ پٽي پار ڪڍن ٿا. اهڙيون قيامتون جنهن تي ئي ڪڙڪيون هونديون، انهن کي ڪل هوندي ته ڪي ڪي ماڻهو لڏي وڃڻ کانپوءِ به ماڻهن جي وچ ۾ ڪيئن موجود هوندا آهن ۽ ڪا به دل اهو تسليم نه ڪندي آهي ته ڪو اهو فرد کانئن ويو هليو آهي ۽ اُن پار هليو ويو آهي، جتان ڪوئي موٽندو ناهي.
سنڌ جي لکين ڌڙ ڪندڙ دلين تي پُڻ فيبروريءَ جي 26 تاريخ اهڙي قيامت ڪڙڪي، جڏهن چئنلن خبرون هلائڻ شروع ڪيون ته ”سنڌ جو ناميارو راڳي ۽ هر دلعزيز فنڪار صادق فقير عربستان ۾ هڪ روڊ حادثي ۾ هيءُ جهان ڇڏي ويو آهي.“ موبائيل فونن جا Inbox ڀرجندا ويا اهڙن بم نما نياپن سان ۽ ڪنهن کي به اعتبار نه پئي آيو ته ڪو صادق ايئن هليو ويندو. سو هرهڪ انهيءَ هانءَ ڏاريندڙ خبر کي ڪوڙي ثابت ڪرڻ لاءِ خبر جي تصديق ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو ته من اهو ڪُوڪرو ڪوڙو هجي، پر رضا جي قضا کي ڪير تبديل ڪري. هرڪو خبر جي ڀيٽ ڪرڻ کان پوءِ غم جي اونهي سمنڊ ۽ سُڏڪن ۾ ٻُڏي ويو ۽ لفظن وات مان نڪرڻ جو کتو جواب ڏنو. هر ڪنهن نڙيءَ ۾ درد جي ٿوهر جي ٽاري محسوس ٿي رهي هئي. مون کي به اهڙو دل ڏاريندڙ نياپو سندم پياري پُٽ منظور احمد کان مليو، جيڪو IBA سکر ۾ پڙهي ٿو. هُن به مون کي اِن لاءِ نياپو ڪيو هو ته بابا هي ’ڪوڙو افواهه‘ هلي پيو توهان ڪٿان خبر چار وٺي ويو آءٌ ڪراچيءَ جي هڪ هوٽل ۾ ٿرپارڪر جي تعليم بابت ٿيندڙ صوبائي سيمينار ۾ Keynote اسپيڪر هئڻ جي حيثيت ۾ آءٌ اسٽيج تي ويٺل هُئس. منهنجي ڀر ۾ انجنيئر گيانچند (سينيٽر) ويٺو هو. انهيءَ فون نياپي مون کي هڪ وارته ڀنواٽي ڏيئي ڇڏي ۽ سمورو هال منهنجي اکين اڳيان گهمڻ لڳو ۽ ڪنن ۾ صادق جي آواز جا پڙاڏا گونجڻ لڳا. مون جڏهن اهو احوال محترم گيانچند سان اوريو ته هُو به غمناڪ ٿي ويو ۽ ساڄي پاسي ويٺل DCHD اداري جي ڊائريڪٽر محترمه تنوير جهان جون اکيون به آب هاڻيون ٿي پيون. محترم گيانچند چيو ته ”سائين خبر ڪوڙي هوندي، تنهنڪري ڪٿان تصديق ڪريو.“ مون مختلف صحافي دوستن کي فون ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر سڀئي فون شايد انهي درد شيئر ڪرڻ ۾ مصروف هُئا. نيٺ کاٽائو جانيءَ جو فون لڳو ۽ هُن جي سُڏڪن انهيءَ قيامت خيز خبر جي تصديق ڪئي ته ”راڻو اڄ رُسي ويو. سسئي ۽ سور پيا پٽين پاڻ ۾.“ اسان پروگرام ختم ڪري، اُتي سڀني کان صادق جي روح لاءِ دُعا گهرائي .سمورو حال سوڳوار ٿي ويو. آءٌ فوري مِٺي لاءِ روانو ٿيس ته مون کي پنهنجي پياري ناصرفون ڪئي ۽ سُڏڪن ڀريل آواز ۾ چيائين ته ”سائين آءٌ مٺيءَ هلان ٿو ائين ناصر به مون سان جڏهن سلطان آباد جي پُل وٽ گڏ ٿيو ته هڪ ٻئي کي ڏسي اسين پنهنجا لُڙڪ ۽ پنهنجون اوڇنگارون جهلي نه سگهياسيون ۽ دماغ ۾ الائي ڇا ڇا پئي گهميو ۽ تاڪ لڳي ويا .دماغ عام رواجي ڍنگ سان سوچڻ کان پڙ ڪڍي ويٺو ته ڪو ائين ٿيو آهي اِن دوران مون کي پنهنجي پياري دوست ڊاڪٽر نذير شيخ ۽ پروفيسر معشوق بلوچ جي فون آئي. دليپ لوهاڻي جي فون آئي. فونون ڇا هيون؛ سُڏڪا ۽ لڙڪ هئا، لفظ نڙين ۾ ڦاٿل هُئا، ڪجهه به نٿي سُمجهيو ۽ سمجهه ۾ آيو . منهنجي هڪ دفعو اڳ اهڙي ڪيفيت ٻه سال اڳ پنهنجي نوجوان نياڻي مهرالنساء جي اوچتي موت ٿي هُئي، تڏهن به دماغ ۾ هڪڙو جوالا جاڳي پيو هو ۽ دماغ مان سورن مان ٻڏل سوچن جو لاوو نڪرڻ محسوس ٿيو هو ۽ اڄ به اهڙي نڀاڳي رات هُئي، جنهن جو سورن ڀريو سفر هو، ڏولائو هو، ڏنجهه هو. انهيءَ آنڌ مانڌ ۾ جبل جهاڳيندا، لڪ لنگهندا، سورن جو سفر پوري ڪري اچي سج اُڀرڻ ويل مٺيءَ جي شهر پهتاسون ته مٺيءَ جو شهر جيڪو من وڻندو محسوس ٿيندو هو، سو صادق جي صدائن ، ٽهڪن جي پڙاڏن ۾ کِلمُکائيءَ جي ڏک ۽ غمخواريءَ ۾ کوري وانگر کا مندو محسوس ٿيو ۽ مون کي مصري شاهه جي لڪ تان لهند ي پنهنجي ڪيفيت هن ريت محسوس ٿي:
ڪڙهه اڱارن جي حال کي، جي ٻڏاهين ٻرن،
هڪڙ کوري کانئيا ، ٻياڌوڌي منجهه ڌڳن،
پاڻان لوهارن، ميڙي رکيا مچ تي.
اڄ غم جو مچ هو، جنهن ۾ مٺي ڇا، سڄي سنڌ جلي رهي هئي ۽ جيئن صادق جي گهرپهتاسون ته جيڪو گهر هيڄ هندورو ۽ حُبائتي هنج محسوس ٿيندو هو، سو ڌڳندڙ دُوڌ ۽ کامندڙ کورو محسوس ٿيو، جتي صابر، منور، شهداد، انور، ڪريم، کاٽائو ، ممتاز، نواز، خليل، ماما وشن، شوڪت، نصير، صادق جا ٻيا مائٽ ۽ محبتي هنجون هاري، پار ڪڍي پنهنجي دل جو ٽنين ڳرو بار لاهڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هُئا. پر اهو ڏُک ويتر وڌندو محسوس ٿيو پئي ۽ ڀٽائيءَ جي هِن بيت جي ڪيفيت محسوس ٿي رهي هئي.
گل ڇنو گر نار جون، پٽڻ ٿيون پٽين،
سهين سورٺ جهڙيون، اڀيون اوسارين،
چوٽا چارڻ هٿ ۾، سر سينگاريو ڏين،
ناريون ناڏ ڪرين، راجا رات رم گيو.
جيئن ڏينهن وڌندو ويو ته درد جي قافلي جو اهو ميڙاڪو وڌندو ويو ۽ سڄي مٺي توڙي سنڌ، سُڏڪا سارون ۽ پيڙا پوڪارون ٿي پيئي؛ ڇاڪاڻ جو هن ڌرتيءَ جو سڏ، جنهن جي صدا کانئن رُسي اوڏانهن پري وڃي چُڪي هئي، جتان ڪوئي موٽيو ناهي. من ...سُڏڪن جو اهو ميڙاڪو، سڄي سنڌ ۾ تبديل ٿي ويو ۽ سڄي سنڌ سُڏڪن هاڻي ٿي پيئي يا دُنيا ۾ جتي به صادق جا ٻُڌندڙ ۽ مداح هُئا، اهو هر هنڌ هڪ ماتمي تڏي ۾ تبديل ٿي ويو ته اِها خبر جهنگ جي باهه وانگر اليڪٽراني، پرنٽ ۽ سوشل ميڊيا وسيلي پکڙجي چُڪي هُئي، اهڙي سوڳواريءَ واري حالت ۾ وري مڙهه ملير آڻڻ لاءِ ڪوششون ۽ انتظام ٿيڻ لڳا، انهيءَ انتظامن ۾ رُڪاوٽون پيش آيو ن . عربستان ۾ رهندڙ دوستن خصوصاً عبدالرحمان ميمڻ ۽ ٻين اُن ۾ تمام سگهارو ڪردار ادا ڪيو ۽ هڪ ادي محترمه نرگس ابڙو تمام گهڻو پاڻ ملهايو، جنهن لاءِ کيس لک شاسون هُجن.
آخرڪار سمورن دُنياوي لوازمات ۽ قانوني گهُرجن پورين ڪرڻ کانپوءِ مڙهه پاڪستان پهتو، جنهن کي ڪراچي ايئرپورٽ تان وصول ڪري مٺي آڻڻ لاءِ خليل ڪُنڀار، شهداد، منور، کاٽائو ، شوڪت، ڪريم، اياز بجير، پريم شواڻي رجب فقير، ۽ ٻيا سڄڻ ويل هُئا ته اُتي ايئرپورٽ تي ٿرپارڪر جا چونڊيل نمائندا محترم مهيش ڪُمار ملاڻي، محترم دوست محمد راهمون به پهتا. کيئل داس ڪوهستاني ۽ دودو چانڊيو به پهتا ته سگا جو نمائندو محترم محمد اسماعيل پنهور به آيو. جيئن مڙهه مٺيءَ ڏانهن روانو ٿيو ته سموري رستي ۾ ايندڙ شهرن ۾ ماڻهو گل کنيو پنهنجي محبوب جي آجيان ۾ روڊن تي بيٺا هُئا ته هي اُهو شخص هو، جنهن کين هميشه روح افزا گيت، من مهڪائيندڙ ٽهڪ ۽ کوڙ خوشيون ڏنيون هيون. ائين ٺٽي کان وٺي شادي لارج تائين ۽ پوءِ ونگي پتڻ کان ٿيندو خاموش صادق فقير اچي مٺيءَ پهتو، جتي سڄي سنڌ مان هزارين ماڻهو پهتل هُئا ۽ سڄي مٺي ايئن محسوس ٿي رهي هُئي ته ڪو درد جو ڪڪر مٿانئس لهي آيو هجي ۽ ماڻهو ساڻس درد ونڊي ورڇي رهيا هئا. پر مٺيءَ جي درد کي ته ڪو سمجهڻ وارو ڪو نه هو ۽ مٺي پنهنجي مٿان ڪر کڻي اُڀري بيٺل ڏونگر نما گڍي ڀٽ کي هن ريت چئي رهي هئي ته:
ڏونگر مون سان رو ، ڪڍي پار پنهون جا،
پر مٺيءَ جي گڍي ڀٽ خاموشيءَ سان پنهنجي درد کي سانڍي پنهنجي جاءِ تي درد جو اُهڃاڻ بيٺل بيٺي رهي، ڄڻ اُن کي سمورن ڏکويلن تي ڪهل آئي هجي ۽ هُن پنهنجي مامتا وچان پنهنجا لڙڪ روڪي ورتا هجن. ماڻهن جو اهو سيل روان وري جنازي جي گهران ديدار ٿيڻ کان پوءِ ناڪي کان ڪشمير چوڪ تائين واٽ ٿيو، ڇاڪاڻ ته هاءِ اسڪول جي ميدان تي جنازي نماز رکيل هئي، جنهن ۾ سڀني فرقن، مذهبن، رنگن، نسلن جا ماڻهو ڪنهن مت ڀيد کانسواءِ بيٺل هُئا، جن پنهنجي محبوب راڳيءَ لاءِ خير جي دُعا گهري ۽ وري لڙڪن جي ڀيٽا ڏني. انهيءَ نموني جي سماجي هم آهنگي ۽ مذهبي روادار انسانيت جو اعليٰ گڻ آهي ۽ صادق جي انتقال انسانيت جي انهي اُتم توازن کي نر وار ڪيو ته ماڻهو ماڻهو آهي ۽ سمورا انسان هڪٻئي جا ڀائر آهن. ننڍ وڏايون ۽ ڦند ڦير ماڻهن پاڻ پيدا ڪيا آهن ۽ صادق فقير انهن سڀني ڳالهين کان مٿاهون هو .کيس اباڻي گورستان ۾ مٽيءَ جي سُپرد ڪيو ويو، جتي به هزارين ماڻهو پنهنجي جذبات کي جهلڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا، پر سندن اکيون سندن وس ۾ نه هيون اکين جي اِن آري هر دل جي واتان هي لفظ پئي چورايا:
نه ڄاتم مون وٽان ويندين ته لالڻ لنئون نه لايان ها.
مِٺن جي موڪلائڻ کان مهند ئي موڪلايان ها!.(احمد ملاح)
خاڪ سان خاڪ جي سنجوگ جو اهو سفر، جيڪو اٽڪل اڌ صديءَ تي محيط هو، سو پنهنجي هڪڙي مرحلي کي طئه ڪري ٻئي مرحلي ۾ داخل ٿيو، جيئن اهو تصوف جي واٽ آهي ته موت هڪ اهڙو پُل آهي، جنهن تان هڪ دوست اُڪري ٻئي دوست سان ملي ٿو.
صادق فقير جي سُڃاڻپ راڳداريءَ جي حوالي سان مُلڪان مُلڪ مشهور هئي. هُو جتي به ويو، محفل ڪيائين، اُتان هو دليون لُٽي واپس موٽيو ۽ دلين تي راڄ ڪندڙ ٿر-سنڌ جي هن 49 سالن جي فنڪار پنهنجي ڀرپور زندگي گذاريندي، سڄي سماج کي اُهي املهه ۽ سون سريکا سُريلا گيت آڇيا، جيڪي صدين تائين پڙاڏا بنجي، اسان جي سماج ۾ ٻُرندا رهندا. صادق فقير ٿر جي راڳداريءَ جي اُن مالها جو موتي هو، جنهن جو پنهنجو ڪلاس آهي ۽ اُها ٻئي ڪنهن ڪلاس تي آڌاريندي، ڪلاسيڪي، نيم ڪلاسيڪي يا اڻ ڪلاسيڪي نٿي سڏي وڃي. سمورو ٿرهونئن ته ڪلا ۾ سڄي ننڍي کنڊ ۾ پنهنجو نالو رکي ٿو، پر ٿرپارڪر به ڪنهن کان گهٽ ناهي، ڇو ته هنن ڀٽن ۾ مُراد فقير، حسين فقير، موهن ڀڳت، مائي ڀاڳي، مائي سوني، ڪالو فقير، برڪت فقير، ٻُڍو فقير، مصري ڏيپلائي ، احمد ڏيپلائي، شفيع فقير، رفيق فقير، اللهبچايو فقير، رجب فقير، صادق فقير، سالورام ڀڳت، ڀڳڙو مل ناچيز، بصر ڀڳت، ڀڳت کيتارام، مائي ڌائي ، عارب فقير، سبحان فقير، شنڪر ڀڳت، ۽ ٻيا ڪيترائي نامور فنڪار ٿي گذريا آهن، جن جي پنهنجي سُڃاڻپ ۽ ساک پت رهي آهي ۽ هر هڪ جو پنهنجو انداز آهي، جيڪو نيارو ۽ نرالو آهي ۽ سندن ڳايل ڳاچ تي فطرت به ناچ ڪري ٿي. اُنهن فنڪارن مان هر هڪ جو پنهنجو ڪلاس هو. ائين صادق فقير به جڏهن ڳائيندو هو ته سوين نوجوانن جي من ۾ خوشحاليءَ جا انيڪ خواب ڪر کڻي اُٿندا هئا يا محبت جا ، من ورتيءَ جا سدا ملوڪ جذ با جاڳندا هئا. صادق جي انهيءَ ادا نوجوانن جو هڪ وسيع حلقو پيدا ڪيو هو، جيڪو سنڌ هند، دُبئي، يورپ، عربستان ۽ آمريڪا ۾ پکڙيل هو. هُو نوجوان طبقي جو پسنديده ڳائڻ وارو هو، جيتوڻيڪ هُن لاءِ شيخ اياز به چوندو هو ته سندس شاعريءَ کي جنهن گائڪ جي تلاش هُئي، اُهو صادق جي صورت ۾ کيس ملي ويو. سندس مامي حسين فقير راڳداريءَ ۾ سندس رهنمائي ڪئي هئي. حُسين فقير به پنهنجي دور جو وڏو ڪمپوزر هو، صداڪار هو ۽ فنڪار هو، پر سندس فقير اڻي طبيعت کيس اسٽيج جي انهن ڏاڪن تائين اچڻ به ڏنو، جن ڏاڪن تي ڪيئي ڏهه نمبري سالن کان قبضو ڪري ويٺا آهن. صادق جي شروعاتي اُڀرڻ جو دور گورنمينٽ ڊگري ڪاليج مٺيءَ جي فنڪشنن ۾ ڳائڻ سان ٿئي ٿو، جتي کيس پروفيسر پرشوتم واسواڻي جهڙو باذوق اُستاد همٿائي ٿو ته وري ڪريم فقير جهڙو ساٿي ملي ٿو، جيڪو ساڻس ڍولڪ نواز بڻجي ڪم ڪري ٿو ۽ هڪ ڏينهن اهڙو به اچي ٿو، جو حيدرآباد جي ڪنهن پروگرام ۾ نه سڏڻ تي رد عمل ڏيکاريندي ڪريم فقير به اُستاد بڙي غلام علي خان وانگر آڊيشن ڏيئي، فن جي ديويءَ جي ڳچيءَ جو ڳانو بنجي ٿو ۽ هن وقت هڪ ڀلوڙ سنگر جي روپ ۾ فن جي خدمت سرانجام ڏيئي رهيو آهي. ائين صادق فقير سُرجي ميدان ۾ ڪنٺ ڪلاجي کيتر ۾ اڳتي وڌندو پنهنجو ڪلاس پاڻ ٺاهي ٿو، جڏهن انتهائي معياري شاعريءَ جي چونڊ ڪري ٿو ۽ اُن اصول تي پير کوڙي بيهي ٿو رهي، جنهن کي ٻيا فنڪار به اپنائڻ لڳن ٿا. ۽ سنڌ ۾ معياري شاعري ڳائڻ جو سلسلو هلي پوي ٿو. صادق فقير جا سمورا ڳايل نغما سُپر هٽ ٿيا ۽ هو محفلن جو مور ڳائڻو هو. جڏهن ڳائيندو هو ته ماڻهو سندس پردرد ۽ هَڪَڙ آواز تي موهت ٿي پوندا هئا، ڇاڪاڻ ته سندس آواز جي صدائن ۾ اهو اثر هوندو هو ۽ هو لفظن ۾ اثر ڀري سگهندو هو. اهائي هُن جي ڪلاسيڪيت هُئي، حالانڪ هُن ڪڏهن به ڪاوڏي دعويٰ نه ڪئي ۽ سدائين پنهنجي اصلي آواز ۾ ڳائيندو هو ۽ ڪنهن به بناوت جو خول پهرائڻ کانسواءِ پنهنجي نج نبار انداز ۾ پيار پياليون آڇيندو رهندو هو. سندس نغما ”سکي پياکي ملين ته چئجان“، ”صدائون ته هونديون“، ”توکان ٿيندي ڌار“، ”اسين بس رهياسين اڌورا“، ”مڻهيار آيو“ ۽ ”ٻاٻيهو ٿو ٻولي“، ٿي املتاس تان ڪوڪ ڪويل ڪري“ ۽ ٻيا گيت مشهور ٿيا، هو محفل جي مزاج کي سمجهندي، اُن مطابق ڳائيندو هو سامعين کي پنهنجي سطح تي وٺي ويندو هو ۽ پوءِ هر ڪنهن جي من ۾ ساڳيا ورچڻ وڄندا هئا، شيخ اياز جو غزل:
اوهان جي اکين جام مئه مان نهاريو،
اسان چوٽ کائي کڻي جام هاريو
جڏهن ورنائيندو هو ته سڀني کي پنهنجي پنهنجي جام ۾ اُهي خوابن جون اکيون اکين اڳيان تري ايندون هيون . ائين سنگيت ۾ پنهنجو ڪلاس جوڙيندڙ هن شخص پنهنجي جوڙيل بندشن کي پنهنجي عروج جي متل ميلي ۾ ڇڏيو ۽ اهڙي رتيءَ راند کي ياد ڪري هر شخص رت روئي رهيو آهي.
اهو هو صادق فقير جو هڪڙو پهلو ٻيو پاسو وري جيڪو فنڪار جي حيثيت کان به وڏو آهي، اُهو آهي سندس شخصيت جو انساني پهلو، جيڪو اخلاق جو ڀلوڙ روپ هو. سندس زندگيءَ ۾ انسانيت ئي انسانيت، محبت ئي محبت هئي، سچ ئي سچ هو تڏهن ته هر هڪ شخص اِها دعويٰ ڪري رهيو آهي ته صادق سندس دوست هو، صادق هر ڪنهن کي بي انتها محبت ڏني. اُنهن کي به ڀانيو، جيڪي سندس لاءِ ڪڏهن ڪڏهن ڪنڊن پکيڙڻ جي ناڪام ڪوشش ڪندا هئا . سخاوت به منجهس تمام گهڻي هئي، غريبن جو هڏڏوکي ۽ همدرد هو، الائي ڪيترن ماڻهن جي غير محسوس طريقي سان مدد ڪندو هو.
دسترخوان جي وسعت لاءِ سنڌ جي هر پرڳڻي جي ماڻهوءَ کي خبر آهي ته صادق فقير ڪيڏيءَ فراخ دليءَ سان ماني کارائيندو هو . هُو سچ پچ ته خوبين جي کاڻ هو . هو سُر سنگيت جي رس چس جو ته راڻو هو، پر ٽهڪن آڇيندڙ ٽهوڪن وارو خوبصورت مور به هو، جنهن خوشيون، خوشيون ۽ خوشيون ورهايون، رتن جي هوٽل تي ويهي ڪچهريون ڪندا هئاسين ته هڪ ٻئي سان چرچاگهٻا ڪري سڄي ڏينهن جا ڏُک سور پگهاري وجهندو هو ۽ اسين هتان هتان رُلي ڦري وري اچي ٽهڪن لاءِ صادق وٽ وهندا هئاسين، نه ته زندگيءَ جي سنجيدگيءَ اسان کان کل- ڌراوت ته کسي ڇڏي آهي . ڪڏهن ڪڏهن مهينن تائين ٽهڪ نصيب نه ٿيندو آهي، ٽهڪن سان گڏ سنگت ۾ نوڪ ٽوڪ به ٿيندي هئي. هو سڀني تي اهڙي صحتمند ۽ بي ريا ٽوڪ ڪندو هو، جنهن مان اُهو شخص جنهن تي طنز ٿيندي هئي، سو به پيو محظوظ ٿيندو هو. ڪيترائي يادگار واقعا آهن، جيڪي بيان ڪرڻ لاءِ ڪتاب گهرجن ۽ دل تي پٿر رکڻو ٿو پوي لڙڪ لڙي قلم تي ڪري ٿا پون ۽ تحرير بي ربط ٿي پوي ٿي .
صادق جي لاڏاڻي کان هڪ هفتو اڳ ڪٿي ويٺا هُئاسين ته فقير تريءَ جي ٽيڪ تي اُٿيو ته مون کيس مذاق ۾ چيو ته ”فقير هاڻي پوڙهو ٿي ويو آهين.“ ته وراڻائين ”سائين پوڙهو ٿا چئو ڪم ختم ٿي ويو آهي، مڙئي پيا هلون“ مون کي اها ڳالهه ڏُکي محسوس ٿي سو وري چيم ، ”ته نه فقير سائين، اهڙي ڪا ڳالهه ناهي مڙئي مٿي تي ٽال پئي آهي، باقي پاڻي ٻي شاديءَ جهڙا آهيون.“ وري کلندي کلندي پنهنجي مخصوص مُرڪ سان ورندي ڏنائين ، ” جيڪي ڪرڻو هو ڪري آيا سون، هاڻي ڪم پورو آهي“ مون کي اهو خيال ئي نه ٿيو ته اها ملاقات ڪا آخري ملاقات هُئي. هُو جنهن ۾ اهڙو کرو سچ ٻُڌائي رهيو هو . سندس اُها مُرڪ اڄ به من جي ڪينواس تي مغڪس آهي. سندس اُهي صدائون ڪجهه وقت لاءِ بيهجي ويون آهن، پر اُنهن صدائن جا پڙاڏا صدين تائين گهر گهر گليءَ گلي گونجندا رهندا ۽ صادق تي ڪيئي گيت لکيا ويندا، جيڪي ايندڙ نسل لاءِ به اُتساهه بنبا ۽ هن وقت به صادق فقير جو مُک آڊيئنس نوجوان ئي آهي، جيڪو سندس پيغام کي اڳتي کڻي وڌندو ۽ پنهنجي خوابن جي خوشحال سنڌ اڏڻ جي ڪوشش ڪندو. باقي صادق جي وڇوڙي جيڪي وڍ وڌا آهن، تن جو ڏڍ ڪير ٿيندو، سڀني پاسين نظر ٿي ڪجي ته هر هڪ درد جي جولا مُکيءَ ۾ گهيريو پيو آهي. خاردار تارن جي هُن پار اُڏامي ويل پياري شواڻيءَ جي ڏکويل حالت کي ڏسي زبان بي اختيار هي سٽون چئي ڏنيون:
جلي پيو جوڌپور ۾، پيارو هر پَلَ،
سِڪ ڪيا سَل، ڪيڏا هرڪا يا ۾!
صادق کي ويجها رهندڙ سڀئي هڪڙي کوري آهي، جنهن ۾ کامي رهيا آهن ۽ صادق جو خال ڀرجڻ ۾ ته هونئن ئي وڏو وقت لڳندو. مالڪ جا ڪرم آهن، صادق جا پُٽ سپوٽ آهن، جن ۾ راحت علي ڳائي به ٿو. الله سائين کين ويران ويروڌ ڪري سندس ڀائر به وڏا قربدار آهن ۽ سندس طور طريقي کي جاري رکڻ جو جذبو رکن ٿا. پر صادق صادق هو، سندس هر يادگيري من ۾ چُڀي ٿي ته من جو در پن ٽڙڪي پوي ٿو ۽ سڄي سوچ ڀڳي هڏ جيان ڪربناڪ ٿي پوي ٿي . اُن ڏينهن کان وٺي مون کي مٺي گڍيءَ ڀٽ سميت ايتري اُداس لڳي ٿي، جنهن کي محسوس ڪري سگهجي ٿو. آءٌ لفظن ۾ کٽي پوان ٿو ۽ مون کي ڀٽائي سائينءَ جو هي بيت چپن تي تري ٿو اچي.
ڏکي ڏونگر پاڻ ۾، ٻيئي ويٺا رون
ڪنهن کي ڪين چون- منجهن جو پريتڻو!
تنهنڪري صادق جي وڇوڙي جو ڏک گڍيءَ سان اور جي يا گڍيءَ جو ڏُک ونڊڻ جي ڪوشش ڪجي، ڇا ڪجي، ڳالهه سمجهه ۾ ئي نٿي اچي، ڇو ته گڍي جو گل ڇنو آهي ۽ گڍيءَ جي اُداسي اُماس جيان هانءُ ڏاريندڙ به آهي . اي مٺي !اي گڍي! تنهنجو راڳي توکان رُسي ويو آهي، پر سندس صدائون تو ۾ گونجنديون رهنديون. اچو ته گڏ جي ڏُک ونڊيون ورهايون، جنهن ڏک جو ڪو پاند پرو ناهي، ’ڏک جي نه پڄاڻي آهي‘ هر شخص ڪهاڻي آهي، اها درد ڪهاڻي اسان سان گڏ پيار جي تحفي وانگر سيني سان لڳل رهندي. صادق ڀرپور زندگي گُذاري، ڀرپور موت ماڻيو، کيس ڪعبته الله جي پڙ ۾ جنازي نماز نصيب ٿي. وطن جي ولين جو واس نصيب ٿيو. صادق تون ڪلهه به اسان جي وچ ۾ هئين، اڄ به آهين سُڀاڻي هوندين. ڪنهن نه ڪنهن روپ سروپ ۾ اسان جي سوچن ۾ اسان جي ڪمن ڪارين ۾ تنهنجي تڙپ ، تنهنجي ڳولا، تنهنجون ڳالهيون ڳوٺ ڳوٺ ۾ ڳائبيون رهنديون . لطيف سائينءَ جون هي سٽون سندس سون ورني شخصيت لاءِ ٺهڪي ٿيون اچن .
لڏيو لطيفن، پلاڻي پنڌ پيا.
هٿان حبيبن- ڪير نه ڏکويو ڪڏهن.