• گهوڙي جي ٽاپولي : ذوالفقار هاليپوٽو
بول ڪي لب آزاد هين تيري- بول زبان اب تو تيري هي
يا
هي سين نه ڏيندي چين، اُٿي ڏس ڪوئي آيو آ پيارا
جهڙا ڪلام نه سرجن ها ۽ نه ئي ڳائجن ها. آرٽ جو سماجي اوسر سان ايترو ئي اهم لاڳاپو آهي، جيترو سياست جو ۽ پوءِ جنهن مهل ۽ جتي سياست ۽ آرٽ گڏبا آهن ته اهي سماج لاءِ لازوال بڻجي ويندا آهن.
سنڌ به اهڙا فنڪار پيدا ڪيا آهن، جن بظاهر فن کي فوقيت ڏني آهي، پر اڻ اعلانيه طور انهن پنهنجي آرٽ وسيلي سنڌ جي سماجي ۽ سياسي اوسر ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. قومي گيت، وطن جا نغما ۽ پنهنجي لوڪ کي فوڪس ڪندڙ شاعري ۽ پوءِ اُن جي گائڪي، انهن شاعرن توڙي گلوڪارن کي سنڌي سماج ۾ وڏي عزت ۽ مڃتا ڏني آهي.
اڄ جيئن سنڌي سماج مختلف بحرانن جو شڪار آهي ۽ خاص طور تي مذهبي انتهاپسندي ۽ دهشتگرديءَ جي اثر جي وڌجڻ جا خطرا نظر اچي رهيا آهن ته اتي پهريون ۽ آخري حل ته اهو آهي ته سياست پنهنجو ڪردار ادا ڪري، پر بدقمستيءَ سان فڪري ۽ نظرياتي سياست انٽرويل تي ويل آهي ۽ سنڌ جي سياسي مالڪي خطري ۾ آهي- ته اهڙيءَ صورتحال ۾ آرٽ هڪ اهڙو ذريعو آهي، جيڪو سنڌي سماج کي سهارو ڏئي رهيو آهي. مثال طور شڪارپور واري سانحي کان پوءِ سنڌي قوم کي ڪهڙي طريقي سان ري ايڪٽ ڪرڻ گهربو هو؟ اهڙن سانحن ڏانهن قومن جا رد عمل مڪينيڪل نه هوندا آهن، پر اهي ائين هوندا آهن، جيئن صادق فقير جي مرتئي تي سڄي سنڌ يا سڄي دنيا ۾ رهندڙ سنڌين جو رد عمل ۽ هوليءَ جي تهوار جو ڏڻ .
صادق فقير جو موت ڀلاري پَٽ (مڪي) تي ٿيو، پر فيصلو ٿيو ته وطن وطن آهي. مري ويل ماڻهوءَ جي تدفين مڪي مديني ۾ ٿئي يا مٺيءَ ۽ ڏيپلي ۾- فرق ڪهڙو ٿو پوي....؟ ها فرق اهو ٿو پوي ته صادق فقير ٿيندو هڪ بهانو، پر سندس سالگرهه ۽ ورسيءَ جي ڏهاڙن جي نسبت سان جيڪي ماڻهو گڏبا، جيڪو ڳالهائبو ۽ جيڪو ڳائبو، سو ريفليڪٽ ڪندو وطن کي. گيت ڳائبا ڌرتيءَ جا، تبديليءَ جا. کيس ياد ڪرڻ جي بهاني سنڌ جي آرٽ ۽ آرٽسٽن تي ٿيندا وڏا بحث- ته دراصل صادق جي مٺيءَ ۾ موجودگي هڪ موقعو فراهم ڪندي سنڌي سماج جي فڪري ۽ رومانوي نشاطِ ثانيه جو. اهو هوندو آهي قومن جو رويو، جيڪو مڪينيڪل نه هوندو آهي ۽ هڪ آرٽسٽُ، ان نموني پنهنجي سڃاڻپ ۽ ڪلچر بچائڻ لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪندو آهي.
گور منهنجي سومرا ڪج پنهوارن پاس،
ڌج ڏاڏاڻي ڏيهه جي منجهان ولڙين واس،
مُيا ئي جِياس، جي وڃي مڙهه ملير ڏي (لطيف)
جيڪڏهن ان تناظر ۾ جيجي زرينه بلوچ کان وٺي صادق فقير تائين ۽ سهراب فقير کان مانجهي فقير تائين سنڌ جي فنڪارن جي اُن لاٽ کي ڏسبو ته هنن جي پورهيي، سنڌ کي سٺن ڪلامن يا گائڪيءَ کان وڌيڪ ڏنو آهي، پر هاڻ اهو آرٽسٽن جو قبيلو گهٽجندو ٿو وڃي. ائين به ناهي ته ڪو نون فنڪارن کي اسپيس ناهي. ميڊيا ۾ اگر ڪا ٻه اکيائي به آهي ته سوشل ميڊيا جو ايڏو وڏو جهان جڙيل آهي، جو جيڪڏهن فنڪار اُن رنگ ۾ اچن ته راتو رات سنڌ جا هيرو بڻجي وڃن.
صادق جو ته رنگ ئي نرالو آهي. هن جو آواز ڪٿي ڪٿي گونجي رهيو آهي.......؟ ڪارونجهر جي ڪڇ، سار ڌڙي جي مندر جي ديوارن سان ٽڪرائجي سموري سنڌ کي پنڊ پهڻ بڻائيندڙ هي رسيلو ۽ سريلو آواز ٻيو ڪنهن جو آهي.....؟ لاڙ پٽ، بدين ۽ ٺٽي جي ساحلي پٽيءَ تي، سمنڊ جي ڇولين سان ٽڪرائيندڙ هي نغمگي ڪنهن جي آواز جي آهي....؟ کير ٿر جي اونچي چوٽيءَ تان ڀڳت ڪبير جي دوهي جهڙيءَ هي صدا ڪهڙي آرٽسٽ جي آهي....؟ ٿر جي ڀٽن، پٽن، پُسين ۽ روهيڙي جي سڃاڻپ تي فخريه لوڪ ڳيچ ڳائيندڙ هيءَ ڳچي ڪنهن جي آهي....؟
هو ڀٽائي ۽ اياز جي شاعريءَ ۾ محو ٿي ڪهڙي سنڌ ٿو ڳولي...؟ هو حسن درس، آڪاش انصاري، اقبال رند، حاجي ساند، وفا پلي ۽ سائينداد کي ڳائيندي ڪهڙي رومانس ۽ محبتن واري ڌرتيءَ کي ٿو پسي...؟ هو استاد بخاري، ادل سومري ۽ اياز گل کي ڳائي ٿو، هي ڪهڙي اينٽيگريشن آهي ۽ سنڌ ۾ رومانس جي نئين ڊڪشن ڳائڻ وارو ڪير آهي.... ؟
ها هو رڳو وڏن شاعرن جا ڪلام حفظ ڪندڙ فنڪار نه هو، هو قومي گيت ڳائي رڳو پنڊالن کي گرمائڻ جو شوق رکندڙ گائڪ نه هو، پر هو حسن درس جي سٽ ’ساري سنڌ پرينءَ جو پاڇو‘ جو عملي رُوپ هو. هو پنهنجي روح ۾ هڪ مڪمل انسان دوست، فطرت دوست، روشن خيال ۽ سيڪيولر انسان هو. هو هر دين، ڌرم ۽ سماجي نظرين جي عزت ڪندي ’مان جوئي آهيان سوئي آهيان‘ ۽ ’مين جانون ميرا خدا جاني‘ جي بين الاقوامي انساني فڪرن ۽ فلسفي تي يقين رکندڙ شخص هو. هو سيڪيولر سنڌ جو سفير هو. هو مڪو مدينو گهمي، پنهنجي گهر ڀاتين، مٽن مائٽن ۽ اولاد جي احساسن جو به خيال رکندو هو ته هو ساڳئي وقت غير مسلم قبيلن جي مذهبي تهوارن توڙي شادين غمين ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪندو هو، هو سنڌ جي گهڻ ثقافتي ۽ گهڻ مذهبي حقيقتن ۽ رعنائين جو خيال رکندڙ روح هو. هو ماڻهپي جي نظريي جو پوئلڳ هو. حسيني هجڻ ڪري محرالحرام جي ڏينهن ۾ غم حسين جو پيامبر به هو.
مون هن کي گذريل ٻن ڏهاڪن اندر ڪيترن ئي موقعن تي، محفلن ۾، ذاتي دوستن جي ڪچهرين ۾، ڪڏهن ڪڏهن سفر ۾ ملندي، کيڪاريندي، ڪڏهن ننڍي ته ڪڏهن ڊگهي ڪچهري ڪندي، ڪيترائي ڀيرا ڏٺو ۽ بس جي هاڻ سندس ڪو هڪڙو وڏو قدر اڄ هر ڪنهن کي ياد آهي، ته اِهو اِهوئي آهي ته هو بحيثيت انسان هڪ لاجواب شخص هو. هن سان جيڪو مليو، هن جي قُرب جو اسير بڻيو. هن جنهن کي به ڀاڪر ڀاتو ۽ کيڪاريو، سو هن جو يار بڻجي ويو ۽ هن جتي به ۽ جيڪي به ڳايو ته راڄن جا راڄ هن جي سريلي آواز ۽ هن جي شاعريءَ جا ديوانا مستانا بڻجي ويا.
توکان پوءِ پنهنجي سپرين، جُهڙ ٿيا جهاٽي،
پُڇ نه ڪيئن ڪاٽي، پورب ۾ مون راتڙي! (لطيف)
موهن ڀڳت، مائي ڀاڳي ۽ مراد فقير جهڙن عاليشان فنڪارن جي موجودگي ۽ سندن ٿر جي ڀٽن، ماڻهن، فطرت ۽ چنؤرن تي پوندڙ عاليشان اثر جي هوندي به صادق فقير پنهنجي هڪڙي نئين رنگ ۽ سڃاڻپ سان اُڀري اڳيان آيو، گهڻ رنگي ثقافتي پسمنظر، تاريخي ۽ تهذيبي ورثي، لوڪ ادب ۽ شاندار ماڻهن جي سڃاڻپ ٿرآرٽ ۾ ايترو ته شاهوڪار هو، جو ڪو به ڪن رس، چشم رس، شوق رس، زبان رس ۽ دماغ رس روح، ان دنيا ۾ پنهنجو الڳ جهان جوڙي ٿي سگهيو، شرط رڳو هڪڙو هو، وطن سان عاشقي، ماڻهن سان پيار، ٿر جي اُداس مورن جي ٽهوڪن سان پيار، ان ٿر جي بُک ۽ بدحاليءَ تي اک ۽ ان کي تبديل ڪرڻ جا خواب اکين ۾ سمايل هجن.
صادق فقير ان رنگ کي ڪواليفاءِ ڪيو ۽ هڪ وڏي آرٽسٽ طور اُڀري آيو. هن پنهنجي حصي جي سنڌ کي ڀٽائي ۽ اياز جي اک سان ڏٺو ۽ نتيجي ۾ هن جي سنڌ جو ڪينواس آسمان جيترو ٿي ويو ۽ پوءِ سنڌ جي هر ڪُنڊ، وطن جي هر گهٽي، ديس جو هر ماڻهو، ڄڻ ته هن لاءِ سمورو ٿر ۽ سموري سنڌ هئي، شايد انهيءَ سبب ڪري هڪ ڏينهن شيخ اياز کي اهو چوڻو پئجي ويو ته منهنجي شاعري کي سمجهڻ ۽ پوءِ منهنجي خيال جي اُڏام کي سمجهڻ واري جنهن آواز جي مون کي تلاش هئي، سو آواز صادق فقير جو آهي.
سدا سيلاني آهي ساز اياز جو،
ڳچيءَ ۾ ڳاني پرينءَ وجهه نه پيار جي. (اياز)
هن جي ڪُمهلي موت ۽ وڇوڙي سڀني جا روح جهوري وڌا آهن. شاعر، اديب، دانشور، فنڪار، سياستدان، ذاتي دوست، عام انسان ۽ کيس ٻڌندڙ هر شخص اُداس آهي. ريڊيو، ٽي وي، اخبارون ۽ سوشل ميڊيا تي سندس وڇوڙي جي شدت ۽ درد جو احساس واضح آهي. ڏيپلي ۾ ننڍپڻ ۾ گڏجي رانديون کيڏندڙ اسڪولي دوستن کان وٺي دبئي، آمريڪا ۽ يورپ ۾ رهندڙ اهي ماڻهو، جن مان ڪي شايد صادق سان مليا به نه هجن پر هو سندس فن جي آگاهيءَ ڪري سندس وڇوڙي تي افسرده آهن. سنڌي قوم جو اهو مجموعي رايو ثابت ڪري ٿو ته هو ڪو خاص شخص هو.
1986ع ۾ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي بلڊنگ ۾ استاد نياز حسين جهڙي موسيقار جي موجودگيءَ ۾ آڊيشن ڏيندي ٿر جي هن حجابن ۾ ويڙهيل هن سنهي، سانوري ۽ شرميلي صادق فقير، ڀٽائيءَ جي وائي ’لکئي پنڌڙو ڪرايو، پيرن کي‘ ڳائي، اتي موجود موسيقيءَ جي دنيا ۾ وڏن نالن کي پهرين ڌڪ ۾ متاثر ڪري وڌو هو. انهيءَ آڊيشن ۾ هن ٿري لوڪ ڳيچ ’رومال مارو، رنگيو‘ ڳائي استاد نياز حسين، عنايت بلوچ ۽ نصير مرزا کي موهي وڌو هو ۽ انهيءَ گهڙي چيو ويو ته موسيقيءَ جي ٽيڪنڪ، سُريلي آواز، ٻوليءَ جي حسن ۽ تهذيبي ۽ ثقافتي رنگن کان واقف هيءُ شرميلو آرٽسٽ سنڌ ۾ وڏو نالو ڪمائيندو.
پوءِ بس رڳو هن کي موقعن جي ضرورت هئي، هن انهن موقعن کي رڳو پنڊال کي متاثر ڪرڻ ۽ سستي شهرت حاصل ڪرڻ لاءِ ڇسا ۽ غير معياري ڪلام ڳائڻ بدران پنهنجو هڪڙو ڪواليٽيٽو معيار برقرار رکيو ۽ هن اهو رسڪ کنيو. هو پاپولر ميوزڪ جي آڙ ۾ ڪيترو ئي مال ڪمائي پي سگهيو، پر هن شاعريءَ جي معيار تي ڪمپرومائيز نه ڪيو ۽ نتيجي ۾ هو سنڌ جي اعليٰ معيار جي ٻڌندڙن ۽ موسيقي ۽ شاعريءَ جي ڄاڻ رکندڙ اعليٰ درجي جي نقادن جي پسنديده فنڪارن کان ٿيندو، هيٺ گلين ۽ گهٽين ۾ وطن سان محبت ڪندڙ عام لوڪ جو محبوب فنڪار بڻجي ويو. هو. ايترو رسڪ کڻي هن دنياوي مال ته وڃايو، پر هو پنهنجي هن انفراديت جي ڪري اعليٰ استعارو بڻجي ويو.
احساس بنا ماڻهو،
اخبــار پــراڻـي آ،
هر شخص ڪهاڻي آ،
ڏُک جــي نه پڄاڻـــي آ (اياز گل)
اڄ صادق اسان جي وچ ۾ ناهي، پر هو سنڌ کي گهڻو ڪجهه ارپي ويو آهي، هن جو پورهيو سجايو آهي. دنيا هڪ مسافر خانو آهي ۽ جنهن به شخص ان حقيقت کي دل سان سمجهي پنهنجي حياتيءَ ۾ ڪي چڱا ڪم ڪيا آهن ته سندس دنيا توڙي آخرت ٻئي سجايون آهن. صادق جي جنازي نماز ۾ سنڌ جي پُٺتي پيل علائقي ۾ هزارين ماڻهن جي موجودگي ۽ سندس تدفين کان وٺي سندس چاليهي تائين، سندس قبر تي حاضري، سندس گهر ڀاتين ۽ پيارن سان تعزيتن جي سلسلي ۽ سندس مٿان لکجندڙ ادب، ان ڳالهه جو واضح دليل آهي ته هو سنڌ جي هر دل ۽ هر ڌڙڪن ۾ ڌڙڪي ٿو. سنڌي ماڻهن جي اها محبت ڏسي آءٌ دعويٰ سان اهو چئي سگهان ٿو ته جيڪڏهن صادق فقير جي تدفين حيدرآباد يا ميرپورخاص يا اهڙي ڪنهن وڏي شهر ۾ ٿئي ها ته ماڻهن جو تعداد لکن ۾ هجي ها. صادق ڇا ويو، هو پاڻ سان گڏ رڳو پنهنجو جسم نه، پر هڪ زمانو کڻي هليو ويو آهي.
محسن هماري ساٿ بڙا حادثا هوا،
هم رهه گئي، همارا زمانا چلا گيا! (محسن نقوي)
هو بظاهر جيترو ماٺيڻو، شرميلو ۽ هر وقت ٺاپر ۽ ٿڌائيءَ ۾ رهندڙ شخص طور نظر ايندو هو، هن جي اندر ۾ اوترائي اُڌما ۽ ڀونچال هئا. هن وٽ سمنڊ جو پنهنجو ذرو هو- هن وٽ پنهنجي حصي جو آسمان هو ۽ هو اُن آسمان جي آئيني ۾ سنڌ پسندو هو، هو سنڌ جي آرٽ جي گهوڙي جي اها ٽاپولي هو، جيڪا صدين تائين سنڌي ماڻهن جي من ۾ وڄندي رهندي ۽ هن جو سنڌ سان عشق ان گهوڙي جي پيرن ۾ لڳل اهو نال آهي، جيڪو هاڻ هر سنڌي پنهنجي گهر جي مک دروازي جي چائنٺ تي ان دعا سان چنبڙائي ڇڏيو آهي ته سنڌ کي ڪو به غم نه ملي سواءِ غم حسين عه جي.