• رتن جي هوٽل جون کٽون خالي ٿي ويون : ڀارومل امراڻي سوٽهڙ
تنهنجي وئي کانپوءِ منهنجي اندر ۾،
رات رهي پئي آهي.
هر ڪو روئي ائين چئي رهيو آهي ته: صادق تون ته امر ٿي وئين، پر تنهنجا ٻڌندڙ مرڻ جهڙا ٿي پيا آهن، صادق فقير جو راڳ عشق جو روح هو، هو دلين جو انجنيئر ٿي ڳائيندو هو، صادق فقير جو آواز ٻڌندي دل درد جي درياهه ۾ ٻڏندي ۽ ترندي محسوس ٿيندي هئي، هو هيڻين حياتين کي حوصلو ڏئي، ائين راڳ سان ريجهائيندو هو، جيئن معصوم ٻار جي مرڪ، پنهنجيءَ ماءُ کي ريجهائيندي آهي. صادق فقير جي ڳلي ۾ آلاپ جو هاڪڙو هلندو هو، يا سُر جي سَرسوتي وهندي هئي. صادق جي وڇوڙي جي زلزلي ٿر جي ڀٽن کي ٻيهر ڏاري ڇڏيو آهي. اڳي ڏڪارن جا ڏک ٿر جي مارو ماڻهن جي کٿي ۾ کِيهه سان گڏ ٻڌلَ هئا، مٿان هن جدائيءَ جو وزن کڻڻ لاءِ مليو آهي. صادق جي ڌار ٿيڻ تي ايترا لڙڪ لڙيا آهن، جو ايتريون ٿر ۾ برساتون به نه پيون آهن.
صادق فقير، ’20 مارچ 1964ع تي فيض محمد مـڱڻهار جي گهر‘ مٺيءَ ۾ جنم ورتو. فقير فيض محمد تپيدار هو. هن جي ڪوشش هئي ته پنهنجي اولاد کي پڙهائي. صادق فقير ايم. اي سنڌي پاس ڪري تعليم کاتي ۾ استاد ٿيو. گهڻو عرصو مٺيءَ جي مشهورگورنمينٽ هاءِ اسڪول نارٿ ڪالونيءَ ۾ رهيو.
1992ع ۾صادق فقير شادي ڪئي، کيس ٽي پٽ، هڪ نياڻيءَ جو اولاد عطا ٿيو. صادق فقير زندگيءَ جا ڪجهه ڏهاڙا ميرواهه گورچاڻيءَ ۾ پنهنجي مامي جي زمين تي به گذاريا. مٺيءَ ۾ پڙهائيءَ دوران استاد پرشوتم واسواڻي صادق فقير کي اُتساهي ڳائڻ تي آماده ڪيو، اها يارهين درجي جي ڳالهه هئي، مٺي ڪاليج جي فزڪس جي ليب ۾ هن پهريون ڀيرو ميڙ ۾ هڪڙو گيت ڳاتو، پوءِ صادق فقير ڪڏهن امولک امر (مٺيءَ جي هڪ مقامي لوڪ شاعر) ڪڏهن تاج جويي ۽ سائينداد ساند جي شاعري، ته ڪڏهن لوڪ گيت ڳائڻ شروع ڪيا. مٺيءَ ۾ انهيءَ وقت اسٽيج ڊرامن جو به رواج پيو هو. حاجي محمد دل ۽ تاراچند راٺيءَ جي لکيل اسٽيج ڊرامن ۾ صادق جا سُر ٻُرڻ لڳا ته صادق فقيرگهڻو مقبول ٿي ويو. امولک امر جو گيت ’نصيبن وارا، نه ڪي ڏوهه تنهنجو نه ڪي ڏوهه منهنجو‘ ۽ تاج جويي جو گيت ’تصور ۾ تڪي تارا،گذر ٿي رات ويندي آ‘ اياز گل جي وائي ”توکان ٿيندي ڌار“ انهيءَ دور ۾ ٿر جي ڀٽن جي گونج بڻجي ويا. ’سوجهري‘ ڊرامي جي مقبوليت ۾صادق جا سر شامل هئا. انهيءَ دور ۾ مٺيءَ جو هڪ ٻيو نوجوان ڳائيندو هو دليپ ڪمار دلدار تمام پيارو ڳائيندو هو، ليڪن هن ٿوري وقت ۾ ڳائڻ ڇڏي ڏنو، پر صادق نئين ڏينهن، نئينءَ وک سان وڌندو ويو. صادق فقير موسيقيءَ جي تربيت پنهنجي مامي حسين بخش فقير کان ورتي، جيڪو ان وقت جو سٺو راڳي ۽ موسيقار هو. 1986ع ۾ ان وقت جي حيدرآباد جي ريڊيو اسٽيشن ڊائريڪٽر عنايت بلوچ صاحب پهريون دفعو آڊيشن کان پوءِ ريڊيو تي صادق جا ڪلام رڪارڊ ڪرايا، سڄيءَ سنڌ ۾ صادق روح سان ٻڌو ويو ۽ 1988ع ۾ پي. ٽي. وي ڪراچي اسٽوڊيو تي شمشير الحيدري صاحب ٽيليويزن تي کيس متعارف ڪرايو. 1992ع ۾ ايازگل جو ڪلام ’توکان ٿيندي ڌار، کلندي کلندي يار لڙڪ لڙي پيا لار ڪري‘ ڳائڻ سبب کيس گهڻي شهرت ملي. جيتوڻيڪ اهو ڪلام انٽر جي تعليم دوران 1984ع ۾ تاج جويي صادق فقر کان ڳارايو هو، ۽ هو وقت به وقت اها وائي ڳائيندو رهندو هو.
صادق فقير سنڌي، اردو، سرائڪي، ٿري، راجستاني، هندي، مارواڙي ۽ پنجابي ٻولين ۾ ڳايو آهي. هن نيم ڪلاسيڪي راڳ به ڳايو ته ڪلاسيڪل راڳ به، پر جديد شاعريءَ جا سُر نوجوانن ۾ گهڻا مقبول ويا آهن، هن هندستان، دبئي، سعودي عرب، انگلنڊ ۽ اسڪاٽ لينڊ ۾ فن جو مظاهرو ڪيو. صادق فقير سڀ ۾ پرين پسڻ وارو ماڻهو هو. هو مندر ۾ ڀڄن ڳائيندو هو ته امام بارگاه ۾ مرثيا به آلاپيندو هو، مون هڪ دفعو صادق فقير کان پڇيو ته: ’صادق! توهان کي ڳائيندي گهڻي ۾ گهڻو داد ڪڏهن مليو‘ ته هن ٻڌايو ته هڪ دفعو ڀڳت ارجن جي سڏ تي ٽنڊي الهيار راماپير جي ميلي ۾ ڳائڻ لاءِ ويس، اُتي منهنجو وارو آيو، آءٌ جيئن اسٽيج تي آيس ته هزارين ماڻهو هٿ جوڙي منهنجي آجيان لاءِ بيهي رهيا. انهن جو اهو پيار ڏسي منهنجون اکيون ڀرجي آيون، انهن جو ڇا ته داد هو، مون کي ڏاڍو ڊپ ٿيو ته هيءَ مڃتا ڏسي ڪٿي منهنجي اندر ۾ گهمنڊ نه پيدا ٿي پوي.“
صادق فقير جديد سنڌي شاعريءَ ۾ شيخ اياز کي دل سان ڳائيندو هو، شيخ اياز جڏهن ڪراچيءَ ۾ روبرو کيس ٻڌو ته بي اختيار ٿي چيائين ته ”منهنجي شاعريءَ کي جنهن آواز جي ضرورت هئي، اهو ملي ويو آهي.“ صادق چوندو هو ته ڀٽائيءَ کي منفرد انداز سان ڳائيندڙ موهن ڀڳت ٿر مان هو، ماڻهو هن کي ڀٽائيءَ جو راڳي سڏين ٿا. آءٌ اياز کي انوکو ڳائڻ چاهيان ٿو، جيئن ماڻهو مون کي شيخ اياز جي راڳي طور سڃاڻين. هن شيخ اياز جي وفات کانپوءِ شيخ اياز جي الوداعي گيتن جي ڪيسٽ به رڪارڊ ڪرائي. ..
صادق فقير راڳيءَ سان گڏ پنهنجي شخصيت ۾ به سگهارو ۽ شفيق انسان هو، دوستن جو دوست ۽ هيڻن جو همراه هو. هن جو دسترخوان نهايت ڪشادو هو، سڄي سنڌ مان دوست، ٿر ۾ صادق جا اچي مهمان ٿيندا هئا. صادق فقير جي اوطاق تي کائڻ پيئڻ سان گڏ راڳ ٻڌڻ لاءِ ملندو هو. ڪنهن فقير فقراءَ جي گاڏيءَ ۾ تيل نه هوندو ته اهو به ماٺڙيءَ ۾ ڀرائي ڏيندو هو، متان ڪنهن کي خبر پئي. صادق فقيرکان محفلن ۾ سائينداد ساند به گهڻو ٻڌو ويندو هو، عبدالواحد آريسر جا هي لفظ به ڏاڍا مشهور ٿيا ته؛ ’صادق فقير جي آواز ۾ سائينداد ساند جي شاعري ٻڌون ٿا ته محسوس ٿئي ٿو ته ٿر ۾ سدائين ڏڪار رهيو پيو آهي‘. صادق فقير ٿر ۾ روهيڙي جي گلن جو جنم ڏينهن ۽ وسڪاري جي آجيان جا ڏينهن ملهائيندو هو. مٺيءَ جي هر ماڻهوءَ وٽ صادق فقير جي ساروڻين جون هڙوٽڙيون آهن. هو پنهنجي گهر کان نڪري، ٿر ڪتاب گهر جي سامهون چاچي رتن جي هوٽل تائين پهچندو هو ته وچ ۾ ڪيترائي مزاح ۽ ٽهڪن جا گل ورهائيندو ايندو هو. هو گفتگو جو به ڳڻوان هو. رتن جي هوٽل تي شام جو کٽون صادق جي ڪچهريءَ لاءِ رکيل هونديون هيون. صادق فقير جو تجزيو به ڪمال جو هوندو هو. سچي کري ۽ تز راءِ رکندي به هر ڪنهن سان خوب نڀائي ويندو هو.
صادق فقير وٽ ڪڏهن به تلخ لهجو نه هو، صادق فقير ڪڏهن رنو ته پنهنجا لڙڪ لڪائي رنو، ڪو به اهو ٻڌائي نٿو سگهي ته هن صادق کي روئندي ڏٺو، هو هر ڪنهن سان مُرڪي ملندو هو، هن جي چپن تي سدائين ٽهڪ هوندا هئا، هن ڪڏهن به غالب جي هنن سٽن جهڙو ڏيک اچڻ نه ڏنو ته:
نظر لگي نه ڪهين اس ڪي دست و بازو ڪو،
يه لوگ ڪيون ميري زخم جگر ڪو ديکتي هين.
صادق فقير اياز کي نه صرف پڙهيو هو، نه صرف ڳايو هو، پر اندر ۾ اتاريو هو. هن جي رڳن ۾ رت سان گڏ شيخ اياز جي شاعري ڊوڙندي هئي، اياز چيو هو ته:
جر جي ڄر ڪنهن جاتي ڪانه،
لڙڪ اگهياسين لڪي لڪي،
چائنٺ تي چانڊوڪي آهي،
ها پر من جي ڇن ۾ ڇا آهي؟
ڪنهن به ته پاتي جهاتي ڪانه
کل آئي ته به ڦڪي ڦڪي
صادق فقير هڪ آرٽسٽ هوندي به سدائين با ترتيب هوندوهو، سدائين صاف سٿرو هوندو هو، هن ڪڏهن مئڪشي نه ڪئي، پرمئڪشيءَ جي محفلن ۾ هن جا آلاپ نشا وڌائيندا هئا، ادب، انقلاب، آدرش ۽ عشق جي ٿڪل ٽٽل ماڻهن لاءِ شيخ اياز جي شاعري ۽ صادق جا سُر سهارو هوندا هئا. صادق فقير جي سُرن سان اونداهين راتين کي دل جي تڙپندڙ تمنا سان بيان ڪرڻ جي سگهه ملندي هئي، ۽ نوجوان پنهنجي جنون جو جولان صادق جي آلاپ ۾ پروان چاڙهي، پنهنجي سپنن جو سنسار گهڙيندا هئا. سنڌ ۾ ايترن گلوڪارن هوندي به صادق عشق جي تنها آواز طور ٻڌو ويو. هن جو آلاپ، عشق جي چوٽ کاڌل ماڻهن جي زخمن تي مرهم رکندو هو، هن جي صدا هر ڦٽيل دل جي آهه هئي. صادق فقير ماڻهن جي ميڙ ۾ ڳائيندي وڄائيندي اڪيلو به هو، جيئن خوشبوءِ اڪيلي هوندي آهي. هو خوشبوءِ وانگر سٺو ۽ سرهو هو، سٺي ۽ سرهي زندگي مختصر هوندي آهي، گل جلد ڇڻي ويندا آهن، پوپٽ به ٿورو جيون جيئندو آهي، صادق فقيرصرف سگريٽ پيئندو هو، اُهي به ڪڏهن ڪڏهن ڇڏي ڏيندو هو. هن وٽ سگريٽ ڪڏهن ائين به هوندوهو، جيئن اياز وٽ هوندو هو، رڳو چپن تي رکندو هو. صادق فقير نهٺائي، نوڙت ۽ فقيريءَ جو مجسمو هو ته فنڪاراڻي انا جو انوکو روپ به هو. انهيءَ روپ جا رنگ ڏسندي، اياز جو شاگرد اعجاز منگي صادق کي سمجهائڻ جو سوچيندو هو .
صادق فقير پوريءَ ريت هڪ منصوبي سان پنهنجو گهر ٺاهيو، پنهنجي ڀائرن کي سنڀاليو، اولاد کي پڙهايو، هو چوندو هو ته ’هن فن وسيلي پيار ملي ٿو، پئسا ملن ٿا، ٻيو ڇا گهرجي! اسان جي فنڪارن کي پاڻ سنڀالڻ گهرجي. آءٌ پوري ريت ڪوشش ڪندو آهيان ته سڀ رشتا نڀائي سگهان، ڪٿي ڪا ڪمي نه رهي‘.
منهنجي صادق فقير سان پهرين ملاقات 1993 ۾ ٿي، آءٌ مٺي پرائمري پوري ڪري انگريزي پڙهڻ آيو هوس، منهنجي مٺيءَ ۾ رهائش نارٿ ڪالوني اسڪول جي ڀرسان هوندي هئي، صادق فقير روز اسڪول ويندي ملندو هو، شام جو رتن جي هوٽل تي صادق جي ڪچهري ٻڌڻ لاٰءِ ويندا هئاسين. اسان ڪتابن کان وڌيڪ ادب، آرٽ، شاعري ۽ ان جو تذڪرو صادق کان سمجهيو، (95- 96 ۽ 1997ع) وارا سال مٺيءَ ۾ ادبي سرگرمين جي عروج جا سال هئا. پيارو شواڻي،خليل ڪنڀار، دولت رام کتري، دليپ ڪوٺاري ۽ ٻيا نوجوان ادبي سرگرمين جا روح روان هوندا هئا. صادق فقير انهن سمورن جو رهنما هوندو هو، موهن ڀڳت جي ورسي ملهائي ٿي وئي، اياز گل سان رهاڻ رچائي ٿي هئي، رائچند راٺوڙ کي ساريو ٿي ويو، عبدالرحمان نقاش کي ڀيٽا ڏني ٿي وئي. انهيءَ دور ۾ دوستن صادق فقير سان به شام ملهائي، انهيءَ شام ۾ منهنجي ادب ۾ پهرين داخلا هئي، هڪڙو گيت پڙهيم، صادق فقير وڏو اُتساهيو، انهيءَ پروگرام ۾ منهنجي هڪ ڪلاسي ميوارام ٻالاڻيءَ، صادق فقير تي شعر پڙهيو، اسان هن جي پيروڊي ٺاهي، ڏاڍا کلياسين. صادق فقير ۽ شاعر اسان سان گڏ راحت وٺي رهيا هئا. سائين پريم شواڻي ۽ فقير مقيم ڪنڀار جي پٽن سان هن جو گهرو تعلق هو، فقير مقيم چونڊن ۾ بيٺو ته ورڪ به صادق فقير ڪئي. پياري شواڻيءَ شيخ اياز جي شاعريءَ جي ڍاٽڪي ترجمي جي مجموعي ’ٻاٻيهو ٿو ٻولي‘ جي ارپنا صادق فقير جي نالي ڪئي. صادق فقير دل جي عقيدت سان ڀٽائي ڳاتو، پر ساڳئي وقت شيخ اياز جي شاعري پڻ ڳائي، ڀٽائي سان ڊگها ڊائلاگ پڻ ڪيا. هن ڀٽائيءَ کان اياز جي لفظن ۾ موڪلايو به سهي. اسين سمجهي نه سگهيا سين چڱو ڀٽائي آئون هلان ٿو، سماجي طور سنڌ گريئجوئيٽس ايسوسيئيشن سان واڳيل رهيو ۽ آخري وقت سنڌ گريئجوئيٽس ايسوسيئيشن مٺي شاخ جو صدر هو.ڪجهه ڏينهن اڳ مهان ڏاهي محمد ابراهيم جويي جي سالگره تقريب ملهائي وئي ته مقامي ميزبان صادق فقير هو. صادق فقير سنڌي ادبي سنگت مٺيءَ جو سيڪريٽري به رهيو. هن سنڌ فنڪار ٽرسٽ جو مٺيءَ ۾ يونٽ به قائم ڪيو. مٺيءَ جي دوستن کي ادبي پروگرامن جي لاءِ وڏو اتساهيندوهو. جڏهن به دوست ٿڪي ٽٽي صادق سان ملندا هئا ته صادق جون ڳالهيون ڏڍ ٿي پونديون هيون. هن کي شاعريءَ جي وڏي پرک هئي. صادق فقير شاعريءَ کي سُرن جا کيس پارائيندو هو. هن ڌرتيءَ جون ڌُنون ستارن وانگر ميڙي موسيقيءَ جي چُنريءَ کي چمڪايو .
26 فيبروري 2015ع تي صادق فقير سعودي عرب ۾ هڪ روڊ حادثي ۾ اسان کان وڇڙي ويو، جنهن جي وڇوڙي تي ٿر جا مور روئن ٿا ته خيرپور جون کجيون به لڙڪن هاڻيون ٿيون آهن، شاه لطيف ۽ شيخ اياز جون وايون ورلاپ ڪن ٿيون، ميران ۽ ڪبير جا دوها درد ونڊين ٿا. مٺي جتي صادق جا سُر ۽ ٽهڪ ٻرندا هئا، اها مٺي سڏڪن ۾ ٻُڏي وئي آهي. خليل ڪنڀر ۽ کاٽائو جاني ڪنهن کي ڳل ڳراٽڙي پائي اوڇنگارون ڏين؟ نوجوان شاعر شهاب الدين نهڙي ۽ اياز بجير به جُهري پيا آهن، علي اڪبر راهمون ۽ نصير ڪنڀر جون اکيون اشڪبار آهن. صادق فقير ’اڄ‘ مان ’ڪلهه‘ ۾ تبديل ٿي چڪو آهي.
ياد ماضي اياز ائين آيو،
رات روزِ حساب جيئن گذري.