• دُک جي نه پُڄاڻي آ! : ماڪن شاهه رضوي
سڀ رُٺل آهن اسان کان سڀ رُٺل، ڪنهن کي پٽڪو لاهجي پرچائجي،
اڄ وري هن کي هلي....!
گڍي ڀٽ تي، هُو ڳائيندو رهيو. امداد حُسينيءَ جي شاعري سندس آواز جو کهنبو اوڍي، ٿر جي ٿڌڙي واريءَ مٿان واهوندي، واءُ جيان گهُلندي رهي. ۽ اسان جي اکين مان وسندڙ لُڙڪ، اُڀ تان ڪارن سليٽي ڪڪرن مان برسيل بوند برکا سان گڏ ملندا، واريءَ ۾ وڃائبا ٿي ويا. ڪريم فقير وري صادق جي هارمونيم کي ان ’بي مُندي بيجا برکا ...‘ کان بچائڻ لاءِ، ٻنهي هٿن سان کٿي جهليو ويٺو هو.
صادق سان هيءَ ڪا پهرين ڪچهري ڪانه هُئي. ساڻس مُنهنجي سنگت ته جنم جنم کان هُئي. جڏهن مارئيءَ جي ماڳ ’ٿر‘ سان سُڃاڻپ ٿي هُئي، تڏهن آءٌ شايد، ٻن سالن کن جو مس هئس، پر نه ... اِهو چوڻ اِن ڪري به غلط ٿيندو، ڇو ته سنڌ جي هِن ڪلاسيڪي ثقافتي ڀاڱي ٿر سان مُنهنجي سُڃاڻپ، منهنجي جنم کان به اڳ جي هُئي، ان ڪري جو، ٿر جي ماروئڙن سان وڏن کان وٺي واسطو رهيو ٿي. اسان جيڪي پاڻ به مالوند مارُو ماڻهو هئاسين، تِن جا ’ڌڻ، وس چرڻ ۽ مڇر ٽارڻ‘ لاءِ سدائين ٿر ويندا هئا. پوءِ، ’سينهار وِڪيا تڙ‘ جي چاچي پُنهون وِڪئي، ميمڻ مصري تڙ جي منهنجي استاد سائين الهجڙئي ميمڻ، مِٺيءَ جي آچار خان بجير، توڙي ڪلاکيتر، جي مُراد فقير، مائي ڀاڳي، ڪالُو فقير، پياري فقير ... ’خانور اوٺا‘ ڳوٺ جي اوٺن قبول، ميّوي، سائين عبدالهادي اوٺي ڪس (قهرائي) ۾ وري چاچي منٺار جوڻيجي (پنهنجي ليکڪ عبدالقادر جوڻيجي جي ڳوٺ جنهاڻ جوڻيجا) جي چڱن مڙسن تائين ... محبت جو واسطو، سِڪ ۽ سچائيءَ جو سنڱ سدائين ڳنڍيل رهيو. ان ڪري، ٿر جا ماڻهو ته ڇا، وڻ ٽڻ، گاهه، ڏُٿ، آباديون فصل، سڀئي منهنجا پنهنجا سُڃاڻو- ته صادق به ته منهنجو پنهنجو ڇو نه هوندو؟ ڏيپلي واري تپيدار فقير فيض محمد جو هي ڊبل ايم. اي تائين پڙهيل، اُستاد ۽ فنڪار پُٽ- ڍول ماڻهو هو. سندس موسيقار مامو حسين فقير پنهنجي دَور جو امُلهه موسيقار هو. (اِها ٻي ڳالهه ته وقت ۽ حالتن هُن سان نڀايو ڪونه ۽ مسڪينيءَ هُن کي ماري وڌو) حسين بخش فقير جڏهين صادق کي سُرن جي سُتي پياري ته هن مڱڻهار به ٻيجل جي جاءِ ڀرڻ لاءِ وسئون ڪونه گهٽايو. ڪنهن دَور ۾ صادق ۽ ڪريم جي جوڙي، ٻن هنجهن، جيان مشهور رهي. پر پوءِ ڪريم، مِٺيءَ تائين محدود ٿي ويو ته صادقَ سڄي سنڌ سُرن سان واسي ڇڏي. ريڊيو، ٽي وي، ڪئسيٽ، اسٽيج، دوستن جون محفلون، قرب ڪچهريون، نِت نيون ڌنون، نت نئين شاعري، جيڪا به وڻي، شاعرن سان واقفيت هجي نه هجي، بس شاعري سُهڻي هُجي، نه لوڀ نه لالچ، جڏهن به جنهن به سنگت سڏ ڪيو، صادق پنهنجي ڀاڙي خرچ تي اُتي ضرور پُهتو.
مُنهنجي دوست دودي پالاري جي پُٽ جي شادي ’ڪرچات‘ ڪوهستان ۾ هُئي. هُن مون کي فنڪارن لاءِ چيو. ۽ مُنهنجي ذهن ۾ هڪدم صادق جو ئي نالو آيو. پر سڄي رات جو ڪاڄ سياري جي مُند، ٺريل ڪوهستان، سوچي ويچاري الهڏني جوڻيجي کي به موڪيلم ۽ سچ ته صادق جي سُرن ۽ الهڏني جي آلاپن سڄو ڪاڄ سُرهو ڪري ڇڏيو.
اُتر، لاڙ، وچولو، ڪاڇو ۽ ٿر، هر هنڌ، هر جاءِ صادق فقير جي سُرن جي سُرهاڻ پُهچندي رهي، جتي هُن شيخ اياز، اياز گُل، سائينداد ساند، بلاول اوٺي ۽ ادل سومري جهڙن جديد سنڌي شاعرن کي ڳايو، اُتي، هُن مُرشد لطيف سرڪار، سچل سرمست، مصري شاهه ۽ ميين شاهه عنايت رضويءَ جي ڪلام کي به دل کولي ڳايو. ٽنڊي جان محمد ۾ دوستن مشهور فنڪار سينگار علي سليم سان رهاڻ رچائي، اڪبر لغاري، تن ڏينهن ڊگهڙي جو SDM هو. سُر سنگيت، فن ۽ فنڪار جو هميشه قدردان رهڻ وارو. سٺو ڪمپيئر اڪبر لغاري، وري ساڻس گڏ، تِن ڏينهن ڊگهڙيءَ جي سوشل ويلفيئر آفيسر ۽ اڻ ورچ سماج سُڌارڪ خير محمد ڏاهريءَ، ادي گُلشن لغاريءَ جو ساٿ- لاجواب پروگرام، جنهن ۾ KTN، جو حيدرآباد وارو بيورو، چيف، پُراڻو ڪشاده دل دوست ناز سهتو خاص طور سينگار علي سليم کي ساڻ وٺي آيو. پر سينگار تِن ڏهاڙن سخت بيمار هو، ان ڪري هڪ اڌ ڪلاڪ کان وڌ ڳائي نه سگهيو، ۽ پوءِ صُبح تائين صادق نڀايو، ۽ اهڙو نڀايو جو ڪو به ماڻهو محفل ڇڏي ڪونه اُٿيو. ٺٽي جي سرد راتين ۾، ٺريل مڪلي پهاڙيءَ تي، فجر ويل پوئين پهر جي سيءَ ۾، جنهن لاءِ اُستاد بخاريءَ چيو هو: ”رات سياري جي پوئين پهر جو، سيءُ ڪڙڪي ڪري ٿو قهر جو“- ته اُن قهر جي سيءُ ۾ به آءٌ ۽ صادق ٻه ماڻهو هڪ کَٿيءَ ۾ ويڙهجي، پنڌ ڪرڻ وارا ...، ڄامشوري ۾ لطيف لغاريءَ جي بنگلي تي، راتيون جاڳي رهاڻيون به گڏ ڪيون سين ته مٺيءَ جي ’مارئي رزارٽ‘ تي موجوده ڪمشنر ميرپور شفيق احمد مهيسر سان ڪچهري ۾ به صادق جا سُر ساٿي رهيا.
تن ڏينهن صادق تازو ئي، اياز گُل جي وائي، ”تو کان ٿيندي ڌار“ ... به ڳائي هُئي ۽ ائين لڳو هو ڄڻ عاشق دلين جا ڳچ ڳري، ۽ اوسيئڙي اوجاڳيل اکين جا لُڙڪ بي اختيار لڙي پيا هئا. تڏهين مُنهنجي اُن باذوق محبوبه، جيڪا سفيد لباس، سفيد جوگرز ۽ نظر واري عينڪ ۾ آسمان تان لٿل اپسرا لڳندي هئي، زور ڀريو ته صادق کان اِها وائي هُو روبرو ٻُڌندي. صادق کي فون ڪيم، پر سازندن کي ساڻ نه آڻڻ جي به پابندي هُئي. ان ڪري صادق اڪيلو هارمونيم کڻي ڪينجهر پُهتو هو. ۽ هُن پرهه ڦُٽيءَ تائين ور ور ڏئي اِها ئي وائي ڳائي هُئي.
اُن ڏينهن، آءٌ هڪ فنڪشن ڪنڊٽ ڪري رات جو مٺيءَ مان موٽيو هُئس، صادق مٺيءَ ۾ ڪونه هو. ان ڪري ساڻس ملاقات نه ٿي هُئي ۽ مٺيءَ مان نڪرندي مون سائينداد ساند ۽ دادا تيرٿ ليلاڻيءَ کي چيو هو ته صادق سواءِ مٺي، لُوڻاسي ٿي لڳي، پر نندي شهر ۾ ئي صادق ملي ويو. هُن مون کي ۽ مون هُن کي ڏسي پنهنجون پنهنجون گاڏيون روڪيون هُيون ۽ پوءِ هڪ بند ڪئبن ويجهو رکيل ڪاٺ جي بئنچ تي ويهي، جڏهن ڳالهين جون ڳنڍيون کوليون هيونسين ته الاءِ ڪيترا لنگهي ويا ۽ مون اِن سفر کي سجايو سمجهيو هو. صادق، ڪريم، بلاول اوٺو، سائينداد ساند، کاٽائو جاني، تيرٿ ليلاڻي، پيارو شواڻي، ريواچند، رميش، ڊاڪٽر ماڻڪ ... مصطفيٰ کوسو، اِهي مٺيءَ ۾ جڏهن به مون سان گڏ مليا ته، مٺيءَ، مهراج موهن جي ٿالهه مٺائيءَ جهڙي مٺيءَ لڳندي هئي، ڇو ته صادق سُر ورهائيندو هو، ڪريم ساز وڄائيندو هو ۽ باقي سريلا ۽ شاعر پوري ڌيان سان اِهو سڀ ٻُڌندا هئا.
هاڻي، ٿر تي ڏُڪار ڇانيل آهي- نه روهيڙي گل جهليا، نه ٻاوريءَ تي اڇا ڦُل ٽڙيا. نه مکڻي، نه مانڌاڻو، نه پپُون نه ڪونڍير، نه کنڀيون نه کٽونبا- نه جوڳيئڙيءَ جا پيلا گل، نه ساڏوهين ۾ ثمر، ۽ اهڙين حالتن ۾ ٿر ۾ نه ته عبدالقادر منگيءَ جهڙو عوامي ڊپٽي ڪمشنرآهي، نه واجد جهڙو شاعر رهيو آهي. دادا تيرٿ بيماريءَ جي بستري تي آهي ته کاٽائو اڪيلو ٿي ويو آهي. پيارو هندستان هليو ويو ۽ ڪريم اُداسيءَ ۾ وڪوڙجي رهجي ويو آهي، بلاول بس ريڊيو مٺيءَ تان ٿي خانور موٽيو اچي. سائينداد به پنهنجي شاعريءَ جا سمورا نوٽبڪ مٺيءَ ۾ رکي ڇڏيا آهن ۽ صادق اهڙين حالتن ۽ اهڙيءَ مُند ۾ اوچتو ئي اوچتو جدا ٿي ويو آهي.
میں تجھ پہ کس پھول کا کفن ڈالوں؟
تو جدا ایسے موسم میں ہوا،
جب درختوں کے ہاتھ خالی ہیں
ٿر، جيڪو سُر سنگيت جو ٿاڪ رهيو، جتان ڀٽائي بادشاهه ڀيرا ڪيا، اُن جي وسيع جهوليءَ مان، سُرن جا گل به ائين ڇڻندا ٿا وڃن، هاڻي نه ته مانجهه راڳڻيءَ تي مڪمل اختيار رکندڙ مُراد فقير اُتي آهي، نه لوڪ گيتن ۾ ساهه وجهندڙ مائي ڀاڳي رهي آهي، نه ٻُڍو فقير ’قرب واري ڪئي ڪچهري ...‘ وارا ٻول ٻولڻ لاءِ باقي بچيو آهي، نه نِت نيون ڌُنون جوڙڻ وارو حسين فقير آهي. ۽ صادق جي وڃڻ سان ته ايڏو وڏو خال ٿي ويو آهي، جو ائين لڳي ٿو ڄڻ ... پُراڻو ڦاٽل پاند هاڻي سبجڻ ڏاڍو مُشڪل اهي.
ليڙون، ليڙ ٿيوم، سِبان سڄو نه ٿيئي،
جانچي جان ڏٺوم، ته اندر نه سڄي اڳڙي! (شاهه)