• تنهنجي لاءِ ليئا، رهندا منهنجي روح ۾! : عبدالواحد آريسر
صادق من رس کان وڌيڪ حواس رس ڳائڻو هو. هن کي پئسي، دولت ۽ ٻي رنگ رنگيلي دنيا سان چاهه نه هو. هو ڪڏهن ڪڏهن صرف ڪجهه ساڃاهه وند ٻڌندڙن جي ٻڌڻ لاءِ سموري رات ڳائيندو هو. هڪ دفعي نصيرآباد ۾ هن ڳايو پئي. گهڻي ڀاڱي ماڻهو اُٿي ويا ته مون کي اُن وقت هڪ سٺي مقرر جا لفظ ياد آيا، جنهن چيو هو ته: ’منهنجي تقرير کان اڳ ۾، ٻن قسمن جا ماڻهو اٿي وڃن. هڪڙا اُهي، جن تازيون شاديون ڪيون آهن ۽ ٻيا اُهي جن جي گهرن جا تالا ڪمزور هجن. ڇو ته آءٌ ڪنهن سهاڳڻ جي پِٽ کڻڻ نٿو چاهيان ۽ نه ئي ڪنهن غريب جي گهر ۾ چوري ڪرائڻ ٿو چاهيان: ڇاڪاڻ جو مون جنهن وقت تقرير مون شروع ڪئي هئي ته رات پنهنجا ڪارا وار ڪنهن سلفيءَ جي لاٽ جهڙي بدن تي ويڙهي ڇڏيندي ۽ سڀڪو اُن لاٽ جهڙي بدن کي ڏسڻ لاءِ مجبور هوندو ۽ اُٿي نه سگهندو‘. پر نصيرآباد جا شايد گهڻا ماڻهو تازا پرڻيل هئا يا سندن گهرن جا تالا ڪمزور هئا، سي گهڻي ڀاڱي اُٿي ويا، پر آءٌ ويٺو هئس ۽ ڪافي ٻيا دوست به ويٺل هئا. تيستائين فجر جي اذان آئي ته هڪڙي ماڻهو رڙ ڪئي ته سائين، مولوي اذان پيو ڏي؛ ته ٻئي دوست وراڻيو ته؛ هڪ مُلون اذان پيو ڏيئي ۽ ٻيو ملون (مون ڏانهن اشارو ڪندي)،صادق جي سامهون ويٺو ٻڌي تنهن تي صادق جواب ڏنس ته؛ هتي ويٺل مُلو هڪڙو ئي منهنجي لاءِ ڪافي آهي- ۽ پوءِ اذان پوري ٿيڻ کان پوءِ صادق اُٿي روانو ٿيو ۽ ائين ڪونه پڇيائين ته اسٽيج تي نوٽ ڪيترا آهن. يا مون کي ڪرايو ڏيندا به يا نه! پيسن جي معاملي ۾ ايڏي بي پرواهيءَ جو مظاهرو مون اڳي صرف استاد منظور علي خان ۾ ڏٺو هو ۽ ان کانپوءِ صادق فقير ۾.
استاد منظور علي خان وٽ هڪ دفعي آءٌ ۽ مدد علي سنڌي، ٽنڊي آدم وياسين ۽ چيوسين ته: ’اوهان کي رهبر سنڌ (سائين جي. ايم سيد) اڄ بٺوري گهرايو آهي. اتي يومِ لطيف آهي.‘ اسان ويٺا ئي هئاسين ته هڪ شاندار ڪار استاد جي دروازي تي اچي بيٺي. استاد کانئن اچڻ جو سبب پڇيو. هنن جَواب ڏنو ته اسان کي ملڪ جي هڪڙي وڏي ماڻهوءَ موڪليو آهي. هن پنهنجي ڳوٺ ۾ سفيرن جي دعوت ڪئي آهي ۽ اوهان کي اتي ڳائڻو آهي، استاد چيو ته؛ ’بابا مون کي بٺوري وڃڻو آهي، اُن جي لاءِ هي ماڻهو آيا ويٺا آهن. ايندڙ همراهن چيو ته سائين سوچيو؛ ’ڀلا بٺوري ۾ اوهان کي ڇا ملندو؟‘ استاد وراڻيو ته، اهو سوچيان ها ته شڪارپور ڇڏي، ڀٽائيءَ جي ڀرسان ٽنڊي آدم ۾ اچي نه رهان ها‘- ۽ پوءِ استاد اسان سان گڏ هليو، اسان وٽ گاڏي نه هئڻ سبب سنڌ جو مها ڳائڻو اسان سان گڏ بس ۾ سفر ڪري بٺوري پهتو ۽ بٺوري ۾ ڳائيندي، جڏهن هن سچل جو اهو شعر پڙهيو ته:
’هڪ جوءَ ٻي جوءِ، ڇڏين ڪين جوان .
اهي ڀي انسان، جي ننگن تان نثار ٿيا.‘
تڏهن سائين جي. ايم. سيد اسٽيج تي ويٺي روئي ڏنو، جنهن تي استاد منظور علي خان مون کي چيو ته؛ اهڙو داد مون کي سفيرن جي دعوت ۾ ڪونه ملي ها. اهي لڙڪ ناهن، پر موتيءَ داڻا آهن! واقعي موتيءَ داڻن جو قدر پارکوءَ کي ئي هوندو آهي. اهڙي ريت صادق جو واقعو مون کي هڪ دوست ٻڌايو ته ٿر ۾ هڪ پٽيل جي شاديءَ ۾ صادق دل کولي ڳايو ۽ مٿس نوٽن جي برسات ٿي وئي، پر راڳ ختم ٿيڻ تي صادق هڪڙو نوٽ به نه کنيو، جنهن تي اسان کانئس سبب پڇيو ته هن وراڻيو ته ڳائڻ تي پيسا وٺڻ مون کي شرم ٿو اچي. اهو هو اسان جي ٿر جو ٻاٻيهو صادق، جنهن جي يادگيرين جا مون وٽ دفتر ڀريل آهن، پر بيچاڪائيءَ جي ڪري ايترو لکان ٿو ته: شيخ مجيب، شيخ اياز جي ڪلام جي هيءَ سِٽ ٻڌندي’نيٺ ته ڊهندي، ڪيسين رهندي، دوکي جي ديوار‘ هڪ ڀيري چيو هو ته ’جي. ايم سيد! سنڌ ۾ اهڙي شاعري هوندي، سنڌ جا مرده ڇو نٿا جيئرا ٿين.‘- ۽ آءٌ به اڄ حيران ٿي چوان ٿو ته ٿر ۾ اياز جي شاعري ۽ صادق جو آواز هو، پوءِ به ٿر ۾ ڏڪار ڇو ٿي پيا!