• امن ۽ عشق جو سفير صادق فقير : علي زاهد
زندگيءَ تتل واريءَ واري رڻ جو سفر آهي ۽ اهڙا ماڻهو گهاٽي بڙ جي ڇانوَ هوندا آهن، جتي ويهي اسان اهي وسرام ڪندا آهيون، جن سان اسان جي روحن جا ٿڪ لهندي محسوس ٿيندا آهن، انهن جي رفاقت اسان کي انهن اسرارن کان آشنا ڪرائيندي آهي، جيڪي اسان لاءِ مونجهارن جو ڪارڻ بڻيل هوندا آهن، يا جن طرف وڃڻ يا انهن جي پاتار تائين پڄڻ جو اسان ۾ هوند ساهس ئي ناهي هوندو، پر اهي ماڻهو اسان کي پاتارن تائين به پڄائيندا آهن ۽ انهن اوچائين تائين پڻ وٺي ويندا آهن، جتان دنيا جا سمورا رشتا ناتا چٽا نظر ايندا آهن ۽ انهن کي چڱيءَ پر پرکي سگهبو آهي. پوءِ اسان جي مسئلي، هر مامري جو حل ڄڻ ته اسان جي مُٺين ۾ هوندي ڀاسندو آهي ۽ هر پنڌ جو ماڳ پاڻ هلي اچي اسان جا پير چمندي ڀاسندو آهي..... پوءِ اهڙن ماڻهن جي رفاقت اسان جي زندگيءَ جو املهه سرمايو ڇو نه هجي.....؟
وصل ۽ فراق واريون ڪيفيتون ۽ حالتون رڳو عشق ۾ ناهن هونديون. اُهي ڪيفيتون دوستيءَ سان پڻ سلهاڙيل هونديون آهن. ڪجهه دوست اهڙا به هوندا آهن، جن لاءِ هر وقت دل گهرندي آهي ته انهن جي صحبت هميشه نصيب ۾ هجي، يعني انهن سان ملڻ، ڪچهريون ڪرڻ ۽ گڏ رهڻ، اهي سموريون خواهشون اهڙن دوستن لاءِ هميشه ۽ هر وقت من ۾ رقصان رهنديون آهن ۽ وري انهن دوستن جي دوري پڻ اوتري ئي تڪليف ڏيندي آهي، انهن کان پري رهڻ جو احساس تڪليف ڏيندو آهي، انهن سان ملي نه سگهڻ واري احساس کي محبوبه جي هجر واري پيڙاءَ جيترو محسوس ڪجي ته پوءِ ان ڳالهه مان به اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته اسان پنهنجي دوست سان ڪيترو پيار ڪيون ٿا يا ان دوست جو اسان جي زندگيءَ ۾ هجڻ ڪيتري اهميت رکي ٿو، اهڙا دوست جڏهن اسان جي زندگيءَ مان امالڪ هليا وڃن، اهو به هميشه جي لاءِ ته انهن جو خال سدا لاءِ رهجي وڃي ٿو. اهڙو خال جيڪو ڪڏهن به ڀرجڻ ممڪن ئي ناهي هوندو....
پنهنجي رولاڪ طبيعت جي ڪري ڪٿي ٽڪاءُ ئي ناهي رهندو. حيدرآباد شهر ۾ هي منهنجو چوٿون پڙاءُ آهي. مختلف پڙائن دوران منهنجي زندگيءَ ۾ ڪيترا ئي املھه دوست آيا. انهن جون يادون هن وقت مون لاءِ جتي بيش بها خزانو آهن، اتي پيڙائون پڻ ارپي وڃن ٿيون. اڄ به جڏهن حيدرآباد جون هوائون، قاسم آباد جا رستا، عبدالله سينٽر وارو فليٽ، ٿريي واري هوٽل، واڌو واھ ۽ ٻيا کوڙ سارا ماڳ ڏسان ٿو، تڏهن محسوس ڪريان ٿو ته يادن جا لشڪر ڄڻ آڏو بيٺا آهن، انهن يادن ۾ اهو چهرو به اڳيان بيٺل آهي، جنهن جي رفاقت جيتري به رهي، پر ڏاڍي ڀرپور رهي هئي. هن جو سريلو آواز، آلاپ ۽ چپن جي هلڪي مسڪراهٽ اُهي سڀ ساروڻيون منهنجي روح کي اڄ به تازگي ارپي رهيون آهن. هُو، جيڪو سنڌ جو ٻاٻيهو هيو، جنهن جي آواز ۾ ٻيجل وارا اُهي سڀ رنگ ۽ جادو هئا جن جي عيوض، هُو جنهن کان به سِرُ گهري ها ته هر ڪو سندس آڏو سيس جهڪائي چوي ها ته ’او سنڌ جا امر راڳي! تنهنجي راڳ عيوض هي هڪ سِرُ ته ڇا پر سوين سر قربان ٿيڻ لاءِ آتا آهن...‘ هُو سنڌ جو اهو ٻيجل هيو، جنهن کي سينَ هڻڻ جي ضرورت ئي نه هئي، هن لاءِ ته هر ڪو اڻ گُهريو گهور ٿيڻ لاءِ تيار هيو، پر هن وٽ موهه وري اهڙو هوندو هيو، جو هن ساھ وٺڻ ڪڏهن سکيو ئي نه هيو. هن ته رڳو مرده روحن ۾ موسيقيءَ سان ساھ ڦوڪڻ ئي سکيو هو....
ها مان ڳالهه ڪري رهيو آهيان سنڌ جي امر راڳي صادق فقير جي.....! جنهن جي رفاقت گهڻو ڪجهه ارپي وئي، پوءِ ڇو نه ڪجهه ڳالهيون ڪجن سندس ساروڻين جون....! جيڪو اڄ اسان وچ ۾ جسماني طور ناهي رهيو، پر سندس روح سندس راڳ وسيلي اسان جي دلين ۾ هميشه جيئرو رهڻو آهي، ۽ اسان جي روحن جي راحت جو ڪارڻ بڻجندو رهندو. صادق فقير اهو راڳي هيو، جو جڏهن هو ڳائيندو هو، تڏهن ايئن لڳندو هو، ڄڻ هو پکين جا گيت ڳائيندو هجي. سندس ڳلي مان هوا جي سرسراهٽ جا نغما گونجندا هجن. هو جڏهن به ڳائيندو هيو ته ايئن لڳندو هيو، ڄڻ منظر موسيقي ڏيندا هجن، مور رقص ڪندا هجن ۽ ڪويلون کانئس سُرَ اڌارا وٺي وينديون هجن.....
ادبي ۽ علمي حوالي سان مشهور شهر ڏيپلي جي هڪ گهر ۾ پهريون ڀيرو اکيون کولي دنيا جو ديدار ڪندڙ راڳي نه صرف ڏيپلي، مٺي ۽ سڄي ٿر جي وڌيڪ سڃاڻپ جو اهڃاڻ بڻيو، پر هو ته سڄي سنڌ جي سڃاڻپ بڻجي ويو. سنڌي راڳ جي سڃاڻپ بڻجي ويو. هو سڄي دنيا لاءِ سنڌ جو اهو سفير بڻجي اڀريو، جنهن وٽ رڳو امن، عشق ۽ پيار جو پيغام هيو، اهو امن، جيڪو سنڌي قوم جي جبلت رهيو آهي، اهو پيار جنهن جا پيالا هن قوم وٽ هميشه ٽٻٽار رهيا آهن، اهو عشق جنهن جي سڌ هن قوم کي هميشه سرس رهي آهي. جڏهن هُو شيخ اياز جي هيءَ وائي آلاپيندو هيو ته:
عشق اسان وٽ آرائينءَ جيئن
آيو جهول ڀري،
ڪوئي ڪيئن ڪري،
تڏهن هو پاڻ ڄڻ سراپا عشق بڻجي ويندو هيو، ۽ وري جڏهن هن آلاپيو هو ته:
نهٺا نيڻ پرينءَ جا ايئن جيئن
رڻ ۾ رات ٺري،
ڪوئي ڪيئن ڪري.
تڏهن سندس سينو به رڻ ۾ ٺريل ان رات جيان ٿي پوندو هيو ۽ ان سيني اندر پرينءَ جي ياد نهٺا نيڻ بڻجي چمڪڻ لڳندي هئي. سندس گائڪيءَ جو اهو عالم هيو، جو هو جڏهن به، جيڪو به ڳائيندو هيو، اهي ڪيفيتون ٻُڌندڙن تي تاري ٿي وينديون هيون. هن وٽ اهو فن هيو ته هو ٻُڌندڙن کي پرکي وٺندو هيو ۽ محفل جو ماحول جاچي وٺندو هيو ۽ پوءِ هر ان ماحول مطابق راڳ ڇيڙيندو هيو. جڏهن محفل ۽ ماحول مطابق سُرَ آلاپجن ته پوءِ ماڻهن کي جهومڻ کان ڪير ٿو روڪي سگهي....؟ سُرن جي ان ساگر جي پاتار ۾ ڀڄي مست ٿي وڃڻ کان ڪوئي ڪيئن ٿو رهي سگهي...؟
صادق فقير جي جسماني وڇوڙي کان پوءِ سنڌ اندر جيڪو تاثر اڀريو ۽ عام ٿيو، سو اهو ته صادق فقير هڪ امر راڳي هئڻ سان گڏ بهترين انسان ۽ مڻيادار دوست پڻ هيو. اسان مان هر ڪو ان ڳالھه تي خوشي ۽ فخر پيو محسوس ڪري ته صادق منهنجو بهترين دوست هيو، يار هيو..... ڇو ته سندس دوستيءَ جو حلقو تمام گهڻو وسيع هيو، دوستيءَ جي ڌاڳي ۾ ٻَڌجڻ جي لاءِ هن وٽ ڪي به ماپا ماڻ نه هيا، هن جنهن سان به اهو ناتو لاتو، واهه جو نڀايو، اهڙو نڀايو جو هر ڪو پاڻ کي خوش قسمت سمجهڻ لڳو. اسان ان فخر ۾ به وڪوڙيا وتون ته شايد اسان ايترا خاص آهيون، جو صادق فقير جهڙو راڳي به اسان جو يار آهي، پر اهو ته صادق جي طبيعت ۽ مزاج جو حصو هيو. اهو ته هن ماڻهوءَ جو ماڻهپو، وڏائي ۽ نهٺائي هئي، جيڪا هر ماڻهوءَ لاءِ ساڳي هئي. هن وٽ هر ان ماڻهوءَ لاءِ محبت هئي جيڪو ساڻس محبت ڪري پيو، يا جنهن کي راڳ سان ۽ سنڌ سان محبت هئي. هن جي من ۾ صرف محبت ئي هئي، جنهن هن کي رنڊا روڙايا ۽ هر صراف وٽ هُو اڻ توريو اگهامجندو املھه ٿي ويو.....
حيدرآباد ۾ صادق سان کوڙ ڪچهريون ٿيون، هو اڪثر اسان جي فليٽ تي ايندو هيو، اسان جو اهو فليٽ ان زماني ۾ اديبن، شاعرن، صحافين ۽ دانشورن جو آشرم سڏبو هو، جتي مون سميت علي آڪاش، سليم جوڻيجو، ۽ سڀاش هميراڻي رهندا هئاسين، ان کان علاوه شبير نظاماڻي، ارشاد لغاري، ڪامريڊ نثار لغاري، ڪامريڊ لطيف لغاري، ڪامريڊ بخشل ٿلهو، ڪامريڊ شفقت قادري، وحدت علي، اختر حفيظ، شهباز ڪنڀر، ايوب گل، نصير گوپانگ ۽ ٻيا ڪيترا ئي دوست اسان جي ان آشرم تي ڀيرو ڀريندا رهندا هئا، وڏيون ڪچهريون ٿينديون هيون، صادق فقير پڻ اسان جي آشرم تي ايندو رهندو هيو. هت مون پنهنجي ان آشرم نما فليٽ جو ذڪر ان ڪري ڪيو آهي، جو صادق ۽ ان فليٽ جي حوالي سان هڪ خوبصورت ياد جو ذڪر ڪرڻ چاهيان ٿو.....
اها رات به بهار جي ئي رات هئي، جڏهن صادق مٺيءَ کان ڪهي آيو هيو. حيدرآباد ۾ هونئن ته صادق جا کوڙ ٺڪاڻا هئا، جتي دل گهرندي هئس هليو ويندو هيو، پر ان شام هُو اسان جي آشرم تي آيو. اتفاق سان ان ويل اتي مون سواءِ ٻيو ڪير به موجود نه هيو. رات جي مانيءَ تائين ڪچهري هلي، ماني کائي ٻاهر چانهن پي واپس ورياسين ته صادق چيو ’يار صبح جو سوير اٿڻو آهي، جو يونيورسٽيءَ ڪنهن ڪم سانگي وڃڻو آهي‘. ڪمري جون لائيٽس بند ڪري اسين سمهي رهياسين، پر ڳالهيون هلندڙ هيون، ڳالهين ڪندي هڪ ڊگهي خاموشيءَ ڦهلجي وئي. مون سمجهيو شايد صادق ننڊ پئجي ويو آهي. منهنجي دير سان سمهڻ جي عادت هئي، صادق جي ڪري سوير سمهڻ جي ڪوشش پئي ڪيم، پر ننڊ نه پئي آئي. صادق جي جاڳڻ ۽ سندس ننڊ خراب ٿيڻ جي خوف کان نه پئي اٿيس، بس اتي ئي پاسا پئي ورائيم، نيٺ بي اختيار مون غالب صاحب جو غزل گنگنائڻ شروع ڪيو:
دلِ نادان تُجهي هُوا ڪيا هي؟
آخر اس درد ڪي دوا ڪيا هي؟
مون غزل جو مطلعو اڃان ڳائي بس ڪيو ته صادق جيڪو بظاهر ننڊ پيو هو، هن غزل جو مصرعو ڳائڻ شروع ڪيو:
هم هين مشتاق اور وه هين بيزار
يا الاهي يه ماجره ڪيا هي؟
صادق فقير غالب صاحب جو اهو شعر ايڏو ته سوز مان ۽ سُر ۾ ڳاتو، جو مان اٿي ويهي رهيس، پوءِ ته هو ڳائيندو ويو، سڄو غزل ليٽي ليٽي ڳائي ورتائين. ان ويل ايئن ڀاسيو هو، ڄڻ مون سندس من جي تار کي ڇهي ورتو هيو ۽ هُو سِتار جي تارُن جيان ڇڙي پيو هجي. هن جو سوز ۽ سُر رڪجڻ جو نانءُ ئي نه پيا وٺن. هو ڳائيندي ڳائيندي نه ڄاڻ ڪهڙي جهان ۾ گم ٿي ويو هيو. جيئن ئي هن غزل ڳائي بس ڪيو ته اٿي ويهي رهيو..... مون بلب ٻاريو ته سندس اکيون پُرنم هيون، ۽ چپن تي شرير مسڪراهٽ منهنجي تعجب جو آڌرڀاءُ ڪري رهي هئي.....
مون کيس مسڪرائيندي چيو هو ته ’صادق اڄ ته پنهنجي روح سان ڪجھ ٻُڌاءِ‘
هن هلڪو ٽهڪ ڏنو هو ۽ چيو هو ته: ’يار علي! مان ته هميشه روح سان ئي ڳائيندو آهيان، ها پر اڄ توکي سوز مان ڪجھه ٻڌايان ٿو..... اهو ڪجھه ٻڌايان ٿو، جيڪو مان عام ناهيان ڳائيندو.‘
هُو کن پل خاموش رهيو هو ۽ پوءِ چيائين ته ٿالهي کڻي اچ! مون صادق کي ٿالهي حوالي ڪندي چيو هو ته ’رڳو پنهنجي پسند ٻڌاءِ، مون کي به خبر پوي ته تنهنجي پسند ڇا آهي..؟‘
هن وري به مسڪرايو هو ۽ چيو هئائين ته ’مون کي خبر آهي، تنهنجي پسند ڇا آهي، پڪ ڄاڻ ته پنهنجون پسندون مڙئي ساڳيون آهن، هاڻي ويهي ٻُڌ....‘
هن فيض صاحب جي نظم کان شروعات ڪئي هئي...
مُجهه سي پهلي سي محبت ميري محبوب نه مانگ
وري فيض صاحب جو غزل ڳائڻ شروع ڪيائين:
رازِ اُلفت ڇُپا ڪي ديک ليا،
دل بهت ڪُڇ جلا ڪي ديک ليا.
رات هئي، مان ۽ صادق فقير هئاسين، ٿالهيءَ تي سندس هٿن جي ٿڦ ٿڦ هئي، ٻي نه ڪا موسيقي، نه ساز نه سازندا ۽ نه ئي ڪو ٻيو ٻُڌڻ وارو. صرف صادق ڳائي پيو ۽ مان ٻُڌان پيو. منهنجي مسڪراهٽ، هلڪا ٽهڪ ۽ آليون اکيون صادق جو داد هيون. جيترو روح جي گهراين سان هن ڳاتو ٿي، اوترو ئي روح جي گهراين سان مون کيس ٻُڌو پئي. سڄي رات ايئن ئي گذري وئي هئي. جڏهن صبحَ دريءَ کان منهن ڪڍيو ته صادق حيرت مان چيو: ’اڙي يار ڏينهن ٿي ويو...!‘
مون چيو: ’ها صادق ڏينهن ٿي ويو، ۽ اڄ پهريون ڀيرو مون کي ڏينهن ٿيڻ جو افسوس ٿي رهيو آهي، دل چوي ٿي اها رات ڪڏهن به ختم نه ٿئي ها..... هلندي رهي ها.... تون ڳائيندو رهين ها.... ۽ مان ٻُڌندو رهان ها....‘
ان رات صادق پنهنجا نوان رنگ پَسايا هئا، هن نه صرف فيض صاحب جي شاعري ڳاتي هئي، پر اقبال، غالب صاحب، ميراجي، گلزار، احمد فراز، پروين شاڪر، ڀڳت ڪبير، تلسيداس، ميران، بابا بلهي شاھ، شيخ اياز، سچل سرمست ۽ لطيف سرڪار سان گڏ منهنجو گيت ’ناچڻي‘ به ڳاتو هيو، تڏهن مون ڄاتو هيو ته يار صادق ته سمنڊ آهي، سُر ۽ سنگيت سان گڏ چونڊ شاعريءَ جي خيال جو سمنڊ، جنهن جي پاتار تائين پهچڻ جو شرف شايد ئي ڪنهن کي حاصل ٿيو هجي! ان رات مان پاڻ کي خوش قسمت ڀانئي رهيو هئس، جو مون صادق کي پنهنجي لاءِ ۽ صرف منهنجي لاءِ ڳائيندي ڏٺو ۽ ٻُڌو هيو. اها رات مون لاءِ انتهائي ڪارائتي رات هئي، اهڙيءَ رات جون سڌون ٻيون به ڪيتريون ئي ڪيون، پر وري نصيب نه ٿي سگهي. محفلون ته ڪيتريون ئي رهيون، ڪچهريون به ان کان پوءِ ٻيون به ڪيتريون ئي ٿيون، پر نه اها اڪيلائي نصيب ٿي ۽ نه وري صادق جو اهڙو موڊ ئي ڪڏهن ٺهيو....
اڄ صادق فقير اسان جي وڄ ۾ موجود ناهي، پر هو موجود آهي ۽ هميشه جي لاءِ موجود رهندو، پنهنجي فن جي صورت ۾، پنهنجي گائڪيءَ جي صورت ۾، ۽ پنهنجي ماڻهپي ۽ دوستيءَ وارن قربن ۽ پيار جي صورت ۾، ۽ پنهنجي اهڙين قيمتي يادن جي صورت ۾. اهڙيون يادون جيڪي قسمت وارن کي نصيب ٿينديون آهن. واقعي مان ڏاڍو خوش قسمت آهيان جو صادق جهڙي ماڻهوءَ جي ويجهڙائي نصيب ٿي. واقعي سنڌ سڀاڳي آهي، جنهن ۾ صادق فقير جهڙا املهه ماڻهو ۽ املهه راڳي پيدا ٿيا آهن.