• مون کي کائيندو وطن...! : نثار کوکر
مٺي شهر ۾ ان ڏينهن ڪا اطالوي صحافي اوريانا فلاسي ته موجود ڪونه هئي، جنهن پنهنجي بايوگرافيڪل ناول ’اي مين‘ ۾ پنهنجي محبوب يوناني سياستڪار پيناگولس جي جنازي کڄڻ واري رش کي خوبصورت لفظن ۾ بيان ڪيو آهي، جنهن کي مخاطب ٿي هن لکيو هو ته: ’تون هڪ وڏي طوفاني رش جي ڪلهن تي سوار آهي، تنهنجو چهرو آخري بار ڏسڻ لاءِ تڙپان ٿي، ڊوڙان ٿي، پر رش آهي، جيڪا سامونڊي لهرن جيان ڪڏهن ڪهڙي پاسي پئي ڦٽو ڪري ته ڪڏهن ڪهڙي ڪنڊ ۾ پئي اڇلي‘. صادق جي جنازي ۾ شرڪت ڪندڙن جو به ڪجهه اهڙو تجربو هيو، پر مون جهڙن ڀوڪ ماڻهن جي سمجهه ۾ اها ڳالهه اڃا تائين نٿي اچي ته برادرين ۽ سردارين ۾ ورهايل سنڌ ۾ هڪ مڱڻهار گهراڻي جي فرد کي اهڙو جنازو ڪيئن نصيب ٿيو، جيڪو چڱن ڀلن رئيسن نوابن جو خواب هوندو آهي. لکڻ ۾ اهو سٺو ڪونه ٿو لڳي، پر اها هڪ حقيقت آهي ته مڱڻهارن کي اسان جي اوچ نيچ واري سماج ۾ هڪ مخصوص تفريحي رول تائين اهم سمجهيو ويندو آهي، پر صادق ويندي ويندي انهن سمورين ڪوڙين سماجي اوچاين نيچاين توڙي مذهبي نفرتن کي دفن ڪندو ويو. مذهبي ڪٽرپڻي جي هن دَور ۾ اهو سنڌ جي سهپ ۽ رواداريءَ جو اثر آهي، نه ته ڪهڙي انتها پسند معاشري ۾ راڳين جا جنازا اهڙا ڌام ڌوم سان نڪرن ٿا، جهڙو صادق فقير جو جنازو نڪتو. هن ئي پياري پاڪستان جي هڪ ڪنڊ ۾ ڇا ڪنهن کان وسري ويو آهي ته سوات جي ان پشتو گائڪ جنهن کي سُر سنگيت سان چاهه جي جُرم ۾ قتل ڪيو ويو، تنهن گائڪ جو جنازو ائين کنيو ويو، جيئن چور جي ماءُ اسپتال مان پنهنجي پُٽ جو لاش کڻي ويندي آهي، اڪيلي اڪيلي لڄي ٿيندي ۽ اکيون چورائيندي. پر هي سنڌ ديس جي مٺي شهر مان نڪتل گائڪ جو جنازو هيو، جنهن مٿان هندو عورتن ۽ ٻارڙن به لين مان گل پئي نڇاور ڪيا. صادق جو سوڳ اصل ۾ ايترو وسيع ٿي ويو هو، جو هر ڪنهن جي جستجو هئي ته هو ان جي جنازي ۾ ضرور شرڪت ڪري ته جيئن سڀاڻي پنهنجي اولاد کي ٻڌائي سگهن ته اهو ’سکي پيا کي ملي ته چئجان‘ وارو ڪلام جنهن گائڪ ڳايو هو، تنهن جي حادثاتي موت واري جنازي ۾ آئون به شريڪ هئس. صادق فقير تمام سادي طبيعت جو ماڻهو هو، ان جا هونئن ته ڪيترائي مثال سندس سنگتين اڳيان آهن، پر منهنجي يادگيريءَ ۾ گڊي ڀٽ تي گذريل سال واري اها رات سمايل آهي، جنهن رات فقير مقيم ڪنڀار جي ورسيءَ ۾ ڳائڻ لاءِ صادق پهتو هو. محفل ۾ اسان ٻئي گڏ ويٺا هئاسين ته رفيق فقير ڳائڻ شروع ڪيو، جنهن جي تعريف ڪندي مون کيس چيو هي همراهه به واهه جو ٿو ڳائي ڪهڙي فيملي مان آهي؟ ته هن کلي ٿري لهجي ۾ وراڻيو ’هي منهنجو ڀيڻوو آهي‘. اسان کلندي کلندي رات گذاري، ڇو ته صادق جي مزاح واري حس به تمام خوبصورت ۽ اعليٰ هئي.
جڏهن محفل ۾ صادق کي سڏ ٿيو ته هن خوشي خوشي وڃي ڪجهه ڪلام ڳايا ۽ سندس محفل اڃا جاري هئي ته ان جي هڪ فقير منش گائڪ دوست وچن سنڌي اچي سندس مائڪ ڦري. هي رات جو اهڙو پهر هو جڏهن وچن جو راڪيٽ ٿيڻ ضرور هيو، ۽ خاص ڪري جڏهن کيس اجرڪ جو پٽڪو ٻڌل ڏٺم ته سمجهي ويس همراهه محفل پيو بگاڙي. وچن، مائيڪ پنهنجي هٿن ۾ کڻي حاڪماڻي انداز ۾ چيو فقير هاڻي مان ڳائيندس ۽ تون ساز وڄاءِ... پوءِ صادق ڇا ڪيو سو ته اوهان کي ٻڌايان ٿو، پر ٿورو تصور ڪريو ته ڪنهن پهرئين ڪلاس جي راڳي کي اڌ محفل ۾ ڪو اڀرندڙ فنڪار ائين اچي مائيڪ ڦري ته هو ڪيئن ري ايڪٽ ڪندو، پر هي سچي نيت وارو صادق هيو، جنهن کلي کيس چيو ها وچن سائين توهان ڳايو... صادق جي وڇوڙي کي ڳپل ڏينهن گذري ويا آهن. هر ڪنهن کي اهو غم هاڻي وسارڻ گهرجي ڇو ته جيڪو غم سندس پٽ نزاڪت جي دل ۾ هوندو، سو ته هو ڪنهن کي ٻڌائي به نٿو سگهي. نزاڪت تڏي تي ايندڙ صادق جي هر چاهيندڙ سان سينو ملائي اهڙو ڀاڪر پائي ملي ٿو، جهڙو هو پنهنجي اندر جو غم ’سور ورهايان، سرتيون، جي ورهايا وڃن‘ وانگر ورهائيندو ۽ غم هلڪو ڪندو هجي، پر خليل ڪنڀار کي ڪير سمجهائي ته هاڻي سندس سار لهڻ وارو ڪو به ناهي. ٻنهيءَ جي ياري به عجيب، خليل پوليس وارو پر شاعر، ۽ صادق پروفيسر پر گائڪ، جتي ۽ جنهن ٿاڻي تي خليل جي ڊيوٽي لڳي، ان چوڪيءَ تي صادق پهچي اچي چڪاس ڪري ته خليل جي رهائش ۽ ماحول ڪيئن آهي. تڏهن ئي ته هو ڏهاڪو ڏينهن تائين تڏي تان نه اٿيو ۽ مٺيون ڀڪوڙي دانهون ڪندو رهيو ته سڄڻ ڀڳي هڏ جيئن... هن کي جيڪي پور پيا پون، سي اهي ته صادق سان گڏ هو ڪٿي ڪٿي نه رليو هيو پاڻ کي چوي ٿو:
پاڻ پنهنجي ديس کي چيچ ۾ لوڏيو به هو، درد جيئن سوديو به هو،
لاڙ ڪاڇي اُتر کي سينڍ ۾ ڳايو به هيو ...
پر خليل کي ڪا ماٺ ناهي، هو پنهنجي گهر ڀاتين سان به اکيون چار ڪري نٿو سگهي ته متان نيڻن مان نير ڇُلڪي ڪري پون. هن جو ته ڄڻ سڀ ڪجهه لٽجي ويو آهي. تڏهن ئي ته دانهون ڪندي چوي ٿو هاڻي وطن کائڻ ٿو اچي.
تون نريڙي ڍنڍ تي، ڪونج جي ڪرلاءَ جيئن،
ڄڻ هينئن جي گهاءَ جيئن،
هاڻ جي ويندين هليو، ڪير ڀائيندو وطن،
مون کي کائيندو وطن!
جنهن ڏکايل ديس ۾ عاشق مجبور ڳائڻا وقت جي ڍول تي نوٽن تي نچندا هجن، اهڙي عمر ۾ صادق سنڌ جي کاهوڙين جي اڌ ۾ لٽيل جوانين جي سفر کي ... ’اسين بس رهياسين اڌورا اڌورا ...‘ ۾ ڳائي ٿو ته شعور وارو ماڻهو رات جو به ڇرڪي جاڳي پڇي ٿو، صادق مري ويو ڇا ...؟ مٺيءَ جي هڪ اونداهي گهٽيءَ مان موڪلائيندي رفيق فقير مون کي چيو ته: ’صادق جو جنازو اسان راڳين لاءِ به وڏو امتحان ڇڏي ويو آهي ته جيڪڏهن اوهان شعور کي جاڳائڻ لاءِ ڳائيندا ته پيسا ممڪن آهي نه ملن، پر اها عزت ملندي، جيڪا راڻن نوابن جي جنازن کي به مشڪل سان نصيب ٿيندي آهي‘.