توحيد
جواب: دل سان الله تعاليٰ کي هڪ سمجهڻ ۽ زبان سان انهيءَ جي اقرار ڪرڻ کي توحيد چون ٿا.
سوال: الله تعاليٰ جي هڪ هجڻ جي مخلوق کي ڪهڙي طرح خبر پئي؟
جواب: پهريائين ته انساني عقل (هن شرط سان ته عقل صحيح هجي) الله تعاليٰ جي موجود هُجڻ ۽ انهيءَ جي هڪ هجڻ جو يقين رکي ٿو ۽ انهيءَ ڪري دُنيا ۾ وڏا وڏا عقلمند، حڪيم ۽ فلسفي ٿيا آهن اهي سڀ الله تعاليٰ جي توحيد جا قائل آهن. ٻيو هيءُ ته الله تعاليٰ جي نبين اتفاق سان مخلوق کي توحيد جي تعليم ڏني ۽ ٻُڌايو ته الله تعاليٰ هڪ آهي، انهيءَ جهڙو ٻيو ڪو به نه آهي.
سوال: ڇا قرآن مجيد ۾ توحيد جي تعليم ڏني ويئي آهي؟
جواب: هائو! قرآن مجيد ۾ توحيد جي تعليم ڪامل طريقي ۽ اعليٰ درجي تي ڏني وئي آهي، بلڪه اڄ دنيا ۾ فقط قرآن مجيد ئي اهڙو ڪتاب آهي جو خالص توحيد جي تعليم ڏيئي ٿو جيتوڻيڪ اڳين آسماني ڪتابن ۾ به توحيد جي تعليم ڏني ويئي هئي، پر انهن سڀني ڪتابن ۾ ماڻهن تبديل ڪري ۽ توحيد جي خلاف ڳالهيون داخل ڪيون ۽ الله تعاليٰ جي موڪليل آسماني تعليم کي مٽائي ڇڏيو، انهيءَ اصلاح لاءِ ۽ سچي توحيد کي دُنيا ۾ پکيڙڻ لاءِ الله تعاليٰ حضرت محمدﷺ جن کي موڪليو ۽ پنهنجو خاص ڪتاب قرآن مجيد نازل فرمايو ۽ انهيءَ ۾ صاف صاف، سچي ۽ خالص توحيد جي تعليم ڏنائين.
سوال: قرآن مجيد جي ڪهڙين آيتن مان توحيد ثابت ٿئي ٿي؟
جواب: پوري قرآن مجيد ۾ منڍ کان آخر تائين توحيد جي تعليم ڀريل آهي ڪجهه آيتون هي آهن: وَ اِلٰـہُكُمْ اِلٰہٌ وَّاحِدٌ ۚ لَاۤ اِلٰہَ اِلَّا ہُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّحِیۡمُ (سُورة بقره ع 10) يعني الله تعاليٰ شاهد آهي ته الله کانسواءِ ڪو به معبود نه آهي ۽ ملائڪ ۽ علم وارا به انهيءَ ڳالهه جي شاهدي ڏين ٿا ته اهو انصاف قائم رکندڙ آهي. انهيءَ کانسواءِ ڪو به معبود نه آهي اهو وڏي حڪمت وارو آهي.
اهڙي طرح ٻيون ڪيتريون ئي آيتون الله جي توحيد جي تعليم ڏين ٿيون. جيئن (قُلْ ہُوَ اللہُ اَحَدٌ) يعني تون چئو ته الله تعاليٰ هڪ آهي.
سوال: الله تعاليٰ جو ذاتي نالو ڇا آهي؟
جواب: الله تعاليٰ جو ذاتي نالو ”الله“ آهي، انهيءَ کي اسمِ ذات ۽ اسمِ ذاتي به چون ٿا.
سوال: لفظ ”الله“ کانسواءِ الله تعاليٰ جي ٻين نالن کي (جيئن خالق، رزاق وغيره آهن) انهن کي ڇا چوندا آهن؟
جواب: لفظ الله کانسواءِ الله تعاليٰ جي ٻين نالن کي صفاتي نالا چون ٿا.
سوال: صفاتي نالي جي ڇا معنيٰ آهي؟
جواب: الله تعاليٰ جون گهڻيون ئي صفتون آهن، جيئن قديم هُجڻ يعني هميشه کان هجڻ ۽ هميشه رهڻ، عالم يعني هر شيءِ کي ڄاڻندڙ هجن، قادر يعني هر شيءِ تي انهيءَ جي طاقت قدرت هجڻ، حّي يعني زندهه هجڻ وغيره ته جيڪو نالو هنن صفتن مان ڪنهن به صفت کي ظاهر ڪري انهيءَ کي صفاتي نالو چون ٿا.
هن جو مثال هن طرح سمجهو جيئن هڪ شخص جو نالو جميل آهي جيڪو فقط انهيءَ جي ذات جي لحاظ کان سُڃاڻڻ جي لاءِ رکيو ويو آهي انهيءَ ۾ ڪنهن به صفت جو لحاظ نه آهي، پر انهيءَ علم به سکيو آهي، لکڻ به ڄاڻي ٿو، قرآن مجيد به ياد ڪيو اٿس. انهن صفتن جي لحاظ کان انهيءَ کي عالم، منشي، حافظ ۽ چون ٿا ته جميل انهيءَ جو ذاتي نالو آهي ۽ عالم، منشي، حافظ صفاتي نالا چيا ويندا، ڇو ته انهيءَ جي علم جي صفت يا لکڻ جي ڄاڻن جي صفت يا قرآن مجيد ياد هجڻ جي صفت جي لحاظ کان هيءُ نالا رکيا ويا آهن.
اهڙيءَ طرح لفظ ”الله“ ته الله تعاليٰ جو ذاتي نالو آهي يا اسم ذات آهي. خالق، قادر، عالم ۽ مالڪ وغيره انهيءَ جا صفاتي نالا آهن.
سوال: الله تعاليٰ جو ذاتي نالو ته هڪ لفظ ”الله“ آهي، انهيءَ جا صفاتي نالا ڪيترا آهن؟
جواب: قرآن مجيد ۾ الله تعاليٰ فرمايو آهي:
وَ لِلہِ الۡاَسْمَآءُ الْحُسْنٰی فَادْعُوۡہُ بِہَا۔(سُورة اعراف رڪوع 24) يعني الله تعاليٰ جا گهڻائي چڱا نالا آهن ته انهيءَ کي انهن نالن سان پُڪاريو.
ٻيو حديث شريف ۾ آهي اِنَّ للہِ تِسْعَۃَ وَ تِسعِیْنَ اِسمًا مِّائَۃَ اَلَّا وَاحِدًا۔ (صحيح بخاري) بيشڪ الله تعاليٰ جا نوانوي يعني هڪ گهٽ سؤ نالا آهن.