ٻه اکر
پھاڪا ۽ چوڻيون، لوڪ ادب جو حصو ۽ ورثو آھن. ڪلام منجھ سندن حيثيت، طعام منجھ لوڻ جھڙي آھي. جيئن لوڻ کان سواءِ طعام، بي سوادي ۽ بي ذائقه ٿئي ٿو، تيئن پھاڪن ۽ چوڻين کان سواءِ علم ادب به ٻُسو ۽ بي چسو رھي ٿو.
سنڌي ٻوليءَ ۾، قديم ھئڻ سبب، پھاڪن ۽ چوڻين، اصطلاحن ۽ ورجيسن جو اڻ-کٽ خزانو موجود آھي. اھي جنھن ماحول اندر ڄاوا ۽ نپنا، پليا ۽ پختا ٿيا آھن، تنھن کين ازلي معنى ۽ تشريح پڻ بخشي آھي. ڪنهن ڏکيءَ ڳالهه يا مسئلي کي سمجهڻ يا سمجهائڻ لاءِ ڏٺل/ٻڌل شيءِ جو مثال ڏيئي سمجهائبو آھي. ان کي ضرب المثل چئبو آهي.
ضرب المثل جا ٽي قسم آهن:
1. مثالي ٽوٽڪا يا مثالي ڪهاڻيون.
2. مثالي جملا: پهاڪا يا چوڻيون.
3. مثالي فقرا: ورجيسون يا اصطلاح.
ٽنهي شاخن بابت هيٺ وضاحت ڏجي ٿي.
1. مثالي ٽوٽڪا يا مثالي ڪهاڻيون:
ٻن ٽن سٽن يا هڪ پيراگراف کان وٺي اٺن ڏهن پيراگرافن منجهه بيان ڪيل وارتا، جيڪا مثال جي طور تي بيان ڪئي وڃي، ان کي مثالي ٽوٽڪو يا مثالي ڪهاڻي سڏبو آهي. ڊيگهه سبب ان کي پهاڪو نه سڏبو آهي. جڏهن ته اهڙا لطيفا، ٽوٽڪا، لٽڪا، آکاڻيون، ڪهاڻيون ۽ قصا وغيره، جيڪي عام زندگي ۾ ضرب المثل جي صورت اختيار ڪري عوامي ٿي وڃن ٿا، تن کي مثالي ٽوٽڪا يا مثالي ڪهاڻيون سڏبو آهي.
2. مثالي جملا: پهاڪا يا چوڻيون:
هڪ مڪمل جملو، جيڪو پنهنجي معنيٰ ۽ مفهوم کي قائم رکندي، مثال جي طور ڪتب اچي ۽ عوام ۾ عام هجي، ان کي مثالي جملو چئبو آهي. مثالي جملي جي زمري ۾، ورجيسي جملو، چوڻي، پهاڪو، قول، ٻول يا گفتو وغيره اچي ٿا وڃن.
3. مثالي فقرا: ورجيسون ۽ اصطلاح:
ٻن يا ٻن کان مٿي لفظن تي مشتمل فقرو يا غير مڪمل جملو، آزاد يا مصدر سان، جملي ۾ استعمال ٿيڻ پڄاڻان ٻي معنيٰ کي ظاهر ڪري يا مثال طور ڪتب اچي ته ان کي مثالي فقرو (Idiomatic Phrase) سڏبو آهي. مثالي فقري جي زمري ۾؛ ورجيس، اصطلاح، ٻٽو لفظ، ڪنايو ۽ تشبيهه وغيره اچي وڃن ٿا.
مٿي ڄاڻايل ٽنهي شاخن منجهان، فقط مثالي جملي بابت هتي بحث ڪنداسين. انهيءَ جي زمري ۾ پهاڪا ۽ چوڻيون اچن ٿا، جن جي لغوي معنيٰ ۽ فرق بابت ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ به ضروري آهي، جيڪا هيٺ ڏجي ٿي.
چوڻي:
نصيحت آموز، عام مقبول قول، سخن، گفتو جيڪو مڪمل جملو هوندي، ڪنهن ڏاهي، سياڻي، فيلسوف، داناءَ، دانشور، پيغمبر، وليءَ، شاعر يا اديب ڏانهن منسوب نه هئڻ جي باوجود، عوام جو پنهنجو هجي ۽ منجهس فهم، سمجهه، سوچ، فڪر، دانائي، ڏاهپ، دانش، سياڻپ يا عقل جو نقطو يا رمز سمايل هجي ۽ پنهنجي لفظي يا ظاهري معنى ۾ استعمال ٿئي ته ان کي چوڻي چئبو آهي.
پهاڪو:
اها عام مقبول چوڻي، جيڪا ظاهري معنيٰ ۽ مفهوم کان علاوه ٻيو يا اندريون مفهوم به رکي ته ان کي پهاڪو سڏيو ويندو آهي.
مٿي بيان ڪيل وصفن مان سمجهه ۾ آيو ته پهاڪي ۽ چوڻيءَ ۾ بنيادي فرق فقط، ظاهري معنى ظاهر ڪرڻ ۽ ڳجهي معنى ظاهر ڪرڻ وارو آهي. چوڻي، ظاهري معنى ظاهر ڪندي آهي ۽ پهاڪو ٻي معنى ۾ استعمال ٿي سگهندو آهي. ورنه ٻنهي جي صورت، ساخت، شڪل شبيهه ۽ عوامي پسنديدگي يا مقبوليتِ عام هڪجهڙي ئي هوندي آهي.
پهاڪن ۽ چوڻين جي ارتقا
پهاڪن يا چوڻين جي ارتقا، ڪيئن، ڪڏهن ۽ ڪهڙي ماحول ۾ ٿي؟ اهي دلچسپ، انوکا ۽ جستجو طلب سوال آهن. گهڻن کوجين، انهيءَ ڏِسُ ۾ رنڊا روڙيا آهن، ڇو جو سمورن پهاڪن/چوڻين جي ابتدا، ارتقا يا تواريخ بابت معلومات ڪٺي ڪرڻ، ڪٺن ڪم آهي. ادبي افق تي رونق افروز هزارين پهاڪا/چوڻيون هڪ ماحول، پس-منظر، حالت، طريقي، ذريعي يا واقعي سان وجود پذير نه ٿيا آهن. انهن جي جڙڻ پويان ڪيئي پس-منظر، ذريعا، سبب ۽ ڪارڻ آهن. منجهانئن ڪن بابت هيٺ نشاندهي ڪجي ٿي.
پهاڪن/چوڻين جي جنم جا مکيه ذريعا
1. لوڪ ڪٿائون.
2. تواريخي شخصيتون، واقعات، حالات ۽ جغرافيائي ماڳ مڪان.
3. سياڻن جا سخن، قول، گفتا يا نقطا.
4. انساني جذبات جو رد عمل يا ندائي جملا.
5. پروليون ۽ ٻول.
6. ٻولين جو هڪ ٻئي تي اثر ۽ لساني جائزو.
مذڪوره مڙني ذريعن منجهان، هر هڪ جي وسيلي هزارين پهاڪا/چوڻيون جنم وٺي چڪا آهن. سمورن پهاڪن ۽ چوڻين جي ڇنڊڇاڻ ڪرڻ ممڪن آهي پر تمام مشڪل پڻ. انهن کي فقط يڪجاءِ ڪرڻ سان به ايڏو وڏو ضخيم ڪتاب جڙي پوندو، جيڪو هڪ ماڻهوءَ جي ترتيب ڏيڻ کان زور آهي. بهتر آهي ته مرحليوار، مڙني پهاڪن ۽ چوڻين جي ڇنڊڇاڻ ۽ اڀياس ڪجي.
۰-۱ لوڪ ڪٿائن ذريعي جڙيل پهاڪا/چوڻيون.
پھاڪن ۽ چوڻين جي جڙڻ جا ڪيئي ذريعا آھن، جن مان خاص ذريعو، ڪھاڻيون يا آکاڻيون، داستان يا قصا، ڪٿا يا لوڪ ڪٿائون آھن. تاريخي يا نيم تاريخي واقعا پڻ سندن ڄم جو سبب آھن.
لوڪ ڪٿائن واري ذريعي کي به هيٺين ٽن شاخن ۾ ورهايو ويو آهي:
۱-۱ سنڌ جا مشهور لوڪ داستان:
سنڌ جي مشهور لوڪ داستانن جھڙوڪ: دودو چنيسر، ليلان چنيسر، مومل راڻو، عمر مارئي، سسئي پنهون ۽ سهڻي ميهار وغيره، ڪيترن ئي پهاڪن/چوڻين کي جنم ڏنو آهي. مثال طور:
الف- دودو ڌوڙ، چنيسر ڇائي.
ب- ويئيءَ وهاڻيءَ، دودي ناناڻا آيا.
ج- عمر نيئي نيئي مارئي نيندو، ٿرئون ته نه ٿيلهيندو.
د- اٺ ڪڍن سسئي.
ه- ڪيئي ليلائون، چنيسر جي راڄ ۾.
و- ڀنڀوران جي ڀڳيون، سي ڇٽيون.
ز- ميهار گهڻو ئي چڱو، پر ٿيو هُن پار.
ح- مومل جي ماڙيءَ کي، چوڌاري چارا. وغيره.
۲-۱ ٻارن لاءِ وندرائيندڙ يا نصيحت آموز آکاڻين ذريعي جڙيل پهاڪا ۽ چوڻيون:
ٻاراڻين آکاڻين يا نصيحت آموز آکاڻين به ڪيترن ئي پهاڪن/چوڻين کي جنم ڏنو آهي. مثال طور؛
الف- گدڙ ڊاک نه پڄي، آکي؛ ”ٿُو کٽا!“
ب- اٺ کي گهنڊڻيءَ/ تاڙي جو، ڪهڙو ڀؤ.
ج- اجايا پهه نه پچائجن.
د- جو ڪمائي، سو کائي. وغيره.
۳-۱ موزون آکاڻين ذريعي جڙيل پهاڪا ۽ چوڻيون:
موزون آکاڻين يا ڪهاڻين به ڪيترن ئي پهاڪن/چوڻين کي جنم ڏنو آهي. مثال طور:
الف- اکين وارا، دنيا ۾ ٿورا آهن.
ب- ڀريءَ ٻيڙيءَ ۾، واڻيو ڳورو.
ج- ڀُلِي ڀُلِي ڀاڻ آئي، سا به نه ڀُلِي.
د- پرائي ڌيءَ / ڏيو تان کارڪ به چڱي.
ه- جاتي پاڻي، تاتي پاڻ / پهر.
و- دنيا ۾ دوڌ ڪا دوڌ ۽ پاني ڪا پاني آهي.
ز- ڪارا گهڻا پر ڪارنهن ڪنهن ڪنهن جي لهي. وغيره.
۰-۲ تاريخي/نيم تاريخي واقعن يا جاگرافيائي ماڳن بابت چيل پهاڪا ۽ چوڻيون:
اسان جو موضوع فقط، جاگرافيائي ماڳن بابت چيل پهاڪا ۽ چوڻيون آهي. هتي انهن چوڻين بابت بحث ڪجي ٿو. ماڳ مڪان جي سري ھيٺ، ھيٺ ڄاڻايل قسمن جون چوڻيون اچي وڃن ٿيون:
۱. شھر يا ڳوٺ جي جاگرافيائي بيھڪ بابت.
۲. شھر، ڳوٺ، علائقي جي رھواسين جي ورتاءَ بابت.
پھاڪو يا چوڻي، ڀلي شھر يا ڳوٺ بابت ھجي يا ماڻھن بابت پر ان جو اصلي محرڪ وري به اتان جي ماڻھن جي اٿڻي ويھڻي ئي ھوندي. جتي انساني آبادي ناھي، ان بابت نه ڪا ڄاڻ آھي نه ڪا تاريخ ۽ نه ڪو جاگرافيائي بحث آھي.
جن شھرن يا قصبن، ڳوٺن يا ماڳن بابت پهاڪا/چوڻيون جڙيا آهن سي واتين ويڻين اڳتي ھلندا رھيا آھن. سينه به سينه سفر ڪندا، ماڻھن جي واتن تي محفوظ رھندا آيا آھن. منجھن تاريخ به آھي ته ٽوڪ ۽ چٿر به آھي. طنز به آھي ته معلومات به آھي. ردم به آھي ته ڇڪ به آھي. پنھنجي ٿور-اکرائيءَ سبب، دلين تي نقش ٿي قائم رھندا پيا اچن. گھڻي استعمال سبب، منجهن ايڪائي صفت جنم وٺي ٿي جنھن سبب سندن ھڪڙو روپ مقرر ٿي عوام ۾ دهرائجندو رھيو آھي. عوام ۾ مقبوليت ماڻي، ھاڻي چوڻيءَ/پھاڪي جي پد کي پھتا آھن.
پهاڪي/چوڻيءَ لاءِ، عالمن ھيٺ ڄاڻايل چار خاصيتون مقرر ڪيون آھن. اهي چوڻيون ھاڻي ارتقائي دور مان مڪمل نڪري ان پد تي پھتيون آھن.
۱- ٿور-اکرائي يا ننڍڙو روپ.
۲- ويچارن جي گهرائي.
۳- سلوڻائي، ظرافت يا اظهار جي نزاڪت.
۴- لوڪ/عوام ۾ مقبوليت/مشهوري.
جڏهن ڪو جملو، مٿي ڏسيل ڪسوٽيءَ جي مڙني مرحلن مان ارتقائي منزلون طئي ڪري چڪندو آهي ته اهو پهاڪي يا چوڻيءَ جو روپ وٺندو آهي.
مختصر جملو، جنھن ۾ ڪو اونھون ويچار يا سُندر نقطو سمايل هجي ۽ اهو وهنواري زندگيءَ ۾ حاصل ڪيل آزمودي تي مبني هجي، ان کي پھاڪو چئجي ٿو، جيڪو ڪنھن لساني سماج ۾ صدين کان وٺي هر هڪ پيڙهيءَ کي، زباني طور ورثي ۾ ملندو پيو اچي. انھيءَ ۾ وڏڙن جو آزمودو محفوظ آهي، جيڪو وقت تي اسان جي رهنمائي به ڪري ٿو ۽ صحيح واٽ تي هلڻ جي نصيحت به ڏئي ٿو. (۱)
هر اهو جملو جيڪو تاريخ ۽ جاگرافي، ثقافت ۽ مذهب، اٿڻي ويھڻي ۽ ڏيتي ليتيءَ ۾، چٿر، ٽوڪ يا تعريف وغيره جي حساب سان عوام ۾ مشھور ٿي وڃي، ان کي به پھاڪي/چوڻيءَ جي حيثيت حاصل ٿئي ٿي.
ھتي ڳالھ کي سمجھائڻ خاطر منظور ڪوھيار صاحب جي ھڪ مضمون منجھان مثال ڏجي ٿو. ڪوھيار صاحب، شهري ڪهاڻيون نالي سان، ڪن شھرن بابت ھيٺ ڄاڻايل مفروضا رقمطراز ڪيا آھن، جيڪي اڄ اڃا ڪھاوت يا چوڻي/پھاڪي جو روپ اختيار نه ڪري سگھيا آھن. گمان آھي ته سڀاڻي، ساڳئي يا مٽيل روپ ۾ اھي ھلي چوڻيءَ جو مرتبو ماڻي سگھن.
• ڪراچي؛ اونداھين جو شهر ۽ چمڙن جو راڄ.
• حيدرآباد؛ هڪ حصو آباد، ٻيو حصو برباد.
• سکر؛ هڪ فريب، ٻيو مڪر، هيٺان درياھ، مٿي ٽڪر.
• لاڙڪاڻو؛ هجئي ناڻو، ته ڇڏ لاڙڪاڻو.
• ميرپورخاص؛ نه عام جو، نه خاص جو، رڳو ’خاص الخاص‘ جو.
• نواب شاهه؛ غلم جا توبچي، ۽ رڳو واهه واهه.
• ڪشمور؛ ڪڏهن نانگ، ته ڪڏهن نور، ڪڏهن ڪانءُ، ته ڪڏهن مور.
• ڪنڌڪوٽ؛ زمين ٺوٺ، ماڻهو روٺ.
• جيڪب آباد؛ نه داد، نه فرياد، پوءِ به سردار زنده باد.
• گھوٽڪي؛ نوٽ ڪي (پئسي جي).
• سانگھڙ؛ لانگھڙ.
• ڄامشورو؛ ڇنو ڇورو.
• قنبر؛ نه ڌرتي، نه امبر.
• ٽنڊومحمد خان؛ نانءُ وڏو، شهر ويران.
• ٽنڊو ڄام؛ برائي نام.
• رتوديرو؛ نه تيرو، نه ميرو، جيئي وڏيرو.
• ڏوڪري؛ نانگن جي ٽوڪري.
• باقراڻي؛ نه راڻو، نه راڻي، سورن منجھ ساماڻي.
• باڊهه؛ سورن جي جانڊهه.
• ٽنڊو آدم؛ ڪنهن کي دلاسو، ڪنهن کي دم، نه اچڻ واري جي آجيان، نه وڃڻ واري جو غم.
• نئون ديرو؛ ڦلن جي ٽوڪري ۾، نانگن جو ديرو.
• سيوهڻ؛ مست قلندر! مست قلندر، هنود ڪاسائي دل جي اندر.
• اسلام ڪوٽ؛ نالو چڱو، چڙهيل چوٽ، ٻاهران ڀاڪر، اندر کوٽ.
• مٺي؛ نه کٽي، نه مٺي.
• خيرپور؛ زر ڦينڪ ته اکئين نور، نه ته هر ڪو دور دور.
• ٺٽو؛ تاريخ ۽ سياست جو اڇو چٺو، پوءِ به ماڻهو عقل مٺو.
• ميرو خان؛ تون به خان، مان به خان، هلي ڪيئن جهان.
• ميهڙ؛ جيڪو ملئي، ميڙي هڻ.
• نصيرآباد؛ سدائين ناشاد.
• شهدادپور؛ لاڏ پور، ڪوڏ پور.
• ڳڙهي خيرو؛ ڳڙهي جھيڙو.
• مورو؛ جيءَ جھورو.
اھا ٻي ڳالھ آھي ته مٿين شھرن بابت ٻئي يا ساڳئي روپ ۾ ڪھاوتون استعمال ھيٺ آھن. جھڙيءَ طرح؛
• ڪراچي؛ روشنين جو شھر.
• لاڙڪاڻو؛ ھجئي ناڻو ته ڇڏ لاڙڪاڻو.
• ڪشمور؛ ڪئش مور.
• ڪنڌڪوٽ؛ گند ڪوٽ.
• ڄامشورو؛ جان ڇوڙو.
• باڊھ جي بسرين کان ٿرڙيءَ جون ٿڪون چڱيون.
• ڏسڻ جي ڏوڪري، اندر جي باڊھ.
• نئون ديرو؛ دل وارن جو ديرو.
• مٺي؛ ڏاڍي مٺي آھي.
• ڳڙھي خيرو؛ جت بک مري ڳيرو.
مٿي ڄاڻايل فقرا يا جملا، چوڻيءَ يا ڪھاوت جو، اگر اڄ روپ ڌاري نه سگھيا آھن ته سڀاڻي، گھڻي استعمال پڄاڻان، عوام ۾ پنھنجائپ واري حيثيت حاصل ڪندي، ڪھاوت جي پد تي پھچي ويندا.
هر ٻوليءَ ۾ ڪي اهڙا پھاڪا/چوڻيون موجود آهن، جن جو ان ٻوليءَ جي خطي، ماڳ مڪان يا جاگرافيائي بيھڪ سان ضرور واسطو آهي. ڪجهه مثال هيٺ پيش ڪجن ٿا.
الف) انگريزي
جھڙو ديس، تھڙو ويس. روم ۾، رومين وانگر رهو. When in Rome, do as Romans do ۱
تريءَ تي بھشت نه ٿو جڙي. روم، هڪ ڏينھن ۾ نه جڙيو آهي. Rome was not built in a day. ۲
درياهه ڀر ويھي، مانگر مڇ سان نه وجھجي وير. روم ۾ رهي پوپ سان اچائڻ، بيوقوفي آهي. It is ill-sitting in Rome and striving against Pope. ۳
مومل جي ماڙيءَ کي چوڌاري چارا. سمورا رستا، روم ڏانھن وڃن ٿا. All Roads lead to Rome. ۴
ڪوئي مري ڪوئي جيوي،
سُٿريا گهول پتاشا پيوي. روم سڙيو پئي، نيرو مرليءَ ۾ مگن هئو. Rome was burning, Neru was fiddling ۵
ب) عربي
۱ بغداد، عروس البلاد بغداد، عراق جي گاديءَ جو هنڌ، شھرن جي ڪنوار آهي.
۲ صوفي، لاڪوفي صاف دل ڪڏهن به ڪوفي نه ٿيندو.
۳ ڪوفي، لايوفي ڪوفي جو رهندڙ، باوفا نه هوندو.
ج) فارسي
۱ اصفھان؛ نصف جھان. اصفھان، سونھن ۾، اڌ جھان برابر آهي.
۲ سيون سبي چون ساختي،
دوزخ چرا مي پرداختي. جڏھن سيوھڻ ۽ سبي ٺاهيئي،
پوءِ دوزخ ڇا لاءِ پيدا ڪيئي.
۳ هنديان را هند مدح به،
سنديان را سند مدح به. هندن لاءِ هندي محاورو،
سنڌين لاءِ سنڌي محاورو.
۴ چنان قحط سالي شد اندر دمشق،
که ياران فراموش کردند عشق دمشق جي قحط سبب،
يارن کان عشق ئي وسري ويو.
۵ ترسم نه رسي بکعبه اي اعرابي،
که اين تو راه روي بترکستان است. ڊپ اٿم ته ڪعبي نه پھچندين اي اعرابي،
راهه جا ورتي اٿئي، سا ترڪستان ٿي وڃي.
د) پنجابي
۱ جس ني لاهور ديان بتيان نهين ويکيان،
اوه جميا ئي نهين. جنھن لاهور جون ٻرندڙ بتيون نه ڏٺيون، اهو ڄڻ ڄائو ئي نه.
۲ ”ڪٿي گئي سي؟“
چي؛ ”لالي موسي.“
”ڪي ڪرڻ گئي سي؟“
چي؛ ”پنڌ مفت دا ڪٽي گسي.“ ”ڪاڏي وئي ھئين؟“
چي؛ ”لالا موسيٰ.“
”ڇا لاءِ وئي ھئينءَ؟“
چي؛ ”پنڌ مفت جو، ڌوڙ منھن ۾ الڳ!“
ھ) سرائيڪي
نمبر شھر/ماڳ سرائيڪي چوڻي سنڌي نعم البدل
۱ اُچ ۱.۱ اُچ جلال ڏٺي، تان غريبان وي وٽي ماري. ۱.۱ اچ، جلال ڏٺو، غريبن به وٽ پچايا.
۲ احمدپور/
احمدپوري ۲.۱ احمدپوري،
نيت بري. ۲.۱ احمدپوري، نيت بري.
۳ اله آباد/
اله آبادي ۳.۱ اله آبادي، رن سوادي.
۳.۲ اله آبادي، مُنا ھتھ. ۳.۱ اله آبادي، رن سوادي.
۳.۲ اله آبادي، ھٿن-ٽُنڊا.
۴ بنون ۴.۱ فلاڻان ڳيا بنون،
ول آوي تان منون. ۴.۱ جو وڃي بنون،
موٽي اچي ته مڃيون.
۵ بھاولپور/ بھاولپوري ۵.۱ آئي يار بھاولپوري، مونھ دي مٺي، نيت بري. ۵.۱ آيا يار بھاولپوري، منھن جا مٺڙا، نيت بري.
۶ بھلوال ۶.۱ جيھڙا ويسي بھيلو وال، ڪالي ڪني نالو نال. ۶.۱ جيڪو ويندو ڀلوال،
تنھن کي ڪاري ڪني ڪلھي تي.
۷ ٻوھڙ ۷.۱ ٻوھڙين رات نان پووي، توڙي سس تي سوھرا ھووي. ۷.۱ ٻوھڙن ۾ رات نه پوئي، توڙي سس سھرو ھجئي.
۸ پھاڙي ۸.۱ پھاڙي ميت ڪيندي، ڀت کادا تي ويندي. ۸.۱ پھاڙي نه مٽ ڪنھن جا، ڀت کاڌائون، پنڌ پيا.
۹ ججه /
کھوئي ۹.۱ ڀڙن ججه آلي، ڪُٽيجن کھوئي آلي. ۹.۱ وڙھن ججه وار، ڪُٽجن کوھيءَ وارا.
۱۰ جلالپور/ جلالپوري ۱۰.۱ جلالپوري، مونھ دي مٺي، ھٿ اچ قران، ڪڇ اچ ڇري. ۱۰.۱ جلالپوري، منھن جا مٺڙا، ھٿ ۾ قرآن، بغل ۾ ڇري.
۱۱ جله ارائيان ۱۱.۱ جلي دي ارائين، او ھي چور او ھي سائين. ۱۱.۱ جلي جا آرائين؛ پاڻ ئي چور، پاڻ ئي سائين.
۱۲ چنيوٽ/
چنيوٽي ۱۲.۱ آئي يار چنيوٽي، شڪل سوھڻي، نيت کوٽي. ۱۲.۱ چنيوٽي؛ شڪل سھڻي، دل کوٽي.
۱۳ خان بيلا ۱۳.۱ خان بيلا، ڏکھ ڏھيلا، بھونڪي ڪتي، ٻاڪي ليلا. ۱۳.۱ خان ٻيلا؛ ڏک ڏھيلا، ڀونڪي ڪتي، ٻيڪن ليلا.
۱۴ داجل/
داجلي ۱۴. سوکھ نان ستا داجلي، آپڻي سنبھل واڻ. ۱۴. سک سان ستو داجلي، پنھنجو سنڀالي واڻ.
۱۵ دلي/
دلي وال ۱۵.۱ دلي ٺگ تي ڪوڙا جيسلمير، پير فريد ڪڇي ڪي، دنيا بيڪانير.
۱۵.۲ دلي دي پھيڪري، جھين ماءُ تي جھين ڏيڪري.
۱۵.۳ ڪاڪا دلي وال، تھوليان ڳالھين، ڍير ڌتال.
۱۵.۴ دلي شھر نمونان، اندر مٽي، ٻاھرون چونا. ۱۵.۱ دھلي ٺگ، ڪوڙو جيسلمير، پير فريد ڪڇيءَ جي، دنيا بيڪانير.
۱۵.۲ دھليءَ جا ڦيڪري، جھڙي ماءُ تھڙي ڏيڪري.
۱۵.۳ ڪاڪا دلي وال، ڳالھيون ٿوريون، ڍير ڌتال.
۱۵.۴ دھلي شھر نمونو، اندرئون مٽي، ٻاھرئون چونو.
۱۶ دنياپور ۱۶.۱. چار چيزين تحفه دنياپور؛ گاجر، مولي، وڙي تي کمبور. ۱۶.۱. چار شيون تحفا دنياپور؛ گجر، مووي، وڙيون ۽ کمبور.
۱۷ رنگپور ۱۷.۱ رنگپور دي پنتھ نياري، ھڪ نون ٻوڙي، ھڪ نون تاري. ۱۷.۱ رنگپور جا پنڌ نيارا، ھڪ کي ٻوڙين، ھڪ کي تارين.
۱۸ ڪڇي ۱۸.۱ ڪڇي؛ سوني دي لڇي.
۱۸.۲ ڪڇي دا يار تي لئي دا انگارا، ڏونھين بي وفا ھوندن. ۱۸.۱ ڪڇي؛ سون جي لڇي.
۱۸.۲ ڪڇيءَ جو يار، لئيءَ جا اڱر، ٻئي بي وفا.
۱۹ ڪھروڙ پڪا ۱۹.۱ آئي ني يار ڪھروڙي، لش پش ڍير، محبت تھولي. ۱۹.۱ڪھروڙي؛ لش پش گھڻي، محبت ٿورڙي.
۲۰ ڪينجھر ۲۰.۱ اٽا ھووي ڳنڍ، ڪينجھر رات نان ڀن.
۲۰.۲ ڪينجھر رات نان پووي، بھاوين اٽا پلي ھووي. ۲۰.۱ اٽو ڳنڍ ۾ ھجئي،
ڪينجھر ۾ رات نه پوئي.
۲۰.۲ ڪينجھر ۾ رات نه پوئي، ڀلي اٽو ساڻ ھجئي.
۲۱ لاڙڪانان ۲۱.۱ جيڪر ھووي نانوان، تان سيل ڪري لاڙڪانان،
نان تان رل ود ليگا نان. ۲۱.۱ جي ھجئي ناڻو،
گھم لاڙڪاڻو،
نه ته نالو وٺي رل.
۲۲ لھور/
لھوري ۲۲.۱ لھور دي بانڪي، کھيسي اچ وٽي.
۲۲.۲ آئي يار لھوري، ڏکاوڻ دروازه، ٽپاون موري.
۲۲.۳ ڏٺا لھور نمونان، اندر مٽي، ٻاھرون چونا. ۲۲.۱ لاھور جا بانڪا، کيسي ۾ ڀتر.
۲۲.۲ آيا يار لاھوري، ڏيکارين دروازو، ٽپائين موري.
۲۲.۳ ڏٺو لاھور جو نمونو، اندرئون مٽي، ٻاھرئون چونو.
۲۳ مظفرڳڙھ/ مظفرڳڙھي ۲۳.۱ مظفرڳڙھ؛ آئيان دا ھي، ڄائيان دي نھين.
۲۳.۲ مظفرڳڙھ؛ ڪفرڳڙھ. ۲۳.۱ مظفرڳڙھ؛ آين جو آھي، ڄاين جو ناھي.
۲۳.۲ مظفرڳڙھ؛ ڪفرڳڙھ.
۲۴ ملتان/
ملتاني ۲۴.۱ آئي ملتان دي واري،
پئي مينھ بڻ ڳئي اندھاري.
۲۴.۲ جئين نان ڏٺا ملتان،
نان او ھندو، نان او مسلمان.
۲۴.۳ چل چليئي ملتان، اتھان وڊي وڊي پھلوان،
کاندي ڳريان تي بدام،
مارن مڪ تي ڪڍن جان.
۲۴.۴ خرچ وڊي ملتاني دي، دال مُنگ ڏو آني دي.
۲۴.۵ شھران وچون شھر ملتان، جٿان ھر دم امن امان.
۲۴.۶ ملتان، پيرين ڪنون پر ھي.
۲۴.۷ ملتاني دا ھتھ چلي تي، ھندستاني دي زبان.
۲۴.۸ ملتاني؛ وڊي شطاني.
۲۴.۹ ملتان دا يار، ٻنان عيدگاھ.
۲۴.۱۰ ملتان آئيان دا ھي، ڄائيان دا نھين. ۲۴.۱ آئي ملتان جي واري، وٺو مينھن، ٿي آنڌاري.
۲۴.۲ جنھن نه ڏٺو ملتان، سو نه ھندو، سو نه مسلمان.
۲۴.۳ ھلو ھلئون ملتان،
جتي آھن وڏا وڏا پھلوان،
کائين ڳريان ۽ بادام،
ھڻي مڪ ڪڍن جان.
۲۴.۴ خرچ وڏا ملتانين جا، دال مُنگ ٻين آني جا.
۲۴.۵ شھرن منجھ شھر ملتان، جتي ھر دم امن امان.
۲۴.۶ ملتان، پيرن سان ڀريل آ.
۲۴.۷ ملتانين جا ھٿ ھلن، ھندستانين جي زبان.
۲۴.۸ ملتاني؛ وڏا شيطاني.
۲۴.۹ ملتان جو يار، ٻنان عيدگاھ.
۲۴.۱۰ ملتان آين جو آھي، ڄاين جو ناھي.
و) ڏور اوڀر
1. بئنڪاڪ ۾ اڇليل پٿر، ڪنھن ڪتي تي يا بکشو ٻائي تي يا بادشاهي گهراڻي جي ماڻھوءَ تي پوندو. (ٿائي، چوڻي)
2. ٽوڪيو ۾ رسيل تڪليف جو بدلو، ناگاساڪيءَ ۾ نه وٺجي. (جپاني، پھاڪو)
مٿيان جملا، آسمان مان نازل ٿيل نه آهن. ڪن ماڻھن جي واتان، موقعي مھل جي مناسبت سان، بي اختيار نڪتل آهن. منجھن سچائي به آهي ته سحر به. ڪن ۾ ته فقط تڪ-بندي ئي آهي، تڏهن به پيا دل سان ٺھڪن.
اهڙيءَ طرح، سنڌ ۾ به ماڳ مڪان جي حساب سان، ڪن جملن، پھاڪي يا چوڻيءَ جي صورت اختيار ڪئي آهي. ان ڪري جاگرافيائي بيھڪ ۽ اتان جي رھواسين بابت چيل ڪجھ جملا، ڇنڊي ڇاڻي، پنھنجي نقطي ۽ ھم-معنيٰ پھاڪي يا چوڻيءَ سميت، نموني جي طور لپ ڀري پيش ڪجن ٿا.
انھن جو ماڻھن جي نفسيات تي ڪيترو اثر آهي، سو پڙهندڙ پاڻ معلوم ڪري سگهي ٿو. اول ماڳ مڪان جو نالو ڏنو ويو آهي ۽ ان جي هيٺان، ان سان لاڳو پھاڪو/ چوڻي ڏني وئي آهي.
ھيءُ مضمون پھرين ’ڪينجھر‘ رسالي لاءِ لکيو ويو ھيو، جيڪو اتي پڻ ڇپيو. ان وقت شروعاتي مرحلن ۾ ھئڻ سبب، منجھس کوڙ ساري کوٽ ھئي. ھاڻي ان کي وڌائي، سڌاري، سنواري ۽ ڪتابي شڪل ڏئي علم ادب جي چاکائن لاءِ پيش ڪجي ٿو. اميد آھي ته ان وکر جا متلاشي، منجھانئس ڪيئي موتي/ ماڻڪ چُڻي ۽ چوئي ڪڍندا.
ھن ڪتاب جي ڇپجڻ ۾، مان پنھنجي سمورن سھڪاري دوستن جو شڪرگذار آھيان. ناز سنائيءَ جو، جنھن ان کي ’ڪينجھر‘ رسالي لاءِ پسند ڪري ڇاپيو. رضا محمد بخاريءَ جو، جنھن واڌارن سڌارن کان پوءِ، ان کي ڪمپوز ڪيو. منظور ڪوھيار صاحب جو، جنھن ان کي پڙھي، پوءِ مٿس مھاڳ لکيو. احسان دانش صاحب جو، جنھن ڪتاب جو ٽائيٽل ٺاھي موڪليو. آخر ۾ رياضت ٻرڙي صاحب جو، جنھن ان کي ڪتابي صورت ۾ ڇاپائڻ جي حامي ڀري.
انجنيئر عبدالوھاب سھتو
۸۹ پروفيسرس ڪالوني-۲
قمبر روڊ- لاڙڪاڻو