ڇولين ٻَڌي ڇير
امر ساهڙ جو ٻالڪپڻ ”ٿاڌات“ جي واري جي درن تي هلندي ۽ وڻن جي ڇانوَ ۾ ويهندي يقينن ايئن ئي گذريو هوندو جيئن ٿر جي ٻين ٻارن جو ٻالڪپڻ گذرندو آهي. اڌ بُک، اڌ ڍئو، سال ۾ پيلي اسڪولي ڊريس يا مليشي جي اسڪولي جوڙي تي مشتمل هڪ وڳي جو لباس، هلڪي رٻڙ مان ٺهيل ڳري چپل جو ساليانو ساٿ ۽ سياري ۾ ڪنهن نيلامي سوئٽر جي سهاري موسمي جبر جو مقابلو ڪندڙ ٿري ٻارن کان امر ساهڙ ڪجهه کڻي مختلف زندگي گذاري هوندي پر ان الڳپڻي ۾ به سورن ۽ سختين جو مقدار ٻين ٻارن جي ڀيٽ ۾ ڪجهه سوايو ئي رهيو هوندو. ڇو ته ڪو به شاعر پنهنجي تخليقي اظهار واري لمحي اچانڪ شاعر نه بڻبو آهي بلڪه ان جي دل زندگي جي پهرين ڌڙڪي کان ئي هڪڙي شاعر جي دل هوندي آهي. جيڪا ٻالڪپڻ کان ئي محرومين، مُسرتن، ماڳن، مڪانن، ماڻهن ۽ منظرن کي عام ٻارن کان مختلف انداز ۾ محسوس ڪندي آهي. جڏهن ته اهو لمحو ڊگهي ۽ مرحيلوار محسوسات جو آخري نتيجو هوندو آهي جڏهن سندس چپ ڪو گيت گُنگنائيندا آهن يا سندس هٿن سان ڪوري ڪاڳر تي ڪو غزل، بيت، وائي يا نظم ڪويتا جي روپ ۾ تحرير ٿيندي آهي. ڳالهه جو واضح مقصد ته، شيون اڳ ئي موجود هونديون آهن ظاهر ڍڪ لهڻ کانپوءِ ٿينديون آهن.
ان حقيقت جي گواهي جي سلسلي ۾ امر ساهڙ جي شاهڪار نظم ”ڪويتا نيڻ ڄڻ هُن جا“ مان هي سٽون پڙهي سگهجن ٿيون ته؛
ڪويتا، کوهه جي سيرڻ، ڪويتا، جاٽ جوڀن جي،
ڪويتا، اوڙ جو ڇيڙو، ڪويتا، ٿڪ ڪُڙمئي جي،
ڪويتا، قرض هاريي جو، ڪويتا، عمر جي پونجي،
ڪويتا، ڄڻ گهڙولي ڪا، ڪويتا، ڏِٺ پرولي ڪا،
ڪويتا، لوڪ آکاڻي، ڪويتا، سارنگا جهڙي
ڪويتا، نينهن نازڻ جو ڪويتا، بخت باليءَ جو
ڪويتا، سونهن جي شوخي، ڪويتا، بيرُخي هن جي
ڪويتا، ويڻ ڄڻ هن جا ڪويتا، نيڻ ڄڻ هن جا
آئون پنهنجي سوچ جي آڌار تي اها ڳالهه پوري وثوق سان ايئن ٿو سمجهان ته مُهراڻي جي ڳوٺ ٿاڌات تي چمڪندڙ ٿڌي چنڊ، پرهه ويل پورب کان پڌري ٿيندڙ اڇاڻ، پاساڙي ۾ بيٺل ڪونڀٽ جي ڇڊي ڇانوَ کي چٽو ڪندڙ ڪچڙي مجهند، ڪانوَ جي اک ڪڍندڙ آرهڙ جي اُس، پوڙهي پياڪ جي نيڻن جهڙي شام ۽ ڪنهن حسينا جي وهنجي سڪايل وارن جهڙي رات اسان جي هن ماٺيڻي ۽ محبوب دوست جي دل ۾ تڏهن به ولوڙا وڌا هوندا جڏهن اڃا سندس هٿن مکڻ جي چاڻي جهڙي پهرين ڪويتا تحرير به نه ڪئي هوندي.
غم خوشيءَ کان گهڻا دوستو – هام ڪهڙي هڻان دوستو،
ڪيستائين ڀلا ڪلاجون – ڳالهيون مان ڳڻان دوستو.
امر ساهڙ ٻالڪپڻ جا شاعراڻا پيرڙا مهراڻي جي مارڳ تي ڇڏي جڏهن نوجواني جي نشيلي وهي کي پهتو هو تڏهن سنڌي ٻولي جو تڏهوڪن معتبر ۽ مشهور رسالن مان سڀني کان وڌيڪ قومي رنگ ۾ رتل ماهوار ”ساڃاهه“ ۾ اڪثر امر ساهڙ جا نظم ڇپجڻ لڳا هئا ۽ هڪڙي پڙهندڙ جي حيثيت ۾ مون کي ڏاڍا وڻڻ به لڳا هئا. امر ساهڙ کي پنهنجو پسنديده شاعر سمجهڻ جي باوجود هڪڙي عرصي تائين آئون سندس اتي-پتي کان اڻواقف ئي رهيس. مون کي خدا نٿو ڀلائي ته اهو 1990ع جو سال هو جو مون کي هن دوست پاران پوسٽ ڪيل خط اچي مليو. واضح رهي ته ان زماني ۾ جيڏن-سرتن سان رابطي جو واحد وسيلو هڪٻئي ڏانهن لکجندڙ اهي خط ئي هوندا هئا جيڪي ٻين دوستن کان ممڪن آهي ته وڃائجي ويا هجن پر مون ان دؤر ۾ لکيل دوستن جي تفصيلي خطن سان گڏ اهي چٺيون-ڇپاٽيون به سنڀالي رکيون آهن جن ۾ هڪڙو پورو دؤر محفوظ آهي.
امر ساهڙ ان پهرين تفصيلي خط جي آخر ۾ جيڪا پنهنجي پوسٽل ائڊريس ڄاڻائي سا اڄ ڇويهه سال گذرڻ کانپوءِ به ساڳي آهي يعني- معرفت سيٺ منٺار اوٺو، ڍورو بازار نئون ڪوٽ.
هي لفظ لکڻ وقت آئون ڇويهه سال پوئتي وڃي جڏهن پنهنجو پاڻ کي ساروڻين جي سير ۾ ٿو اڇلايان تڏهن مون کي اسان ٻنهين جي شاعر ۽ قومي ڪارڪن هجڻ وارين هڪجهڙاين سان گڏ ٽئين هڪجهڙائي اها ياد ٿي اچي ته هن کي منهنجو خط ملندو هو. ”ڍوري بازار“ ۾ ۽ مون کي هن جو لکيل خط ملندو هو ڍوري ناري ۾ - يعني ”ڍوري“ جو وهڪرو به اسان جي سوچن جي وهڪري وانگر ساڳيو هو. اهو ئي بنيادي ڪارڻ آهي جو امر ساهڙ ۽ منهنجي وچان وهندڙ محبت جي ”ڍوري“ جو وهڪرو ڪڏهن به ماٺو ناهي ٿيو.
جڏهن کان تو ڪيو جادو اڃا ان سحر ۾ آهيون،
ٻڏون ٿا پيا، ترون ٿا پيا، نـگاهن نهر ۾ آهيون.
نه رڳو ايترو پر منهنجي ٽيبل تي پيل سندس تازي شعري مجموعي ”صحرا مون ۾ ساهه کڻي ٿو“ جي پريس ڪاپي جو پنو-پنو پڙهڻ کانپوءِ آئون ڇاتيءَ تي هٿ هڻي پوري پڪ سان چئي ٿو سگهان ته امر ساهڙ جي اندر ۾ وهندڙ تخليقي ڍوري جي وهڪ به ڌيمي ناهي ٿي. سندس شاعري جي هن مجموعي ۾ موجود بيت، وايون، گيت، غزل، نظم ۽ چؤسٽا پڙهڻ کانپوءِ هن جا لائق پڙهندڙ شايد منهنجي ان ڳالهه سان متفق ٿين ته، امر ساهڙ ڏات ۽ ڏيهه سان هڪ جيترو ڪميٽيڊ شاعر آهي. هو ڪافور ۽ قبرن جا قصا کڻڻ بدران وٺي جي هوا ۾ مهڪندڙ زندگي جي ڪهاڻي تي ويساهه رکندڙ اهڙو شاعر آهي جنهن جي هر سٽ ۾ پنهنجو وطن ۽ وطن وارا ساهه کڻندي نظر ٿا اچن.
ڌرتيءَ سان گڏ ڌڙڪي پيئي، منهنجي دل درازن جهڙي،
اوڏن جهڙي، رازن جهڙي – اهڙو ديس اڏڻ ٿي چاهي،
جنهن ۾ ڪو به نه هيڻو هوندو – هر ڪو پاڻ وهيڻو هوندو.
امر ساهڙ جون مٿيون سٽون سندس سهڻي نظم ” منهنجا گيت گهٽائون ٿيندا“ مان کنيل آهن جيڪو پورو نظم پڙهڻ کانپوءِ مون کي ان فڪري ۽ نظرياتي تربيت تي پيار ٿو اچي جنهن مان پچي نڪتل امر ساهڙ جي قومي ۽ طبقاتي شعور جو رنگ هن زماني جي تيز اس به اڏائي ناهي سگهي. بلڪه منهنجو سرخ ڦريري جهڙو هي ساٿي اڄ به پُراُميد آهي ته؛
نيٺ ته ڌونئرو ڏينهن به ٿيندو-نت نڪورو نينهن به ٿيندو
نيڻ نه ڪنهن جا آلا ٿيندا-هڙئي هيج حوالا ٿيندا
منهنجا گيت گهٽائون ٿيندا-نم جي وڻ جون ڇائون ٿيندا.
ٽي-ايس ايليٽ سميت ڪنهن به مشهور ۽ معروف نقاد جي قول جي ڪلهي تي چڙهي موشگافيون ڪرڻ بدران آئون صفا سڌي ۽ سادي ڳالهه ڪندي چوڻ ٿو چاهيان ته، جيڪا شاعري عوام جي روح جي پاڙن ۾ پلر جي پالوٽ بڻجي نٿي لهي سا امر ساهڙ جي شاعري ٿي نٿي سگهي؛
رت جو ڏئين ٿي ريج ٻنيءَ کي، حد کان زيادهه هيج ٻنيءَ کي
ڏيندي آهين ڏيج ٻنيءَ کي، او هارياڻي، او هارياڻي
امر جون اهي سٽون پڙهندي محسوس ٿو ٿئي ته ڄڻ هي خود ڪا هارياڻي آهي جيڪا عوام جي دلين جي ٻنيءَ کي ريج به ڏي ٿي ۽ حد کان وڌيڪ هيج به ڏي ٿي. ڇاڪاڻ ته هڪڙي سچي شاعر جي حيثيت ۾ ان ”هارياڻي“ کي اها پڪ آهي ته اهو فصل رڳو ديس واسين جي دلين ۾ ئي پوکي سگهجي ٿو جنهن جي پچڻ کانپوءِ؛
اڀ اجهو ۽ اولو ٿيندو ڍڪ ڍليءَ جو ڍولو ٿيندو
چنڊ وطن جو چولو ٿيندو مارو پاڻ – وهيڻا ٿيندا
نيٺ ٻُڏيءَ جا ٻيڻا ٿيندا.
آسن، اُميدن، همتن ۽ جرئتن جي هندوري ۾ لڏندڙ سنڌي شاعري جي هن ”شهزادي“ جي اُتساهه جا سرچشما اهي وڏا ماڻهو آهن جن کي ”امر“ سنڌ جي سڃاڻپ ٿو سمجهي.
سنڌ جي آزادي پسند اڳواڻ عبدالواحد آريسر جي نانءُ ڪيل سندس نظم جي پڄاڻي ڪيڏي پياري ڪئي اٿس ته؛
مون سنڌ لاءِ جيڪي سفر ڪيا آهن
يا ڪفر ڪيا آهن
اهي سڀئي مون کي ”اندران“ جيئن عزيز آهن.
اسانجي ٽهي کي پنهنجي محبت ۽ خلوص جي ڪشادي ڀاڪر ۾ ڀريندڙ رسول بخش درس لاءِ لکيل هي سٽ ڇا ته حسين سٽ آهي؛
ڪينجهر کان به ڪشادو، دل جي درس فقير
اسانجي محبتي دوست ڀارومل امراڻي جي سار چيلهار تي کڙيل چنڊ وانگر جڏهن امر ساهڙ جي اندر ۾ ٿي لهي تڏهن هو لکي ٿو؛
ڀاروءَ جي ڀليڪار مور نٿي مون کان وسري
ايئن جمن دربدر، حليم باغي، حسن درس، حاجي ساند ۽ موهن ڀڳت سميت جن به ماڻهن کي هن پنهنجي شاعريءَ ۾ ساريو آهي، اهي هن جي اتساهه جو سبب آهن ۽ منهنجو خيال آهي ته جنهن شاعر جي اُتساهه جا سر چشما وطن-دوستي جي آبشار جيان سدا وهندڙ هجن اهو زماني جي رواجي ۽ روايتي اظهار کي اپنائي هلڪڙين هوائن جو شڪار ٿي نٿو سگهي.
تو وٽ قيد ڪبوتر سارا مون وٽ تترن تيز اڏارون
مون وٽ مست هوائن ۾ ٿا هرڻ هٺيلا ڊوڙون پائن.
هو پنهنجي اُتساهه ۽ ويساهه جي سرچشمن سان جتي بي انتها محبت ڪري ٿو اُتي وطن کي لڄائيندڙ ڪردارن سان ايتري ئي شديد نفرت به ڪري ٿو. ڇاڪاڻ ته قومي شعور جي تعليم ۽ ترتيب هن کي اها ڳالهه سمجهائي آهي ته، رڳو محبت جو ميٺاج به ماڻهو کي ماري وجهندو آهي تنهنڪري ماڻهو کي با مقصد ۽ متوازن زندگي گذارڻ لاءِ نفرت جي جذبي کي به پنهنجي دل ۾ ايتري ئي جڳهه ڏيڻي پوندي جيتري محبت کي ڏيڻ ضروري آهي.
ڪنهن مارئي کي مارئي ٿيڻ لاءِ رڳو مارن ۽ ملير سان محبت ڪرڻ ئي ڪافي ڪونهي پر عمر ۽ عمر جي ڪوٽ سان ايتري ئي شديد نفرت ڪرڻ به ضروري آهي. ان روايت کي پنهنجي روح سان مڃيندڙ امر ساهڙ جتي وطن-دوست ڪردارن سان محبت جي اظهار کي پنهنجي شاعراڻي آڏاڻي تي اڻيو آهي اتي وطن کي لڄائيندڙ ڪردارن لاءِ ساڳي شدت سان نفرت جو اظهار پڻ ڪيو آهي؛
سياسي پنڊت سنڌ جا، تنهنجو دين نه ايمان،
هر ماڻهو حيران، لڄي تنهنجي لڇڻ ڪيو.
امر ساهڙ پنهنجي شاعراڻي اظهار ۾ مجموعي طرح حُسن ۽ حب الوطني جو اهڙو امتزاج آهي جنهن جي شاعري کي روايتي مهاڳ واري تشريح ذريعي پڙهندڙن تي بار بڻائڻ بدران آئون رڳو ايترو چوڻ چاهيندس ته هي ”ساهڙ“ اسان جو اهڙو سپرين آهي جنهن جي شاعراڻي تعاقب ۾ ههڙو حسين بيت به اچي سگهي ٿو ته؛
ڌيري ڌريا پير، چانڊوڪيءَ لهرن مٿان،
ڇولين ٻڌي ڇير، سجاڳ ڪيو سمنڊ کي.
ميرحسن آريسر
سرمد جو ڳوٺ-عمرڪوٽ
24 فيبروري 2016ع