• تهذيبي دور( غلامداري دور)
In the poems of Humor, particularly the I laid , we find the upper stage of Barbarism at it is Zenith, improve iron tools, the Bellicose , the Hand Mills , the potter's wheel , the making of oil and wine , the working up of metals developing into an art, Wagon and War Chariot , Ship building with Planks and beam the beginnings of architecture as an art , the Walled towns with towers and battlements the Homeric epic and the entire mythology there are the chief heritage carried over by the Greeks in their transitions from Barbarism to civilization. (12)
ترجمو: هومر جي نظمن، خاص ڪري ايليڊ ۾ اسان کي بربريت جو آخري دور پنهنجي اُروج تي ملي ٿو. لوهه جا سٺا اوزار، ڌهوڪڻي،جنڊ، ڪنڀر جو چڪ، تيل پيڙڻ(گھاڻو) ۽ شراب ٺاهڻ، ڌاتوئن کي صاف ڪرڻ واري عمل ترقي ڪري فن جي حيثيت حاصل ڪئي گاڏي ۽ جنگي رٿ، تختن ۽ ڪڙين سان پاڻيءَ ۾ هلڻ وارا ٻيڙا ٺاهڻ، تعميري فن جي ابتدا، فصلن سان ڀريل شهر جن ۾ منارا ۽ وسيع ڀتيون هيون هومر جي رضميه نظم ۽ پوري ديهه مالا – هيءَ اها خاص طرين ميراث جنهن کي کڻي يوناني بربريت مان تهذيب جي دور ۾ قدم رکيو.
هن دور ۾ محنت جي سماجي ورهاست جتي خاندانن جي ڪرت کي الڳ الڳ ڪري ڇڏيو اتي فڪر ( مذهبي فڪر) به خانداني ميراث طور ترقي ڪئي . جنهن عقيدائي ادب جا نه صرف مضبوط بنياد وڌا بلڪه غلامداري سماج لاءَ وسيع ميدان پڻ ميسرڪيو . غلامن کي قابو رکڻ لاءِ ( ذاتي ملڪيت جي تحفظ لاءِ ) رياستي ڍانچي کي مضبوط ڪندي فوج جو نظام لاڳو ڪيو. هن عقيدائي ادب ۾ ( مذهبي ادب ۾) اشتراڪيت جو عنصر ته ملي ٿو پر هن جو ڪم اشترڪيت کي لاڳو ڪرڻ نه هو بلڪه غلام سماج کي قائم رکڻ هن جو بنيادي مقصد هو. هن ادب ان وقت يا هن وقت به عقيدي کي علم تي فوڪيت حاصل رهي آهي. ۽ عام تنقيد کان پڻ مٿانهون رکيو ويو آهي، جنهن ڪري رياستي عقيدي خلاف، مذهب خلاف ڳالهائڻ، ان کان انڪار ڪرڻ خد عقيدي جي ڀڃڪڙي هئي ۽ آهي. جيڪو وڏو ڏوهه هو ابتدائي ڏهاڙن م انسان ان پابندين کي الاهي امر سمجھي قبول ڪيو. پر اُٺ، گھوڙِي، گاڏيءَ ۽ دريائن ۾ ٻيڙيءَ معارفت هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ ويندي شين جي مٽا سٽا يعني جنس – در –جنس تحت نوان معاشي رشتا جڙيا ته آقا ۽ غلام واري سماج ۾ هڪ ٽيون طبقو اڀريو جنهن جو سڌي طرح جنهن فڪر سان ٽڪر ٿيو سو عقيدائي ادب هو . نتيجي طور نئين طبقي جي فڪري گھرج مطابق جيڪو ادب سرجيو اهو قديم اشتراڪي ادب، جنهن کي عام معنى ۾ لوڪ ادب ڪوٺيو ٿي ويو ۽ مذهبي ادب جنهن ميلاپ سان جڙيو . هن ادب جا موضوع آفاقي ادب جيان الهامي نه هئا پر طبقاتي ٽڪراءُ جي صورت ۾ اڀرندڙ مسئلن متعلق هوا.
The whole of I laid as we know , revolves around the quarrel between Achilles' and Agamemnon over such a female slave. In connection with each Hero of importance mention is made of captive moiden with whom he shares tent and bed
ترجمو: هومر جي نظم ايلڊ جو پورو داستان ان هڪ واقعي جي چوءَگرد گھمندو رهي ٿو . جنهن ڪري ايڪلس ۽ آغا ميمون جي وچ ۾ هڪ غلام ڇوڪري جي ڪري جھيڙو ٿيو هومر جي نظمن ۾ هر خاص هيرو سان گڏ هڪ غلام ڇوڪري هوندي آهي، جيڪا ان سان گڏ خيمي ۾ رهندي ۽ گڏ سمهندي آهي.
اهڙي طرح هومر جي نظمن ۾ اسان کي فوجي جوانن جي تعريف ۽ غنيمت جي مال جو ذڪر ملي ٿو جنهن مان ان دور جي فڪري ماحول ۽ سماجي بيهڪ جي سڌ ملي ٿي .
In Homer the young female captives became the objects of the sexual lust of the Victors , the military chiefs , one after the other , According to ranks choose the most beautiful one for themselves (14).
ترجمو: جڏهن به جنگ ۾ نوجوان عورتون پڪڙيون ويون ته انهن کي جنسي لذت جو ذريعو بڻايو ويو فوج جا آفيسر پنهنجي درجي مطابق هڪ هڪ ٿي اچن ٿا ۽ پنهنجي لاءِ تمام خوبصورت عورت کي پسند ڪن ٿا . هن مان ظاهر آهي ته ان دور جو سماج نه صرف طبقاتي طور ورهائجي چڪو هو پر ادب ۾ ان ورهاست تي فخر محسوس ڪيو ٿئي ويو . ساڳئي وقت اهو به واضع ٿئي ٿو ته ان دور جو ادب ’’ سورما ’’ واري ادبي دور ۾ داخل ٿي چڪو هو ۽ معاشري کي چئن درجن ۾ ورهايو ويو. اها ورهاست صرف هندومت فڪر ۾ موجود نه هئي پر ٿوري فرق سان يونان ۾ پڻ موجود هئي "ایتھنس کا معاشرہ چار طبقوں میں بٹا ہوا تھا۔ سب سے اہنچا اور صاحب اختیار طبقا شہریوں کا تھا۔ ریاست کا نظام و نسق اسی طبقے کی اجارہ داری تھی، کیونکہ ووٹ دینے اور اپنی حاکم منتخب کرنے کا حق فقط شہریوں کو تھا۔ ریاست کی زمینیں بھی انہی کی ملکیت تھیں۔ دوسرا طبقا جو میٹکس Metics ) ) کہلاتا تھا ان غیر ملکیوں کا تھا جو مدت سے ایتھنس میں آباد تھے لیکن ان کو شہری حقوق حاصل نہ تھے ان کا پیشہ تجارت تھا۔ وہ یونانی النسل گھرانوں میں شادی بیاہ کرتے اور اس طرح امور مملکت میں اپنا اثر وسوخ بڑھاتے تھے۔ تیسرا طبقا آزاد غلاموں کا تھا جو ملازمت یا کاروبار کرتے تھے۔ چھوتھا اور اہم طبقا غلاموں کا تھا۔ ملک کی ساری معیشت کا نحصار ان ہی کی محنت پر تھا۔ (15) غلام طبقي ۽ غلاميءَ کان عارضي نجات حاصل ڪندڙ تجارت پيشا ماڻهن ( وچون ڪلاس) جو جيڪو مٿئين ڪلاس سان معاشي ٽڪراءُ ٿيو ته وچين ڪلاس پنهنجي فڪري جاڳرتا ۾ پورهيت پرتن کي اهميت ڏيندي هر اول دستي جو ڪردار اداڪيو لڳاتار غلامن جي بغاوت جيڪو ادبي ماحول جوڙيو ان ماحول ۽ عمل، مذهبي ادب کي متاثر ڪيو ۽ غلامن لاءِ نرم رويو اختيار ڪيو ويو دن ڈوبنے سے پہلے مزدور کی اجرت ادا کردینا" (16) مٿيون خيال ٿوري گھڻي لفظن جي ڦيرڦار سان عرب فڪر ۾ پڻ موجود آهي. ترجمو – پورهيت کي اجرت پگھر سڪڻ کان پهرين ڏيو ( حديث) عرب فڪر ۾ غلام جي حوالي سان جيڪا نواڻ محسوس ٿئي ٿي سا اها ته غلام کي آزاد ڪرڻ جو درس ڏنو ويو ۽ اهو ئي ان دور جو اڀريل مسئلو هو ڇاڪاڻ ته غلامداري سماج پنهجي جوهر ۾ ڀري چڪو هو ۽ جاگيرداري سماج اڀري رهيو هو .غلام جي جاءِ هاريءَ والاري هئي . حضرت موسى کان حضرت محمد صلم تائين هر تحريڪ هيٺين طبقي جي مسئلن کي کڻي اڪثريت حاصل ڪئي ساڳئي وقت اسرائيلي، عيسائي ۽ مسلم اشتراڪيت يا مساوات جي ڳالهه ڪندا رهيا پر انهن وٽ مساوات جو مقصد صرف اهو رهيو ته طبقن کي ختم نه ڪريو بلڪه انهن کي قائم رکڻ لاءِ هلڪو هٿ رکو. اهڙي طرح يونان جي ڪاروباري طبقي پنهنجي سياسي ۽ معاشي مفادن کي هٿي ڏيندي جيڪو ادب تخليق ڪيو ان ۾ فوجي رياست جو عنصر وڌيڪ رهيو جنهن جي جھلڪ اسپارٽا جي فوجي ڪميونزم ۽افلاطون جي اشتراڪي ڪميونزم ۾ ڏسي سگھجي ٿي . ( هن لاءِ ڏسو سبط حسن جو ڪتاب موسى سي مارڪس تڪ باب ٽيون ۽ چوٿون) هن ادب ۾ جيڪو ڪميونزم جو پرچار ڪيو ويو آهي اهو به داخلي طور ڪميونزم نه آهي پر ان دور جي حالتن جي نزاڪت جي حوالي سان هيٺين طبقي تي هٿ ڦيريندي ذاتي ملڪيت کي تحفظ ڏنو ويو آهي. هن دور جي ادب ۾ جيڪو فوجي رياست جو خاڪو ڏنوويو آهي اڄ اهو پوري دنيا مٿان مليٽنٽ رياست جي صورت ۾ عملي طور لاڳو ٿي چڪو آهي ’’ دلچسپ ڳالهه اها آهي ته افلاطون پاڻ به شاعر هو ’’ (17) پر پوءِ به پنهنجي طبقي جي مفادن کي هٿي ڏيندي نه صرف جمهوريا مان شاعرن کي ڪڍي ڇڏيو بلڪه پورهيت ( غلام) عوام کي هر حق کان محروم ڪري ڇڏيو هن دور جو ادب ٽن ڀاڱن ۾ ورهايل هو پهريون لوڪ ادب يا عوامي ادب جيڪو زباني رهيو ۽ محفوظ نه ڪيو ويو ٻيو خانداني ادب هو ان خانداني ادب ۾ ادب جي سرجڻ جو بنيادي سبب الهام، ڇهين حس هئي. جڏهن ته ٽيون مڊل ڪلاس وارو ادب هو . مڊل ڪلاس ادب ۾ ( سورمائي ادب ۾) ادب جي سرجڻ، تخليق جي سرجڻ جو ڪارڻ انسان جا حواس ۽ ٻاهريان ڏيک هئا ( افلاطون ان سوچ جو نه هو ) مادو اڳ آهي يا روح جي سوال تي غور ڪندي هن دور جي فڪري انسانن، تخليق ۽ تخليقا ر جي رشتن کي اڻ ڏٺي وجود، الهام مان آزاد ڪندي انهن کي فطرت ۽ انسان سان ڳنڍيو هن دور جي خاص خوبي اها نه آهي ته ڪو هن دور۾ ڊرامو ۽ نظم جون صنفون ادب ۾ متعرف ڪرايون ويون ڇاڪاڻ ته ادب ۽ ادب جا فارم ان کان پهرين موجود هئا پر انهن کي محفوظ ڪرڻ جا ذريعا نه هئا يعني ادب موجود هو هن دور جي خاص خوبي اها آهي ته پهرين ادب جا موضوع، ڪردار جن، ڀوت، ديو ۽ پريون هئا جڏهن ته تهذيب واري دور ۾ وچين ڪلاس جي ادب جا ڪرادار خود انساني سماج مان ورتا ويا هئا. الهامي ادب ۾ جيڪو تنقيد جو حق ٻين کان کسيو ويو هو ان کي اظهار جي آزاديءَ جو حق سمجھندي صرف محدود حد تائين ڏنو ويو هو پر تنهن هوندي به رياستي ادب ۽ مذهبي ادب ان مفڪرن تي وڌيڪ تنقيد ڪئي جيڪي مادي فڪر جا پيروڪار هئا يا وري اشتراڪي ادب جا خالق هئا.
نچوڙ
پوکي راهي جي ڪري انسان کي لڳاتار هڪ هنڌ رهڻو پيو جتي تهذيب جي دور ارتقا فني ۽ فڪري طور دريائن جي ڪپرن سان ٿي ۽ درياءَ ئي ڏورانهين سفر جو سٺو ذريعو هو.
محنت جي خانداني ورهاست جتي هر هڪ خاندان جي ڪرت کي الڳ ڪري ڇڏيو اتي مذهبي فڪر به خانداني ميراث طور ترقي ڪئي عقيدائي ادب ذاتي ملڪيت جي تحفظ لاءِ نه صرف غلامداري سماج لاءِ وسيع ميدان ميسر ڪيو پر رياست ڍانچي کي محفوظ ڪندي، فوجي نظام لاڳو ڪندي، غنيمت جي مال ۾ فوج جي حصي کي جائز قرار ڏنو.
هن ادب ۾ اشتراڪيت يا مساوات جو عنصر ته ملي ٿو پر ان جو خاص مقصد غلامداري سماج کي قائم رکڻ هو .
هن ادب ۾ عقيدي کي علم تي فوقيت حاصل رهي آهي. ۽ هن ادب تي تنقيد ڪرڻ جو حق عام انسانن کان کسيو ويو آهي.
جڏهن سماج ۾ ٽيوڻ طبقو ظهور ۾ آيو ته ان طبقي جي گھرج مطابق جيڪو ادب سرجيو اهو قديم عوامي ادب، لوڪ ادب ۽ مذهبي ادب جي ميلاپ سان جڙيو.هن ادب جا موضوع آفاقي ادب جيان الهامي نه هئا پر طبقاتي ٽڪراءُ جي صورت ۾ اڀرندڙ مسئلن متعلق هئا يا وري انساني ڪردار هئا هن ادب جو ٽڪراءُ عقيدا ادب سان ٿيو.ساڳئي وقت هي ادب پنهنجي جوهر ۾ سورمائي ادب پڻ هو.
مذهبي ادب ۾ اشتراڪيت يا مساوات ان ڪري شامل نه ڪئي وئي ته ڪو هو واقعي اشتراڪيت چاهن پيا . پر غلامن جي لڳاتار بغاوت جيڪو ادبي ماحول جوڙيو ان کي سامهون رکي ڪري غلامن لاِءِ ادب ۾ نرم رويو اختيار ڪيو ويو نتيجي طور سندن مساوات جو مقصد صرف اهو رهيو ته رضا تي راِضي رهو ۽ طبقن کي قائم رکو.
وچين ڪلاس جو جيڪو ادب جڙيو جنهن ۾ پڻ اشتراڪيت جو درس ڏنو ٿي ويو ان ۾ فوجي عنصر نه صرف شامل رهيو بلڪ غالب رهيو نتيجي طور هن دور جو ڪميونزم داخلي طور ( جوهر ۾)اشتراڪيت تي ٻڌل نه هو پر حالتن جي نزاڪت جي حوالي سان ذاتي ملڪيت کي تحفظ ڏيندي پورهيت عوام تي اشتراڪيت جو هٿ ڦيريو ويو.
هن دور جي اشتراڪيت خالص مٿين طبقي جي اشتراڪيت هئي .
هن دور جو ادب ٽن ڀاڱن ۾ ورهايل هو هڪ لوڪ ادب يا عوامي ادب ٻيو خانداني ادب، مذهبي يا عقيدائي ادب هو جڏهن ته ٽيون مڊل ڪلاس جو ادب يا سورمائي ادب هو .
هن دور جي ادب جي خاص خوبي ڊرامو يا نظم وغيره نه آهي ڇاڪاڻ ته ادب پهرين به موجود هو پر ان کي محفوظ رکڻ جا طريقا موجود نه ها . هن دور جي ادب جي خاص خوبي اها آهي ته هن جا ڪردار جن، ڀوت، ديو ۽ پريون نه هئا پر خود انساني سماج مان ڪردار ورتا ويا هئا .
هن دور جو ادب مادي ۽ روح جي حوالي سان مڪمل طور ورهائجي چڪو هو مادي ڇا آهي ؟ جي حل لاءِ جيڪي بنياد هن دور ۾ وڌا ويا انهن جاگيرداري دور ۾ پنهنجو اثر ڏيکاريو.