• سمن جو دور
’’ چيو وڃي ٿو ته انهيءَ ايام جڏهن صوفي شاهه عنايت ٺٽي ۾ مقيم هو ته ان وقت شاهه عبد اللطيف ڀٽائي پنهنجي ڦوهه جوانيءَ ۾ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ جو سفر ڪري سنڌي عوام جي ڏکائيندڙ حالتن ۽تڪليفن، عذابن کي پنهنجي اکين سان ڏسندو ۽ مشاهدو ڪندو ٿي رهيو ۽ انهن عذابن تڪليفن مان نڪري آزاد ٿيڻ لاءِ سنڌي عوام کي بهادري، اتحاد ڀائچاري جو سڏ پئي ڏنو تڏهن کيس صوفي عنايت جي پروڙ پئي ۽ پاڻ صوفي شاهه عنايت سان ملڻ لاءِ ٺٽي آيو صوفي شاهه عنايت سان ملاقات ۾ شاهه لطيف کي سنڌ جي عوام کي ڌارين کان اصل آزادي ماڻڻ واري راهه ۽ رستو چٽي طرح معلوم ٿيو ۽ شاهه لطيف صوفي شاهه عنايت جي فلسفي ۽ نظريه عوام کي آزاديءَ لاءِ جدوجهد جي رٿا بندي ڏاڍو متاثر ڪيو ’’ (13) صوفي حضور بخش جي مٿئين عبارت بنا ڪنهن ثبوت ۽ حوالي جي ڪيل آهي ۽ اها ڳالهه عام آهي ته لطيف پوري زندگيءَ ۾ ڪا به عملي تحريڪ ناهي هلائي ۽ نه وري عنايت واري تحريڪ جو ڪو حصو رهيو آهي. اسان جا ليکڪ ۽ محقق بنا ڪنهن پٺڀرائيءَ جي اهڙيون ڳالهيون ڪندا رهيا آهن حضور بخش کي اها به خبر ناهي ته جڏهن عنايت ٺٽي ۾ هو ته ان وقت لطيف جي عمر ڇا هئي ؟، ساڳئي غلطي سليم ڀٽو ڪري ٿو ۽ چوي ٿو . ’’ شاهه عنايت جا فقير ۽ بلاولي فقير جيڪي ڇڙ وڇڙ ٿي ويا تن کي شاهه لطيف پنهنجي زندگيءَ ۾ متحد ۽ منظم ڪندو رهيو جنهن سبب شاهه عنايت واري خانداني دشمني شاهه لطيف جي حصي ۾ آئي ائين به ڏٺو وڃي ته شاهه عنايت کي جڏهن شهيد ڪيو ويو ته لطيف سائين جي عمر اٺاويهه سال کن هئي اهڙي جواني ۾ شاهه سائين جو شاهه عنايت جھڙي ذخص کان ماتر ٿيڻ ۽ هن جي تحريڪ کي درست سمجھڻ ڪا انوکي ڳالهه ڪانهي، جڏهن سچايون دل تي اثر ڪنديون ته پوءِ عزم ۽ همٿ خود به خود همراهي ٿيو وڃن شاهه سائين به جوانيءَ ۾ انهيءَ تحريڪ کي سنڀالڻ جو عزم ڪيو ۽ پنهنجي شاعري جي خداداد صلاحيتن سبب هاري تحريڪ کي هڪ نئون روپ ڏنو ( 14) هن ڳالهه جي پٺڀرائي لاءِ وٽس ڪو به ثبو ت ڪونهي اسان جي خيال مطابق شاهه لطيف جي شاعري ۾ يا سنڌ جي پوري ڪلاسڪ شاعري ۾ پورهيت جو ذڪر ان جي تخليق جي حسن جو آهي پر پورهيت جو نه آهي خود لطيف به پورهيت جي پورهي مان جنم وٺندڙ شين کي تشبيهه يا استعاري طور کڻي ٿو. مثلاََ .
جيئن لوهارن لپيٽيو، ڪڙو منجھه ڪڙَ ي .
منهنجو جيءُ جڙي . ِ سپرين سوگھو ڪيو. (15)
جي –ايم_سيد – پنهنجي ساڳئي ڪتاب يعني پيغام لطيف ۾ اهو پڻ چيو آهي ته شاهه لطيف جي رسالي ۾ ٻين شاعرن جو ڪلام ملي ويو آهي. ان کي ڪڍڻ مشڪل آهي ته پوءِ اهي بيت جن کي عنايت شهيد جي ثنا لاءِ چيو ٿو وڃي اهي لطيف جا آهن يا ڪنهن ٻئي شاعر جا ؟ جڏهن لطيف، عنايت کان ايترو متاثر ٿيو جو هن هاري تحريڪ هلائي ته پوءِ صرف ڪجهه بيت ڇو چيائين ؟سموري شاعريءَ جو محور هاري لاءِ ڇو نه آهي ؟ صرف هڪ سر به هاري ءَ لاءِ لطيف نه لکي سگھيو ڇو ؟ جي – ايم _ سيد اهو پڻ چوي ٿو ته لطيف سوشل ازم جو ڪائل رهيو آهي. پر اسين سمجھون ٿا ته لطيف وحدت الوجود جي فڪر ۾ مقدر پرست فڪر جو پيرو ڪار هو سوشلسٽ ٿي نٿو سگھي .
هرڪو لکيو پنهنجو لوڙي
ڪير لکئي کان منهن موڙي (16)
قلم وهي ويو ڪانهه، سرتيون ڪنهن سڀاڳ لئي
انگ اڳئي لکيو، ات نه پهچي ٻانهه
ڪنهن کي ڏيان دانهه . ته پرين موسين هيئن ڪيو .
ڏسو ڪتاب لنواريءَ جا لال _ از گربخشاڻي.
لطيف جو نه ته هاري انقلاب سان واسطو هو ۽ نه وري عنايت واري تحريڪ سان ڪو ان جو تعلق رهيو ڇاڪاڻ ته لطيف مقدرپرست هو جڏهن ته شاهه عنايت مقدر پرست فڪر جو پيروڪار نه هو اسان جي خيال ۾ لطيف دنيا جو اهو شاعر آهي جنهن جي ڪلام سان اڻ ڳڻيل گم نام شاعرن جو ڪلام سلهاڙجي ويو آهي. اسان جي ادب ۾ اڄ به عقيدي کي اهميت حاصل آهي ان ڪري لطيف جي دورجي ماحول کي وساري ويهون ٿا لطيف جو دور نسل پرستي جي (حسب نسب جي) عروج جو دور آهي ڪلهوڙا به پير پرستي جي بدولت سنڌ جا حاڪم ٿيا هئا . ڪلهوڙن، پليجن، جتن ۽ سيدن جو، عنايت لانگاهه خلاف اتحاد اهو ثابت ڪري ٿو ته پوري سنڌ جا وڏيرا ۽ پير جيڪي مٿين ڪلاس جا ها سڀ متحد ها جڏهن ته عنايت پوري سنڌ ۾ پنهنجو اثر ڇڏي نه سگھيو ۽ نه وري ڪو پوري سنڌ جو هيٺيون ڪلاس متحد هو نتيجي طور ان تحريڪ کي روڪڻو هو ۽ اها رڪجي وئي .جيئن اسان مٿي عرض ڪيو ته عنايت جي حيثيت پڻ امام واري هئي ان جو ثبوت اسان کي عنايت جي ان پيروڪار شاعرن وٽان ملي ٿو جيڪي عنايت جي تعريف ته ڪن ٿا پر ان پورهيت لاءِ اهي به خاموش آهن جنهن پورهيت پنهنجو خون ڏئي عنايت کي هڪ اعلى مقام ڏنو . لطيف کان وٺي ٻڍل فقير (1865 -1939 ) تائين جيڪو به ڪلاسڪ ادب موجود آهي ان ۾ پورهيت جي هنر جو ذڪر آهي يا وري عاجزيءَ لاءِ پورهيت لفظ کي ڪتب آندو ويو آهي جيئن ٻڍل فقير استعمال ڪيو آهي :
پورهيت کڻندم پاڻ سين
گڏيندا ته گولي او يار
ٻاروچي ٻولي او يار .
( هي ڪافي استاد گلزار علي خان مرحوم ڳائي آئي)
پر مجموعي طرح هن ادب تي صوفي مت ۽ ڀڳتي تحريڪ جو اثر رهيو آهي.
انگريز دور ۾ جتي ٻوليءَ جي ترقيءَ جون راهون هموار ٿيون اتي يورپ ۾ جيڪي نظريا رائج هئا اهي سنڌي ادب ۾ آيا ۽ ادب ۾ نيون صنفون پڻ آيون هتي ادب تي وڌيڪ ڪجھه چوڻ کان پهرين انگريز دور جي سياسي حالتن جو مختصر جائزو وٺئون ٿا. 1848 ع ۾ جتي انگريز، سنڌ تي قابض حاڪم ميرن کان حڪومت کسي مڪمل سنڌ تي قبضو ڪيو اتي هن نئين حاڪم کي سنڌ اندر ننڍين ننڍين بغاوتن کي هر وقت منهن ڏيڻو ٿي پيو ’’1893 ۾ حر تحريڪ انگريز سامراج خلاف پنهنجون سرگرميون شروع ڪيون هي تحريڪ 1896ع تائين عوامي بغاوت ۾ تبديل ٿي وئي جيڪا 10 سالن کان وڌيڪ عرصي تائين جاري رهي (17) حرن جي قبضي هيٺ جيڪو علائقو رهيو ان کي آزاد رياست ڪوٺيو ويندو هو. پر هن علائقي تي انگريز جو قبضو نه رهيو، بقول آگائيف جي “20 مارچ 1943ع جو پيرپاڳاري اٺين کي ڦاهي ڏني وئي ۽ ان جي لاش کي ساڙيو ويو پير جي ڳوٺ ۾ ان جي گھر کي ڊاٺو ويو ۽ اتي محفوظ خزانو لٽيو ويو، لائبريري لٽي ۽ ساڙي وئي، جنهن ۾ انتهائي ناياب سنڌي قلمي مسودا پڻ ها ’’(18). ان کان پوءِ جتي انگريز انهن علائقن ۾ حقيقي معنى ۾ قابض ٿيو اتي ان وقت حر تحريڪ جون واڳون (اڳواڻي) پورهيت عوام جي هٿ آيون ۽ رحيم هنڱورو ان تحريڪ جو سربراهه ٿيو جنهن کي عام طور “بادشاهه ’’ ڪوٺيو ويندو هو . هن تحريڪ جو اڳواڻ اڪثر پير رهيا ۽ سنڌ ۾ پيرن جي اثر هيٺ سنڌ جو عوام ذ هني طور ورهايل رهيو آهي جنهن ڪري ان وقت جڏهن اها تحريڪ هلي رهي هئي ۽ هن وقت به ان کي حر تحريڪ ئي ڪوٺيو وڃي ٿو يعني پاڳاري ۽ سندن مريدن جي تحريڪ پر ان تحريڪ ڪڏهن به سنڌ ۽ سنڌي عوام جو روپ اختيار نه ڪيو ۽ نه وري سنڌ جي حوالي سان ان کي سنڌ جي تاريخ ڪري لکيو ويو آهي سنڌ ۾ اڄ، به يا ان وقت به هڪ پير جا مريد ٻئي پيري جي مريدن کي ڌاريو ڪري سڏيندا هئا / سڏيندا آهن ۽ پنهنجي پنهنجي پير کي بادشاهه سڏيو ويندو هو / ۽ سڏيو وڃي ٿو _ حر تحريڪ جيڪا داخلي طور پير پرستي ۽ خارجي طور سنڌ پرستي هئي سا ان ماحول جي پئداوار هئي جنهنجو ذڪر مٿي ڪيو ويو آهي. حيرت ان ڳالهه جي ناهي ته ڪو رحيم هنڱورو يا سائين رکيو خاصخيلي جي ڪردار کي وساريو ويو آهي جيڪي هن تحريڪ جو روح رهيا پر حيرت ان ڳالهه جي آهي ته هيءَ تحريڪ نه ته سنڌي اديبن کي پاڻ ڏانهن راغب ڪري سگھي ۽ نه وري سنڌي اديبن جيڪي ان وقت موجود ها ۽ ترقي پسند هئا ڪو هن تحريڪ کي حقيقي عوامي موڙ ڏنو، خاص ڪري اهي جيڪي هاري يا مزدور جي حوالي سان سياست ڪري رهيا هئا يا وري اهي جيڪي سنڌ جي حوالي سان سياست ڪري رهيا هئا نتيجي طور هيءَ تحريڪ به پير پرستيءَ واري ماحول جو شڪار رهي. سنڌي ادبي ماحول ۾ سڀ کان پهرين جنهن شخص پورهيت پرتن لاءِ لکيو اهو ڄيٺمل پرسرام(1948 -1885) هئو بقول آگائف جي ته “ڄيٺمل پرسرام عظيم آڪٽومبر سوشلسٽ انقلاب جو خير مقدم ڪيو هو ۽ دل جي گھراين سان نئين سوويت ملڪ جي ڪاميابين تي نظر رکندو هو، هن پنهنجي تصنيفن ۾ سوويت يونين جي سماجي ۽ معاشي زندگيءَ جي مختلف پهلوئن جي باري ۾ تعريفي راءِ جو اظهار ڪيو ڪافي تصنيفن کي هن والاديمر ايلچ لينن کي ارپيو’’(19) سنڌي ڊرامن ۾ پورهيت جي معاشي مسئلن ۽ ڪردارن تي خان چندرياڻي سٺو لکيو ڊراما “زمينداري ظلم’’ ۾ هن هاري دل مراد جي مصيبتن کي ڏيکاريو جو پنهنجي دشمن جاگيردارن ۽ سرمائيدارن جي خلاف طبقاتي نفرت سان ڀريو پيو آهي ڊرامو ’بک جو شڪار ’’ غريبن ۽ اميرن جو ٽڪراءُ، ۽ ڊارمو ’’ مايا جو انڌ’’ مزدور ۽ سرمائيدارن جي ٽڪراءُ تي ٻڌل هو ’’ (20) ڀيرو مل مهرچند(وفات 1950ع صوفي ازم جي روشنيءَ ۾ ميرپور خاص جي لوڻ جي کاڻ تي ڪم ڪندڙ پورهيتن لاءِ لکيو، حيدر بخش جتوئيءَ 1943ع م پنهنجي شاعريءَ جو مجموعو ’’ آزادي قوم ’’ شايع ڪرايو جنهن ۾ هن استحصالي خاتمي ۽ انصاف لاءِ لکيو سنڌ جي اندر کاٻي ڌر جي سياست ۾ ٽريڊ يونين جو اڳواڻ عبد القادر نظاماڻي هو، جيڪو هاري ڪميٽيءُ جو سيڪريٽري پڻ ٿيو ڪشنچند تيرٿداس کتري بيوس ( 1947 – 1885) ’’ سنڌي شاعرن ۾ هن پهريون ڀيرو مزدور طبقي جي روزمرهه جي سماجي اهميت جو ادراڪ ڪندي ان جي مسئلن تي ڌيان ڏيندي نظم ’“پورهيت ’’ (مزدور ) تخليق ڪيو جو سنڌي پرولتاريا جي شان ۾ پنهنجي نوعيت جو ترانو آهي (21) هي سنڌي ادب جي اهو دور آهي، جتي انگريز حڪومت جيڪو غير فطري هندو مسلم ورهاست جو ٻج ڇٽيو هو اهو ڦل ڏيڻ طرف وڃي رهيو هو. انهن حالتن ۾ سنڌي پورهيت، سنڌي عوام لاءِ حقيقي راهه اختيار ڪرڻ ڪافي ڏکيو ڪم هو پر اها حقيقيت آهي ته مٿين خيالن جي پيرو ڪارن جي معرفت سنڌي ادب ۾ اها چڙنگ دکندي رهي آهي ان جا اثر ڪيترا گھرا پيا آهن ان جو ذڪر ايندڙ صفحن تي ڪيو ويندو .
نچوڙ / نتيجا:
1. موهن جي دڙي جي بيهڪ مان ظاهر ٿو ٿئي ته هي محنت ڪش سماج جي پئداوار آهي.
2. موهن جي دڙي جي مورتي ٻوليءَ جو بنياد رکندڙ خود پورهيت هئا .مهرون، مورتيون، موسقيءَ جا ساز پورهيتن جي محنت جي پئداوار آهن .
3. موهن جي دڙي جو اصولوڪو ادب اسان کي نه مليو آهي پر برهمڻ ازم، چين ازم جيڪو هن خطي جو مذهبي فڪر آهي اهو فڪر جي موهن جي دڙي جو تسلسل آهي ته پوءِ ان فڪر ۾ ڪيئن اڳتي هلي پورهيت قوتن کي هيٺاهون ۽ حقارت وارو ڪري ڏيکاريو ويو آهي.
4. سماج ۾ طبقا ڪاهن جي ڪري نه پئدا ٿيا پر جڏهن ’’´اسان جي ملڪيت جي جاءِ تي ’’ منهنجي ملڪيت’’ واري تصور مادي شڪل اختيار ڪئي ته هڪ ئي سماج ۾ هڪ جھڙا معاشي،سياسي مفاد رکندڙ ٻين کان الڳ ٿي بيٺا ۽ طبقاتي سماج ظهور ۾ آيو .
5. غلام داري سماج ۾ غلامن جي بغاوت کي روڪڻ لاءِ ڏاتار وار ي ادب جو سهارو ورتو ويو جنهن ڪري برهمڻ ازم يا ٻيا ازم جيڪي پئدا ٿيا جن ۾ پورهيت کي گھٽ ڪري پيش ڪيو ويو آهي. اها ان دور جي مٿئين ڪلاس جي طرفان هيٺئين ڪلاس جي بغاوت کي روڪڻ جي هڪ چال هئي جيڪا هن وقت ڌرم آهي
6. چارواڪ جو فڪر پڻ مادي عقيدي تي بيٺل آهي_ ڇا؟ چارواڪ ڪنهن اهڙي تحريڪ جو نالو آهي جيڪا پورهتين ۾ ( غلامن ۾) تحرڪ پئدا ڪندي هجي جنهن کي مٿئين ڪلاس جي ادب ننديو آهي ۽ اسان کي چارواڪ جو فڪر ڪو الڳ نه مليو آهي پر مذهبي ادب جي ان تعصبي ٽڪرن مان مليو آهي جيڪي هن جي خلاف لکيا ويا آهن .
7. چارواڪ جي فڪر جو اڀرڻ قديم اشتراڪي خيالن جي بدولت هوندو جيڪي عوام وٽ ( غلامن وٽ) سيني به سيني موجود هئا .
8. چارواڪ ۽ مزدڪ تحريڪ جي اشتراڪيت، افلاطون جي اشتراڪيت کان الڳ آهي ڇاڪاڻ ته افلاطون جي اشتراڪيت مٿئين ڪلاس جي اشتراڪيت آهي جڏهن ته چارواڪ ۽ مزدڪ جي اشتراڪيت عوامي اشتراڪيت آهي.
9. مذهبن ۾ اشتراڪيت واري سوچ عوامي اشتراڪيت خيالن جي تسلسل جي پئداوار آهي.
10. ڇا موهن جي دڙي جي ادب کي ان دور جي غلامن جي هلايل هلچل ۽ بغاوت جي موٽ ۾ سڃاڻي سگھجي ٿو جنهن جا آثار مذهبي ادب ۾ موجود آهن .
11. جڏهن برهمڻ ڌرتيءَ واسين کي (غلامن کي ) شودر ڪاسٽ ڪري شمار ڪيو ته انهن غلامن جي ادب کي ڪهڙو سٺو ڪري ڏٺو هوندو؟
12. 1943ع ۾ انگريزن پير جي ڳوٺ ۾ سنڌي قلمي نسخن کي ساڙيو، ان کان اڳ عربن ساڙيو ارغونن ساڙيو، ترخانن ساڙيو مطلب ته برهمڻ کان وٺي اچ تائين سڀني نام نهاد اچي ذات وارن يا مٿين طبقن پنهنجي وت ۽ وزن آهر هن ادب کي نقصان پڄايو آهي.
13. هندومت هجي يا عربن جو فڪر اهو مٿئين ڪلاس جوفڪر اهي ان فڪر ۾ پورهيت جو اهو مقام نه آهي جيڪو مٿئين ڪلاس جي فردن جو آهي.
14. غلام (پورهيت ) جي مٿن مورتين کان تهذيب جي پيدا ٿيڻ تائين تخليق جي حسن سان انهن کي نوازيو آهي پر عقيدا ئي ادب يا ته انهن کي ننديو آهي يا وري جنت جي حورن جي لالچ ڏئي خاموش ڪرايو آهي.
15. غلامن جتي فن فڪر (شاعري) جو بنياد وڌو آهي مٿئين ڪلاس ان خالق قوت کي تاريخ ۽ ادب ۾ ميساري ڇڏيو آهي
16. عقيدي جي عينڪ پائي قديم ادب کي پڙهيو ٿو وڃي ۽ ادب جي اصل قوت کي هميشه وساريو ٿو وڃي .
17. سنڌي ادب جي تاريخ ان جملي سان شروع ڪئي ٿي وڃي جنهن جو حقيقت سان ڪوبه واسطو نه آهي.
18. موهن جي دڙي کان وٺي عربن تائين جيڪو سنڌي ادب جو دور آهي اهو اڄ به اونداهو دور آهي.
19. سومرن جي دور ۾ جتي ڳاهه جي صورت ۾ سنڌي ادب جي شروعات ملي ٿي اتي اهو به ظاهر ٿئي ٿو ته ادب ڀٽن ڀانن جو خانداني پيشو هو اهو ادب مٿئين طبقي جي ثناع تي ٻڌل آهي پر ان جا جوڙيندڙ هيٺئين طبقي جا آهن .
20. جيئن ته ڳاهه، ڳاءِ مان نڪتل آهي ۽ ڳائڻ گھٽ ذات جو پيشو سمجھو ويندو هو ۽ حاڪم جو نه، ته ڇا ؟ اها خانداني ڪرت موهن جي دڙي کان شروع ٿي هوندي جتي ڪرت جي بنياد تي سماج جي ورهاست ٿي هئي .
21. سومرن جي دور ۾ جيڪي قصا ۽ ڪهاڻيون شروع ٿيو ن آهن اهي ان جي ادبي فڪر جي ارتقا جو نتيجو آهن جن کي گھرج مطابق راڳ ۾ شامل ڪيو ويو پر انهن قصن ۽ ڪهاڻين کي اڳتي هلي ادب سمجھڻ بجاءِ حقيقي قصا سمجھو ويو آهي.
22. سمن جي دور ۾ پهرين کان وڌيڪ برجستو بيت ملي ٿو . سمن جي آخري دور ۽ ارغونن جي شروعاتي دور ۾ سنڌي بيت جو وڏو شاعر قاضي قادن ملي ٿو قاضي جتي سٺو شاعر آهي اتي سندس سياسي ڪردار غدار وارو آهي.
ارغونن ۽ سمن، سومرن واري دور م جيڪو خاص فرق معلوم ٿئي ٿو سو اهو ته سومرن ۽ سمن جي دور ۾ هيٺيون طبقو تخليق ڪار آهي جيڪو مٿئين طبقي جي ثنا ڪري ٿو پر ارغونن جي دور جيڪي شاعر مليا آهن انهن جو مٿئين طبقي سان واسطو رهيو آهي ۽ اڪثر ڪري اهي خاندان آهن جيڪي ٻاهران سنڌ ۾ آيا آهن .
هي اهي خاندان رهيا آهن جن کي حاڪم جاگيرون ڏنيون آهن يا ان حاڪم جي اثر هيٺ رهيا آهن ۽ انهن حاڪمن هنن خاندانن جي معرفت ڏن ورتو آهي. ساڳئي وقت انهن پيرن پنهنجو ڏن پڻ پورهيتن کان حاصل ڪيو آهي. هن دور ۾ هيٺئين طبقي پڻ ادب تخليق ڪيو هوندو پر ان ادب کي محفوظ ڪرڻ لاءِ هنن وٽ وڏا ذريعا نه هئا، جنهن ڪري اهو ادب لوڪ ادب جي شڪل اختيار ڪندو رهيو ۽ اهڙي ادب کي عوامي ادب پڻ ڪوٺيو ويو ۽ ان جي خالق کي سگھڙ سڏيو ويو .
اهڙي ٻوسٽ واري خانداني ماحول ۾ شاهه عنايت جو نعرو ته “جيڪو کيڙي سو کائي ’’ ڪنهن غنيمت کان گھٽ نه هو .
عنايت جي هن تحريڪ مان اهو ظاهر ٿئي ٿو ته جتي مٿيون طبقو پنهنجي مفادن لاءِ هڪ ٿي سگھي ٿو اتي هيٺيون طبقو به مرڻ گھڙيءَ تائين پنهنجا حق ڇڏڻ لاءِ تيار نه آهي.
هيءَ تحريڪ پورهيتن جي تحريڪ هئي، بلڙيءَ جو سجاده نشين سيد عبدالواسع ۽ ٻيا وڏيرا ان تحريڪ جا مخالف هئا .
هن تحريڪ ۾ عنايت جي حيثيت هڪ امام واري هئي ۽ هو مذهبي هو. هو ان فڪر ۾ وڌيڪ تبديلي آڻي نه سگھيو ۽ نه وري پاڻ جھڙو ڪو ٻيو پئدا ڪري سگھيو.
هيءَ تحريڪ جتي وڏيرڪي ظلم خلاف هڪ اجتماعي احتجاج هئي اتي اها اتفاق نه پر تاريخ جي ضرورت هي ڇاڪاڻ ته اهو ظلم صرف سنڌ ۾ نه هو بلڪ پوري دنيا ۾ هو نتيجي طور سنڌ ۾ ته اهو تحريڪ وري نه اڀري سگھي پر يورپ ۾ ان نئون رخ اختيار ڪيو جنهن کي سوشلسٽ تحريڪ سڏيو ٿو وڃي.
عنايت واري تحريڪ جا اثر سنڌي ادب تي پيا آهن پر انهن شاعرن تي جيڪي سندس طريقي جا آهن پر انهن شاعرن ۾ شاهه عبد اللطيف ڀٽائي کي شامل ڪرڻ هن تحريڪ سان ناانصافي ٿيندي .
تاريخ ۾ ڪوبه اهڙو ثبوت موجود نه آهي ته ڪو شاهه عبد اللطيف، عنايت سان مليو ۽ ان جي فڪر کي قبول ڪيائين پر ان جا ثبوت موجود آهن ته ڀٽائي جو مائٽ ۽ بلڙي جو سجاده نشين سيد عبدالواسع هن پورهيت انقلاب جو غدار هو.
ڀٽائيءَ جيڪي سر رام ڪليءَ ۾ بيت چيا آهن انهن کي بغير ثبوت جي عنايت لاءِ چيل بيت نٿو چئي سگھجي پر اهي بيت جوڳين، سامين ۽ سناسين جي لاءِ چيل آهن.
فڪري طور ڀٽائي تقدير پرست رهيو آهي. جڏهن ته عنايت تقدير پرست نه رهيو آهي.
ڀٽائي پنهنجي شاعريءَ ۾ پورهيت جي تعريف نه ڪئي آهي پر ان جي جوڙيل شين کي تشبيهه ۽ استعاري طور ڪم آندو آهي.
ڀٽائي کان ٻڍل فقير تائين جيڪي به ڪلاسڪ شاعر گذريا آهن انهن جي ڪلام ۾ پورهيت جي هنر جو ذڪر آهي يا وري عاجزيءَ لاءِ پورهيت لفظ ڪتب آندو ويو آهي خود شاهه عنايت شهيد جا طالب شاعر عنايت جي تعريف ڪندارهيا آهن پر ان پورهيت لاءِ خاموش آهن جن پنهنجو رت ست ڏئي عنايت کي ان مقام تي پڄايو.
انگريز جي دور ۾ جتي ادب ۾ نيون صنفون شامل ٿيون اتي تعليم ۽ ڪاغذ عام ٿيو ۽ عام ماڻهن جو تخليق ڪيل ادب پڻ عوام جي سامهون آيو.
انگريز جي دور ۾ مختلف فڪرن جا اثر سنڌي ادب تي پيا جن ۾ طبقاتي فڪر به هڪ هو .
جڏهن ته انگريز سنڌ تي 1843ع ۾ قبضو ڪيو پر پوءِ به پير پاڳاري جي اثر هيٺ علائقو هنن جي ڪنٽرو ل هيٺ نه رهيو ۽ ان علائقي کي ’’ آزاد رياست ’’ پڻ ڪوٺيو ويندو هو ان آزاد علائقي تي انگريز 1943ع ۾ پير صبغت الله کي شهيد ڪري پنهنجي قبضي هيٺ آندو.
سنڌي نثري ادب ۾ سڀ کان پهرين جنهن شخص طبقاتي فڪر تي لکيو اهو ڄيٺمل پرسرام هو ۽ ڊرامي ۾ پورهيت فڪر جي پرچار ڪندڙ خان چند درياڻي هو ۽ شاعريءِ ۾ پهريون شخص ڪشن چند تيرٿ داس کتري بيوس هو جنهن ’’ پورهيت ’’ نظم لکيو ۽ سياست ۾ عبد القادر نظاماڻي ۽ حيدر بخش جتوئي کي ڳڻي سگھجي ٿو .
حوالا
س.ن مصنف جو نالو ڪتاب جونالو ڇپائيندڙ ادارو سن صفحو
01 سراج الحق سنڌي ٻولي عظيم پبليڪشن حيدرآباد 1964 28
02 غفور ميمڻ ڊاڪٽر سنڌي ادب جو فڪري پس منظر شاهه لطيف ڀٽائي چيئر 2002 72
03 سراج الحق سنڌي ٻولي عظيم پبليڪشن حيدرآباد 1964 43
04 عبدالجبار جوڻيجو ڊاڪٽر سنڌي ادب جي مختصر تاريخ( جلد پهريون) سنڌي لينگئج اٿارٽي 2004 21
05 لغاري اڪبر سنڌي ادب جو مختصر جائزو نيو فيلڊس پبليڪيشن 1999 14
06 مير معصوم
ترجمو امير احمد تاريخ معصومي سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو 163
07 آفاق صديقي جديد سنڌي ادب 398
08 سبطه حسن نويد فڪر دانيال ڪتاب گھر 1985 219
09 راشدي حسام الدين شاهه شهيد نئين زندگي ( رسالو) فيبروري 1957 10
10 سبطه حسن نويد فڪر دانيال ڪتاب گھر 1985 218
11 علامه دائود پوٽو شمس العلماءُ شاهه شهيد عنايت الله نئين زندگي ( رسالو) فيبروري 1957 03
12 جي _ ايم _ سيد پيغام لطيف جي _ ايم _ سيد اڪيڊمي سنڌ سن لکيل نه آ 45_46
13 حضور بخش صوفي شاهه عنايت شهيد سنڌ نيشنل پبليڪيشن 1981 29-30
14 ڀٽو سليم لطيفي لات جا ڏات ڌڻي ڀٽائي لٽرري –اي-س-و-س 1991 126
15 ڀٽائي شاهه عبد اللطيف( علامه آ آ قاضي ) شاهه جو رسالو سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو 1967 638
16 ڀٽائي شاهه عبد اللطيف( علامه آ آ قاضي ) شاهه جو رسالو سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو 1967 638
17 وي_ ايف_ آگائيف سنڌ تاريخ ڪي آئيني ۾ از 1918 ¬_1985 دانيال گھر ڪراچي 1989 53-54
18 وي_ ايف_ آگائيف سنڌ تاريخ ڪي آئيني ۾ از 1918 ¬_1985 دانيال گھر ڪراچي 1989 109
19 وي_ ايف_ آگائيف سنڌ تاريخ ڪي آئيني ۾ از 1918 ¬_1985 دانيال گھر ڪراچي 1989 442
20 وي_ ايف_ آگائيف سنڌ تاريخ ڪي آئيني ۾ از 1918 ¬_1985 دانيال گھر ڪراچي 1989 447
21 وي_ ايف_ آگائيف سنڌ تاريخ ڪي آئيني ۾ از 1918 ¬_1985 دانيال گھر ڪراچي 1989 450