• خان چند درياڻي
درياڻي صاحب جي لکيل ڊرامن جا موضوع نه صرف سماجي براين تي ٻڌل آهن پر هو سماجي اڻاين سان گڏوگڏ طبقاتي فرق ۽ ڦرلٽ جي ڳالهه پڻ ڪري ٿو . سندس مقبول ڊرامي
“ زمينداريءَ جا ظلم’’ (1928) ۾ جاگير داري قدرن کان نفرت ۽ بغاوت ڪندڙ هاري دل مراد جي ڪردار کي پيش ڪندي جاگيرداري سماج جي مٿئين طبقي جي ڏاڍ کي واضع ڪيو ويو آهي. ڊرامو_’’بک جو شڪار’’1932) ۾ غريب ۽ امير جو ٽڪراءُ ڏيکاريو ويو آهي جڏهن ته ڊرامو _ ’’ مايا جو انڌ’’ (1930) ۾ مل جي پورهيتن (مزدورن) ۽ مل مالڪ جو ٽڪراءُ ڏيکاريندي مل مالڪن تي تنقيد ڪري ٿو ۽ پورهيت پرتن لاءِ حق جو آواز بلند ڪري ٿو _ درياڻي جي ڊرامي ’’ ملڪ جا مدبر’’ تي وي _ ايف آگائيف راءِ ڏيندي لکي ٿو . ’’ ملڪ جا مدبر’’ ۾ ملڪ جي مدبرين جي نظرياتي ماهيت ۽ بور جوازي تعلقات تي سخت تنقيد ڪيل هئي جيڪي ( هي ڊرامو) _ جي _ ايلسن جي ڊرامي .’’ معاشري جا بنياد ’’ جي اثر هيٺ لکيل هيو ’’(5). اهڙي طرح درياڻي صاحب جو ڊرامو ’’ زماڻي جي لهر’’ پڻ مقبول ويو. درياڻي صاحب جي ڊرامن جي ڪاميابي ۾ جتي سندس موضوع ۽ نظريئي جو عمل دخل هو اتي سندس خوبصورت مڪالمه پڻ هئا. هن شخص نه صرف ڊراما لکيا پر عملي طور انهن کي اسٽيج تي پڻ پيش ڪيو. درياڻي صاحب جي موضوعن ۽ فڪري لاڙي مان معلوم ٿئي ٿو ته هو غريب ۽ ڏتڙيل پورهيتن ۽ مظلوم عوام سان محبت ڪري ٿو، جنهن جو اظهار هو ڊرامن ۾ ڪري ٿو. درياڻي جي وفات کان پوءِ سنڌي ڊرامي (ناٽڪ) ترقي ضرور ڪئي پر ان جو (ڊرامن جو) موضوع ۽ مک ڪردار پورهيت نه رهيو آهي. ان لحاظ کان خان چند درياڻي نه صرف سنڌي ناٽڪ جي نئين روپ جو بنياد وجھندڙ آهي پر هي شخص سنڌي ڊرامي ۾ پورهيت فڪر جو بنياد پڻ وجھندڙ آهي.
(نوٽ : سنڌ ۾ انقلابي ڊراما اڄ به اسٽيج تي پيش ڪيا وڃن ٿا پر انهن جو احوال اسان کي نه ملي سگھيو آهي. )