• ادب ۽ محنت جو ڪلچر

ادب هڪ باشعور تخليق ڪار جي شعوري محنت جي پئداوار آهي ان ڪري ادب جو، فن ۽ فڪر جي پختگيءَ جو دارومدار تخليق ڪار جي روين، فڪري لاڙن ۽ ان دور جي ادبي ماحول تي رکي ٿو. جڏهن اسين ادب جي ڪنهن خاص دور تي نظر وجھون ٿا ته هڪ خاص قسم جو تخيلاتي ۽ فڪري پهلو ملي ٿو جيڪو ان دور جي مجموعي ادب جو خاص نقطو پڻ آهي جاگيرداري ادب جو مجموعي طور فڪر عقيدائي هو پر ان سڄي دور ۾ هڪ قوت اندر ئي اندر متحرڪ رهي جنهن نئون دڳ اختيار ڪيو .چھاپ خانے کی ایجاد بارود کی دریافت اور مقناطیسی گھڑی کی ایجاد نے زندگی کے سابقہ دھارے کو ایک نئی جدت دے دی تھی اس زمانے میں واسکوڈیگاما نے ہندستان پہنچنے کا نیا بحری راستہ تلاش کیا اور کولمبس نے امریکا کا نیا براعظم دریافت کرلیا حکمت ارسطو کے مطابق زمیں مرکز کائنات تھی اور انسان اشرف المخلوقات تھا۔ کو کوپرنیکس نے اس وسیع کائنات میں زمین کو محظ ایک سیارہ قرار دیا جو اپنی روشنی سورج سے مستعار لیتا تھا اور اس کے گرد حرکت کر رہا تھا کائنات کے اس تصور نے انسان سے بلند و برتر ہونے کا اعزازچھین لیا اور اس کے سابقہ نظریات کی کایہ پلٹ دی" (46) انور سديد صاحب اهو وساري وڃي ٿو ته صرف مٿين ايجادن جي ڪري جاگيرداري سماج نه ٽٽو هو پر ان جي پويان هڪ متحرڪ قوت هئي . جنهن بنيادي مادي گھرجن مطابق هر رڪاوٽ کي هٽايو ٿي . بقول ڪيلمنٽ _ سي _ جي_ويب ته ’’ فلسفي کي ان مهان تحريڪ ( Reformation) مان جيڪو فائدو ٿيو آهي ان جو ڪارڻ هي نه آهي ته ڪو نوان ڪليسائي ڪا اهڙي تعليم ڏيندا هئا . جن تي قديم ڪليسا جي نسبت ڪٽر فلسفين جي گھٽ ضرورت هوندي هئي يا هي ته ڪو ان جا معلم ۽ حاڪم، پراڻن ڪيٿولڪ مذهبي اڳواڻن جي نسبت گھٽ تعصبي هئا . پر ان جوسبب هي آهي ته جديد انقلاب جي ڪري جيڪا قوت اڀري هئي ان ۾ وڌيڪ تغير کي روڪڻ جي، ان قوت جي نسبت گھٽ طاقت هئي ’’ (47) پر اها قوت جيڪا سماج جي اندر اڪثريتي قوت آهي ان کي سرمائيداري سماج ۾ ڇا مليو؟ ساڳئي غلامي! صرف استحصال جا طريقا تبديل ٿيا_ ان قوت کي ڇا ملڻ گھربو هو ۽ ڇو نه مليو؟ اهو صرف درجابنديءَ واري ادب ۾ صرف پورهيت ادب ٻڌائي سگھي ٿو . ادب، فن ۽ فڪر جي درجابنديءَ کي سمجھڻ لاءِ محنت جو ڪلچر سمجھڻ ضروري آهي هر دور جي فڪر کي ريتن رسمن کان وڌيڪ ان دور جي پورهيت پرتن جي ڪرت ۽ ڪرت ۾ ڪتب ايندڙ اوزارن، ۽ انهن اوزارن سان جيڪي پورهيتن جا رشتا جڙن ٿا، ان ماحول مان ئي سڃاڻي سگھجي ٿو . ادب ۾ ڏنل فڪري لاڙن مان ئي اها سڌ ملي ٿي ته هي سماج اندر ڪهڙي ڪلاس جي اڳواڻي ڪري ٿو . ادب جي تاريخ جيڪا هر دور ۾ مٿين ڪلاس جي قصيده گوئيءَ ۾ لکي وئي آهي ارتقا جي خاص دورن مان لنگھندي هن وقت واضع طور تي استحصالي ڪلچر ۽ پورهيت يا محنت جي ڪلچر ۾ ورهائجي چڪي آهي. استحصالي ڪلچر جو اظهار رياستي ڪلچر جي صورت ۾ اسان جي سامهون اچي ٿو . جنهن سان پورهيت جي ڪلچر جو فڪري طور تي يا عملي طور تي واسطو نٿو رهي هن ڌرتيءَ تي مجموعي طرح 20 سيڪڙو استحصالي قوت آهي جيڪا قابض آهي. نتيجي طور ان جو ادب، فن ۽ فڪر استحصال کي جائز قرار ڏئي ٿو. استحصال بندوق جي زور تي ڪيو وڃي ٿو ۽ پورهيت قوتن کي، جيڪي استحصالي نظام ۾ جڪڙيل آهن غلام آهن _ کي خاموش رکڻ لاءِ لڳاتار فوجي ڪلچر کي هٿي ڏني وڃي ٿي جوهري اسلحي جو تجربو ڏتڙيل ملڪن جي پورهيت عوام تي ڪيو وڃي ٿو . محنت جي ڪلچر ۽ استحصالي ڪلچر جي فرق کي فرانز فينين هيئن واضع ڪري ٿو ته“جديد بيٺڪيت (نو آباديات) جي دنيا جيڪا اهڙي دنيا آهي جا خانن ۾ ورهايل آهي. غالبن هي غير ضروري آهي ته مقامي ماڻهن جي رهائش گاهن ( وسنديون ڳوٺ ۽ شهر ) ۽ يورپي ماڻهن جي رهائشگاهن، مقامي ماڻهن جي اسڪولن ۽ يورپي ماڻهن جي اسڪولن جي وجود کي ياد ڪيو وڃي _ اهڙيءَ طرح ڏکڻ آفريڪا جي نسلي فرق واري مسئلي کي ياد ڪرڻ به اسان لاءِ ضروري نه آهي پر جيڪڏهن اسين ( مٿين) فرقن واري نظام جو بغور مطالعو ڪيون ته گھٽ ۾ گھٽ ان سان لاڳاپيل قوتن کي وڏي واڪ، چٽي طرح ڏسي سگهنداسين ’’ ( 48) جديد پرماريت ۽ ان جو ڪلچر هيٺين ڪلاس مان ڦٽي نڪتل اديب کي سندس معاشي گھرجن معرفت نه صرف پاڻ ڏي راغب ٿو ڪري پر هڪ ڏينهن هيٺين طبقي جو مفڪر مٿين طبقي جي طريقي ڪار تي هلڻ شروع ڪري ٿو هو پنهنجون وفاداريون ان ڪري نٿو بدلائي ته ڪو هيٺين طبقي ۾ ان کي مڃتا نه ملي هئي پر هو پنهنجون وفاداريون ان ڪري تبديل ڪري ٿو جو هيٺين طبقي جو ادب، ڪلچر ۽ ان لاءِ جدوجهد هڪ ٿڪائيندڙ سفر آهي جتي صداقتن ۽ حقيقتن جي دنيا آهي. ڏتڙيل ۽ ڏٻارا انسان آهن جيڪي پنهنجي وجود جي بقا جي جنگ ۾ لڳاتار محنت ڪندي به زندگيءَ جون حسرتون ۽ مسرتون ماڻي نه سگھيا آهن جتي انسانيت ۽ انساني ماحول ته آهي پر ڪا به رنگيني نه آهي جڏهن ته پرماريت واري ڪلچر ۾ جنسي ۽ معاشي چاشني آهي. هڪ طلسمي دنيا آهي جتي مفڪر پنهنجو وجود ۽ ڪردار ڀلجي ٿو وڃي جڏهن اسين آمريڪي يا انڊين فلم، ڊرامي جو سين ڏسون ٿا جنهن ۾ عورت جنس جو جديد سمبل آهي ته اهو اسين پورهيت ڪلچر نٿا ڏسون نه وري اهو ڪو پورهيت عوام جو ادب آهي ڇاڪاڻ ته انڊيا، آمريڪا ۾ پورهيت عوام اهڙا ڪپڙا ڪون اوڍيندو آهي هي مٿين طبقي جو ڪلچر، ادب آهي جنهن کي رياست جي پٺ ڀرائي حاصل آهي جيڪو لڳاتار محنت جي ڪلچر ۽ ادب کي تباهه ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي پر جيئن ته محنت جو ڪلچر، استحصالي ڪلچر جو نه صرف ضد آهي پر اها نفي آهي جيڪا تاريخ ۾ استحصالي ڪلچر کي هٽائي محنت جي ڪلچر کي آڻڻ چاهي ٿي نتيجي طور محنت جو ڪلچر، ادب ان يلغار کان متاثر ٿيو آهي پر تباهه نه ٿي سگھيو آهي. جڏهن اسين چئون ٿا ته ادب سماجي عڪاسي ڪري ٿو ته اسان ان خوش فهميءَ ۾ آهيون ته اسان ڪا وڏي ڳالهه ڪري رهيا آهيون پر جي اسين چئون ٿا ته اڄ جو ادب، حقيقي ادب سماج اندر مروج طبقاتي ٽڪراءَ جو بخوبي اظهارڪرڻ واري واٽ ڇڏي چڪو آهي ته اها سچائي آهي محنت جو ڪلچر اڪثريت ۾ هئڻ باوجود فڪري ادب ان جو اظهار نه ڪري سگھيو آهي ادب سماج جي عڪاسي ڪري ٿو هڪ مبهم جملو ٿي ويو آهي ڇاڪاڻ ته هڪ سماج اندر ٻه سماج موجود آهن ان ڪري اسان کي اهو چوڻو پوندو ته ادب طبقاتي سماج جي بخوبي عڪاسي ڪندي محنت جي ڪلچر کي اجاڳر ڪري ٿو. ان کان علاوه جيڪڏهن ڪو ادب آهي ته اهو استحصالي ۽ قدامت پسند ادب آهي. وهمي ۽ پرماريت پسند ادب آهي. جنهن ۾پورهيت ڪلچر لاءِ سواءِ نفرت جي ٻيو ڪجهه به نه آهي. ’’ اهو ڏاهو جو پنهنجي خاص آفاقي صداقتن جي سلسلي ۾ نو آبادڪار پرماريت جي تقليد ڪري ٿو ان لاءِ جدوجهد ڪندو ته پرماريت ۽ ڏيهي ماڻهو هڪ نئين دنيا ۾ گڏ پر سڪون واري زندگي گذارين پر جيئن ته ڏاهو پرماريتي نظام ۽ ان جي تصورن ۾ پچي راس ٿي وڃي ٿو ۽ اهو نٿو سوچي سگھي ته پرماريت نظام جي خاتمي سان گڏ پرماريت قوت کي پرڏيهه ۾ ڏيهه واسيءَ سان گڏ زندگي گذارڻ ۾ ان کي پنهنجو ڪو به مفاد نظر نه ايندو’’(49) هي فرانز فينين جي زبان آهي هي 1961 جو زمانو آهي جتي پرماريت جي خلاف قومي آزاديءَ جو ادب اڀريو هو . فينين جو ادب قومي استحصال جي ڳالهه ڪري ٿو قومي تهذيب ۽ ڪلچر جي ڳالهه ڪري ٿو .پر هو عالمي پورهيت پرتن جي تهذيب ۽ ڪلچر کي وساري ڇڏي ٿو محنت جي ڪلچر جي گھٽ صرف پورهيت جي محرومين جي ڳالهه ڪري ٿو. پر اسان جنهن ادب جي ڳالهه ڪريون ٿا، اسان جنهن فن فڪر، تهذيب ۽ ڪلچر جي ڳالهه ڪريون ٿا اهو فينين کان ڪافي مختلف آهي اسين دنيا کي عربي، آفريڪي، يورپي، يا سنڌيءَ جي اک سان نٿا ڏسون پر پورهيت جي اک سان، هڪ خالق انسان جي اک سان ڏسون ٿا . جيڪو ادب فن فڪر ۽ محنت جي ڪلچر جو خالق آهي اسين منهن ۾ مڱ پائڻ نٿا گھرون هن دنيا ۾ ٻه طبقا آهن هڪ پرماريت طبقو ۽ ٻيو پورهيت طبقو هڪ پرماريت جو ادب، فن، فڪر تهذيب ۽ ڪلچر آهي ٻيو پورهيت عوام جو ادب، فن، فڪر، تهذيب ۽ محنت جو ڪلچر آهي. هن وقت قابض طبقو، جيئن اسان مٿي چئي آيا آهيون ته هيٺين طبقي جي اديب جون وفاداريون خريد ڪري ٿو ۽ ادب، فن ۽ فڪر لاءِ جوڙيل رياستي ادارن ۾ آڻي پنهنجي مقصد جو ڪم وٺي ٿو. ويڪائو اديب اڄ جي جديديت ۽ سارتر واري وجوديت جو سهارو وٺي ٿو هو پورهيت فن ۽ فڪر کي لڳاتار ڪمزور ڪرڻ لاءِ وجهه وجھي ٿو هو مايوسي ۽ بيگانگي وارو ادب تخليق ڪري ٿو يا وري فرائيڊ جي پوئواري ڪندي جنسي ادب گھڙي ٿو . ڇا ان ادب کي بقا آهي؟ واقعي برجستو سوال آهي _ ان ادب کي ڪا به بقا نه آهي ڇا ڪاڻ ته اهو پورهيت پرتن جي محنت جي ڪلچر جي وڪالت نٿو ڪري ۽ نه وري ان ادب ۾ پورهيت عوام لاءِ ڪو پيغام آهي.

نچوڙ :

1. هر دور جي فڪر کي ريتن رسمن کان وڌيڪ ان دور جي پورهتين جي ڪرت ۽ڪرت ۾ ڪتب ايندِڙ اوزارن ۽ ان اوزارن سان جيڪي پورهيتن جا رشتا جڙن ٿا ان ماحول مان ئي سڃاڻي سگھجي ٿو .
2. ادب جي تاريخ جيڪا هر دور ۾ مٿئين ڪلاس جي قصيده گوئي ۾ لکي وئي اها ارتقا جي خاص دورن مان گذرندي استحصالي ڪلچر ۽ محنت جي ڪلچر ۾ ورهائجي چڪي آهي.
3. استحصالي ڪلچر جو اظهار رياستي ڪلچر جي صورت۾ اسان جي سامهون اچي ٿو. جنهن سان پورهيت ڪلچر جو فڪري طور ۽ عملي طور ڪو به واسطو نٿو رهي.
4. محنت جو ڪلچر نه صرف استحصالي ڪلچر جو ضد آهي پر ان جي نفي به آهي جيڪا استحصالي ڪلچر کي هٽائي محنت جي ڪلچر کي آڻڻ چاهي ٿي ۽ اها تاريخ جي ضرورت آهي.
5. اڄ جو ادب، حقيقي ادب سماج اندر مروج طبقاتي ٽڪراءَ جو بخوبي اظهار ڪرڻ واري واٽ ڇڏي چڪو آهي اها سچائي آهي محنت جو ڪلچر اڪثريت ۾ هئڻ جي باوجود فڪري ادب حقيقي رخ ۾ ان جو اظهار نه ڪري سگھيو آهي.
6. اسين دنيا کي عربي، آفريڪي، يورپي، يا سنڌيءَ جي اک سان نٿا ڏسون بلڪه پورهيت جي اک سان، هڪ خالق انسان جي اک سان ڏسون ٿا جيڪو ادب، فن، فڪر ۽ محنت جي ڪلچر جو خالق آهي.

لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

طبقاتي فڪر جا سنڌي ادب تي اثر