ڪئپٽن ڪڏهن به رستو نه ڀلبو آهي
”ان کان اڳ جو بس جو در بند ٿي وڃي لهو.“ تڪڙا تڪڙا هيٺ لٿاسين ۽ اڳيان ويندڙ همراهن پٺيان رستو ٽپندا وڌندا وياسين. لي کي چيم:
”هي ڀلا ڇا آهي؟ ڪاٿي رستو نه ڀلجي وڃون.“
“Here in Sweden you never get lost.” لي وارڻيو.
”ڇو ڀلا؟ لهڻو ته ڪنهن ٻئي هنڌ تي هو.“ مون چيو. ليءَ وري وات تي آڱر رکي ماٺ جو اشارو ڪري ملئيءَ ۾ چيو:
”جالان مچام اتيڪ. تاڪ مچام ايام.“ (بدڪ وانگر پٺ وٺي هلندو اچ. ڪڪڙ وانگر نه) پوءِ سليم قاسم کي لي چيو: ”ملائيشيا جي بدڪن ۽ ڪڪڙن جي ڳالهه الطاف کان پڇجانءِ ته ڪيئن رستو ٽپنديون آهن.“
”ڪئپٽن لي تون ئي ٻڌائينس.“ مون کلندي چيو.
”ڇو؟ ياد نه اٿئي ته وهندڙ رستي تان، ڪيئن آرام سان ٻچن سميت بدڪون هڪ پاسي کان ٻئي پاسي پيون وينديون آهن.“ ڪئپٽن لي مونکي چيو ۽ پوءِ ڪئپٽن قاسم کي مخاطب ٿي چيو: ”پارٽنر! بدڪ هميشه پڪي عزم سان اڳتي وڌندي آهي. پر ڪڪڙ سخت بيوقوف آهي. وچ رستي تي پهچي وري سوچيندي آهي ته وڃان يا موٽي اچان. ان ٻڏتر ۽ اڳيان پويان ٿيڻ ۾، رستي تان لنگهندڙ لاري موٽر هيٺان ڇلجي ويندي آهي.“ ڪئپٽن سليم قاسم کلڻ لڳو.
”ها بلڪل سچ ٿو چوان. پُڇ الطاف کان، ملائيشيا جي رستن تي ڪڏهن مئل بدڪ ڏٺائين. ڪڏهن به نه، رڳو ڪڪڙن جا لاش نظر ايندا.“
اسان کان اڳيان ويندڙ آفريڪن، جن کي اسان اهو سوچي فالو ڪري رهيا هئاسين ته شايد هو وڌيڪ سياڻا آهن ۽ هنن ڪا شارٽ ڪٽ ڳولي آهي. پر هو ته رستو ٽپي ساڄي پاسي عمارتن ۽ دڪانن ڏي هلڻ لڳا. آخر ڪئپٽن لي رڙ ڪري پڇين: “Friend! Where are you going?”
هو ڪجهه ڳالهائڻ لاءِ چٻاڙا ڏيڻ لڳو. تيسين ڪئپٽن لي چيو: ”هتي مصيبت اها آهي جو سڀ انگريزي ڳالهائيندڙ ملڪن جا نه آهن. آفريڪا جي ڪن ملڪن ۾ فرينچن، اٽلين، پورچوگالين جو به راڄ هو. هاڻ هي جيسين آفريڪي زبان مان پورچو گالي ۾ ترجمو ڪن ۽ پورچوگاليءَ مان انگريزي ۾ ترجمو ڪري اسان کي ٻڌائين تيسين اسان جو سِر ويو.“
ڪئپٽن لي جواب ۾ سندن مدد ڪرڻ لاءِ هاڻ Objective نموني جو سوال ڪيو. جيئن کين فقط ها يا نه چوڻو پوي:
“Going for Bus?”
اسان جي ويجهو جيڪو هو تنهن هٿ جي اشاري سان نه نه ڪندي چيو:
“Going to Post Office.”
ڪئپٽن لي مٿي تي هٿ هڻي اسان کي چيو: ”ماري ڇڏيائين. پهرين پيرڊ پڪ مِس ٿي ويندو. موٽ ته موٽون.“
”هائو. هونءَ به سمنڊ تي ۽ نئين ملڪ ۾ شارٽ ڪٽ رانگ ڪٽ ٿيندي آهي.“ مون چيو.
”تنهنجي معنى ڪئپٽن جي بي عزتي ٿي.“ ڪئپٽن لي افسوس ڪندي ائڪٽنگ سان چيو.
”جلدي ڪر يار موٽ. وري ساڳي بس اسٽاپ تي جتان لٿا هئاسين. سيءَ ۾ حالت خراب پئي ٿئي، ڪو سڀاڻي بدڪ سمجهي يا بيوقوف ڪڪڙ، سمجهڻ ڏي.“
Sir, Very Sorry” ڪئپٽن هميشه صحيح رستو ڏيکاريندو آهي. پر اڄ ذرا مسٽيڪ ٿي ويئي. پر اها ڳالهه ٿي اتي. ملائيشيا ڪنهن ساٿي دوست کي نه لکجانءِ.“
جهازرانيءَ لاءِ ڇا ضروري آهي؟
ايڪانامڪس جي پروفيسر الڊرٽن جهازن جي دنيا جو مختر تعارف ڪرائيندي اسان کان وچ ۾ سوال ڪيو:
”شپنگ شروع ڪرڻ کان اڳ ۾ توهان ڇا حاصل ڪندؤ؟“
”جهاز.“ ڪنهن چيو.
”غلط.“ پروفيسر سندس جواب رد ڪندي چيو.
”جهاز جو نقشو.“ ٻئي چيو.
”غلط.“
”سامان موڪلڻ ۽ گهرائڻ وارا واپاري.“
”غلط.“
”اخبار ۾ اشتهار.“
”غلط.“
”ڪا سهڻي سيڪريٽري.“ آذربجان جي چنگيز تيمورلو چيو. اهڙن بحثن کي چٽپٽو ڪرڻ لاءِ ضرور ڳالهائيندو آهي.
”غلط.“
”بس سائين هاڻ توهان ئي ٻڌايو. منهنجي ڀر ۾ ويٺل ترڪيءَ جي چيف انجنيئر حسن بڪال چيو:
”ٻڌايانوَ؟“ پروفيسر چيو: ”ٽيليفون، ٽيليڪس ۽ فئڪس جهڙي شيءِ. جنهن سان رابطو رکي سگهجي.“
سڀني قبوليو ته بزنس، واپار، جهازرانيءَ لاءِ اڄڪلهه جي دور ۾ ڪميونيڪيشن ضروري شيءِ آهي ۽ جيسين جهاز جي مالڪ، سامان موڪليندڙ، گهرائيندڙ، جهاز هلائيندڙ هڪ ٻئي سان رابطي ۾ نه آهن تيسين پئسي ۽ وقت جي بربادي آهي. اڳين زماني ۾ جهاز جو مالڪ جهاز جو ڪئپٽن هوندو هو. پنهنجو ئي سامان ڍوئيندو هو. جڏهن لنگر ۽ رسا کڻي بندرگاهه ڇڏيندو هو ته پوءِ وري ان جي سلامتي جي خبر تڏهن پوندي هئي جڏهن سڻائو واءُ لڳي ۽ موٽي بندر سان لڳي. تيسين جهازين جون ونيون ڀلي اڀيون بيهي تڙ پوڄين. پر هاڻ ائين نه آهي.
ڪيمونيڪيشن _ فون، تار، ٽيليڪس، ريڊئي، فئڪس مشين، جهازي دنيا ۾ بنا ڪنهن شڪ شبهي جو وڏو انقلاب آندو آهي ۽ رابطن بنا جهازراني Shipping جو ڪم هلائڻ پنهنجو پاڻ کي اوڙاهه ۾ اڇلائڻو آهي.
اسان جي ان پروفيسر کي وچ وچ ۾ سوال پڇڻ جي ڏاڍي عادت آهي جيڪا پڙهڻ جي خيال کان سٺي ڳالهه آهي. شاگردن کي سجاڳ رکڻ لاءِ هڪ ماستر لاءِ ضروري آهي ته وچ وچ ۾ سوال پڇي. اسان جي هن پروفيسر الڊرٽن (Prof: Alderton) خبر ناهي ان نڪتي هيٺ اسان کي سوال ڏئي ٿو يا شايد چرچي ڀوڳ ڪارڻ پڇي ٿو. بهرحال اسين ٻئي ڌريون ان قسم جي سوال مان Enjoy ڪندا آهيون.
هڪ ٻيو سوال ڪيائين: ”واپاري سامان موڪلڻ وقت ڇا ٿو چاهي؟“
”جهاز ٿو ڏسي ته نئون آهي يا پراڻو.“ اسان وراڻيس.
”غلط.“
”جهاز ران ڪمپنيءَ جي وڏي عمارت ٿو ڏسي.“ اسان ڌڪو هنيو.
”غلط. گراهڪ منزل تائين سامان جي باحفاظت پهچ (Safe Arrival) ٿو چاهي. هن جو اُن سان ڪو غرض ناهي ته هن جو سامان ڪنهن پهچايو ۽ ڪيئن پهچايو ويو.“
واپار جي بنيادي ٿيوري تي ليڪچر ڏيندي هڪ ڏينهن چيائين:
“Trade must be the oldest human Activity.”
پٺيان ويٺل ڪجهه شاگردن _ خاص ڪري ڏکڻ آفريڪا وارن وٺي ”نو. نو“ ڪيو. Prostitution پهرين آهي.“
پروفيسر الڊرٽن يڪدم آڻ مڃي چيو:
”چڱو ڀلا At least the second oldest“
ان بعد هو واپار بابت ڪجهه دلچسپ نقطا ٻڌائيندو رهيو:
اهي ملڪ جن وٽ قدرتي مال آهي جهڙوڪ: تيل، لوهه، سون، يورينيم وغيره. اهي ٻين جي مقابلي ۾ خوش نصيب آهن ۽ ٻين ملڪن سان واپار ڪرڻ ۾ کين فائدو آهي. پران کي هميشه جي طاقت نه سمجهڻ کپي. ٿي سگهي ٿو هنن وٽ ان مال جي موجودگي محدود هجي. ڪجهه عرصي کانپوءِ تيل، لوهه، ٽامو کٽي به سگهي ٿو يا ٿي سگهي ٿو ٻيو ملڪ جنهن وٽ اهو مال نه هجي اهو جياپي لاءِ هٿ پير هڻي ان جو ڪم نعم البدل يا Synthetic Substitute ڳولي وٺي جيڪو ايترو ئي بهتر هجي يا سستو هجي جيترو اصل مال. مثال طور بنگلاديش وٽ سڻي آهي. ملائيشيا وٽ رٻڙ آهي، جنهن جو روزانو اگهه وڌي رهيو آهي. پر ٿي سگهي ٿو (۽ ڪوشش جاري آهي) ته اهي شيون ڪيميائي طرح ٺاهيون وڃن. رٻڙ ته Synthetically ٺهي به ويو آهي. اهڙيءَ طرح تيل جي ڪري عربن جيڪو پنهنجو معيار بلند ڪيو آهي ٿي سگهي ٿو سڀان ان تيل جون نديون کٽي وڃن يا سڪي وڃن تي کين افسوس ڪرڻو پوي. بهرحال جن ملڪن وٽ اهڙو مال ناهي انهن کي اسان بدنصيب چئي نٿا سگهون. بلڪ اهڙا ماڻهو وڌيڪ محنت ڪري ڪا نئين شيءِ ڳولين ٿا جيئن جپان ڪري رهيو آهي.
1973ع تائين تيل تمام سستو مليو ٿي. انڪري ڪنهن ان جي بدلي ۾ ڪا نئين شيءِ ايجاد ڪرڻ جو سوچيو ئي نٿي. جيئن ئي تيل جا اگهه چڙهيا آهن ته هر ملڪ Alternative جي ڳولا ۾ لڳي ويو آهي.
آبهوا ۽ ڀلي زمين به قدرتي نعمت سمجهي وڃي ٿي جنهن جا مالڪ ملڪ اهي شيون پوکي سگهن ٿا جيڪي ٻيا نٿا پوکي سگهن. مثال طور: ناروي، گدرا ۽ سنگترا پوکي نٿو سگهي. ڇو جو انهن وٽ اها زمين ۽ موسم ناهي.
هونءَ اڄڪلهه جي ماڊرن سائنسي طريقن جو فائدو وٺي ناروي چاهي ته هڪ حد تائين گدرا ۽ سنگترا پوکي سگهي ٿو پر ان لاءِ ان قسم جي ڌرتي ۽ گرم هوا پيدا ڪرڻ سان اهي ميوا تمام مهنگا پوندا. ان بابت اسرائيل دنيا کي اهو ڏيکاريو آهي ته وارياسين ۽ ڀنجوءَ جهڙين زمينن تي خرچ ڪري انهن کي پوک لائق بنائي سگهجي ٿو.
هونءَ سڀ ۾ وڏو پئسو آهي جنهن جو هجڻ اهم ڳالهه آهي. بنا پئسي جي، باقي ٻيون شيون: ڌرتي، آبهوا وغيره ڪنهن خاص ڪم جون ٿي نٿيون سگهن.
پئسي جي ڪري ٽرانسپورٽ جي ضرورت وڌيو وڃي ٿي. 1973ع ۾ تيل جا اگهه وڌيا ۽ عربن وٽ ناڻو اچڻ شروع ٿي ويو ۽ 1976ع ۾ عرب ملڪن ڏي واپار جي اها ڌم شروع ٿي ويئي جو سامان کڻڻ لاءِ جهاز نه پيا ملن.جهازن جي بيهڻ لاءِ بندرگاهه ۾ جاءِ نه پئي ملي. جهاز کي هلائڻ لاءِ آفيسرن جي پورائي نه پئي ٿئي. هر هڪ جي ڀڄ ڀڄان عرب ملڪن ڏي شروع ٿي ويئي جتي پئسو پئسو ۽ پئسو اچي ويو هو.
پر اهو هميشه ياد رکڻ گهرجي ته واپار Trade ٻه طرفي مٽاسٽا آهي ۽ نه هڪ طرفي. جيڪڏهن ڪو خريدار ئي نه هوندو ته توهان جي لکها ڪروڙها ڊالرن جي سيڙپ برباد ٿي ويندي. ان ڪري اها امير ماڻهن ۽ ملڪن جي فائدي جي ڳالهه آهي ته هو غريب کي صفا غريب ٿيڻ کان بچائين. کين ڪجهه مفت ۾ نٿا ڏيو سگهن ته اڌارو به ڏين جيئن ان مان غريب ملڪن جا ماڻهو گذر سفر ڪري ڪجهه پوکي سگهن. ڪجهه ٺاهي سگهن. جنهن ذريعي هو وري امير ملڪن سان واپار ڪري سگهن.
آذربيجانيءَ شاگرد چيو: ”جيئن آمريڪا ٿو ڪري.“
اڳيان ويٺل رومانيا جي شاگرد (ڪئپٽن ڪانستروت) ٺهه پهه چيس:
”۽ توهان روسي وري ڪهڙا چڱا مڙس هئائو. هاڻ الڳ الڳ رياستن ۾ ورهائجي ويا آهيو ته پاڻ کي پيا شريف سمجهو.“
”هيءَ ايڪانامڪس آهي، مسٽر! وينزوئلا جي هڪ شاگرد رومانيا واري همراهه کي ماٺ ڪرڻ جو چيو:
”آئون به ايڪانامڪس تي پيو ڳالهايان. پاليٽڪس کي ڪونه ٿو ڇهان.“