اجايو ڊپ ٿا ڪن
مسجد ۾ نمازين جي گهڻائيءَ جو اندازو ٻاهر بيٺل ڪارن مان ئي لڳائي ورتوسين جو مسجد جي چوڌاري ٻن ٽن فرلانگن ۾ رڳو ڪارون ئي ڪارون هيون. هونءَ هن پاسي جا ماڻهو بس ۾ سفر ڪرڻ کي ترجيح ڏين ٿا. پر عيد جي خوشيءَ ۾ هرڪو پنهنجي ڪار کڻي آيو هو. بهرحال ان هوندي به ڪيترائي بس مان به لٿا پئي.
”هن ڀيري ته تمام گهڻي خلق آهي. هن کان اڳ ڪڏهن به ايتري نه ٿي.“ مسعود ڪار پارڪنگ ڀريل ڏسي چيو.
”چڱو جو عربن هڪ ڏينهن اڳ عيد ڪئي نه ته هيءَ مسجد پوري نه ٿئي ها.“ ممنون چيو.
”هونءَ سئيڊن ۾ مسلمانن جو تعداد وڌندو به وڃي.“ مسعود چيو.
”ٻاهران پيا اچن يا هتي جي سئيڊش ماڻهو مسلمان پيا ٿين؟“ ڪئپٽن عاشق پڇيو.
”ٻاهران به ڪافي ايندا رهن ٿا. پوءِ ڪي لڪ چوريءَ اچن، ڪي سياسي پناهه جي کاتي ۾، پر هنن جا پنهنجا ماڻهو به مسلمان ٿي رهيا آهن. هفتي ۾ ٻه ٽي سراسري طرح مسلمان ٿين ٿا. ان ڏينهن ٽي ويءَ تان به ٻڌايو هئائون.“ ممنون ٻڌايو.
”ها سئيڊن ۾ ٻن کان ٽن تائين ۽ فرانس ۾ هفتي ۾ ڏهه کن ماڻهو مسلمان ٿين ٿا.“ مون چيو.
”آئون هينئر فيلڊ ٽرپ تي فرانس ۾ هوس.“ قاضي حميد ٻڌايو، ”اتي جي هڪ اخبار ۾ آيو ته فرانس ۾ هڪ هزار کان مٿي مسجدون آهن ۽ يورپ توڙي آمريڪا کي سڀ کان گهڻو ڊپ اسلام کان لڳو رهي ٿو.“
”اها ڳالهه صحيح آهي. هيءَ مالمو جي مسجد به وڏن مشڪلن کان پوءِ مس مس هتي جي حڪومت ٺهرائڻ جي موڪل ڏني. ڀر پاسي جي ٻي شهر گوتابرگ (Gotaberg) ۾ ته مسجد لاءِ ڪيترن ماڻهن مخالفت ڪئي ۽ اخبارن ۾ ڏنو. ويندي ان ڪائونٽي يا ايراضيءَ جي چڱي مڙس جو ٽي ويءَ تي انٽرويو به آيو هو. کانئس جڏهن پڇيو ويو ته ”تون مسجد ٺهڻ جي مخالفت ڇو ٿو ڪرين.“ ته وراڻيائين، ”مون کي ڊپ آهي ته اسان جو ڪلچر، رسم رواج وغيره تباهه ٿي ويندو.“ کانئس پڇيو ويو ته، ”ڪنهن کان ڊپ اٿئي، جيڪي ٻاهران مسلمان هتي اچي رهيا آهن انهن کان؟“ وراڻيائين، ”انهن کان نه، پر مسجد ٺهڻ ڪر ي جيڪي روز اسان جا پنهنجا مسلمان ٿيندا.“ مسعود ٻڌايو.
”هنن کان ڊپ آهي ته دنيا ۾ مسلمانن جو تعداد وڌي ويندو.“ احمد ڪمال علويءَ چيو.
مون کلندي چيو مانس: ”اجايو ڊپ ٿا ڪن. يورپ ۾ جيترا روزانو نوان مسلمان ٿي رهيا آهن تن کان وڌيڪ مسلمان، پاڪستان، هندستان، برما ۽ عرب ملڪن ۾ سندن وطني ڌاڙيل، پوليس ۽ فوجون پيون مارين. اخبار کڻي ڏس ته سنڌ ۾ روزانو ڪيترا ماڻهو ڌاڙيلن هٿان، ۽ بسن ۽ ڪارن جي حادثن ۾ مرن ٿا. هندستان ۽ ڪشمير ۾ مسجد مندر جي چڪر ۾ ڪيترا خون ٿين ٿا. برما جي بارڊر تي جيڪي مسلمان برمي حڪومت جي ظلم کان ڀڄيو اچن ٿا انهن کان پُڇ ته سندن ڪيترا مائٽ ساڙيا ۽ ٻاريا وڃن پيا. بنگلاديش جي طوفانن ۾ هر سال ڪيترا ٻڏيو وڃن صدام ۽ ٻين عربن ۾ ڪيترا پنهنجا ماڻهو لڙائين ۾ مارائي ڇڏيا ۽ باقي ٻيا ڪردن ۽ فلسطينين کي تباهه پيا ڪن. سو اهڙي ڪا ڳالهه ناهي. جنهن وقت آمريڪا ۽ يورپ کي ٿورو به ڊپ لڳو ته مسلمانن مان خطرو آهي ته پاڪستان هندستان وانگر يا عراق، ڪويت ۽ سعودي عرب وانگرهڪ ٻئي کي ويڙهائي حساب برابر ڪري ڇڏيندا.“
مالمو جي هن مسجد جي هيٺين هال ۾ مردن لاءِ عيد نماز پڙهڻ جو بندوبست رکيل آهي ۽ مٿي عورتن لاءِ، جيڪي پاسي کان ٺهيل ڏاڪڻ ذريعي مٿي وڃي رهيون آهن. اسان جي اچڻ کان اڳ سڄو هال ڀرجي ويو هو، پر اسان کي جيئن تيئن ڪري دروازي وٽ آخري صفن ۾ جاءِ ملي. اڃا اٺ نه ٿيا هئا ۽ ماڻهو ايندا رهيا. وڏي هال ۾ تقريباً ٻه هزار کن ماڻهو ٿيندا. هال ڀرجڻ بعد ان کان پهرين وارو ڪمرو (جنهن ۾ ويهڻ لاءِ ڪرسيون ۽ بوٽ رکڻ لاءِ ڪاٺ جا خانا ٺهيل آهن) کي خالي ڪر ي نمازين کي ويهاريو ويو. ان بعد ته اهو به ڀرجي ويو ۽ نماز جي وقت ويهارو کن ماڻهو ٻاهر کلئي آسمان هيٺان غاليچا وڇائي نماز لاءِ بيٺا. پٽ تي کڻي غاليچو وڇايو ويو هو پر بوٽن بنا اهڙي ولهه ۾ بيهڻ جيڪب آباد ۾ سخت گرمي وارن ڏينهن ۾ پڪي رستي تي بيهي جمعي نماز پڙهڻ برابر آهي.
اسان جنهن وقت مسجد ۾ آياسين ته مسجد جو امام ترڪي زبان ۾ واعظ ڪر ي رهيو هو. هي ترڪ امام ترڪيءَ کان هن مسجد لاءِ، هتي (سئيڊن) جي مسلمانن پگهار تي گهرائي رهايو آهي. (هڪ ٻيو فيصل آباد پاڪستان کان پڻ ويجهڙائيءَ ۾ گهرايو ويو آهي، جيڪو مالمو شهر جي ٻارن کي قرآن پڙهائيندو.) واعظ بعد نماز پڙهائي ويئي. نماز بعد سڀ ماڻهو ماٺ ڪري خطبو ٻڌڻ لڳا جيڪو ڏهه پندرهن منٽ هليو. خطبي دوران مون چوڌاري ذري ذري ڏٺو پئي ته سڀ پنهنجين پنهنجين جاين ٿي پٿل ماري ويٺا هئا. جن ٻاهر اڱڻ ۾ نماز پڙهي پئي، اهي به نماز ختم ٿيڻ سان اندر اچي خطبو ٻڌڻ لڳا. ننڍي هوندي کان پنهنجي ڳوٺ جي درگاهه تي عيد نماز بعد امام کي رڙيون ڪندي ٻڌندو اچان ته، بابا عيد نماز بعد خطبو ٻڌڻ به ايترو ئي ضروري آهي. پر هيڏا سال گذري ويا، اڄ به جيئن ئي عيد نماز ختم ٿيندي آهي ته اڌ کان وڌيڪ ماڻهو بوڇڻ ڇنڊي اٿي کڙا ٿيندا آهن. ڪي ڀاڪرپائي عيد ملڻ ۾ لڳي ويندا آهن، ڪي بازار جو رُخ رکندا آهن. سو ان ڪري مون ڏٺو ٿي ته هتي آيل ايشيا، آفريڪا ۽ يورپ کنڊ جي مختلف ملڪن، زبانن جا ماڻهو ڇا ٿا ڪن. پر مون ڏٺو ته آخر تائين ڪوبه نه اٿيو.خطبي بعد دعا پڙهي، پوءِ ڀاڪر پائڻ ۾ شروع ٿي ويا. ڪيترائي پاڪستاني هئا جن ۾ گهڻو تعداد پنجاب پاسي جو هو ۽ ٻئي نمبر تي پٺاڻ ۽ افغاني هئا. پر ان هوندي به هن ملڪ ۾ پاڪستاني اٽي ۾ لوڻ برابر نظر اچن ٿا. بوٽ پاتم ته منهنجي ڀر ۾ چار پنج ڄڻا اڇي کل وارا ڪا يورپي زبان ڳالهائي رهيا هئا. پڇيو مان: ”ترڪ آهيو؟“
پر نه سمجهيائون. پڇيو مان: ”انگريزي اچنا و ٿي.“ تڏهن به نه سمجهيائون. ڪنهن زبان جو پاڻ نالو وٺي رهيا هئا، جيڪا مونکي سمجهه ۾ نه پئي آئي. آخر منهنجي پڇ پڇ تي هنن مان هڪ ڄڻو پنهنجي ڪنهن مائٽ کي وٺي آيو جنهن ڀڳل انگريزي ڳالهائي ٿي. تنهن ٻڌايو ته هي يوگوسلاويه جا آهن. ٻه سال اڳ لڏي هتي آيا، هاڻ هتي جا شهري آهن. يوگو سلاويه جي پنهنجي ڪنهن صوبي جي زبان ڳالهائين ٿا.
ڪجهه همراهه روس جي مختلف رياستن تاجڪستان، ڪرغزستان، آذربائيجان جا مليا، جن ترڪي ڳالهائي ٿي يا سئيڊش، بنگالي ۽ آفريڪي به چڱا هئا. آفريڪا جي به ڪيترن ئي ملڪن جا هئا. جيڪي ٻار پنهنجي ماءُ پيءُ سان گڏ آيا هئا سي آخري قطار ۾ ويٺا هئا، جن جا ڪئين رنگ هئا، اڇي کير جهڙي رنگ کان وٺي پاڻيءَ جهڙي اڇي ۽ ڳاڙهي رنگ جا ٻار هئا. ڪارن جا به ڪيترائي Shade هئا. ڪوئلي جهڙي سخت ڪاري ۽ چاڪليٽي رنگ کان وٺي ڪانگ جي ڳچيءَ جهڙي سليٽي رنگ جا. ڪن آفريڪن شايد هتي سئيڊن ڇوڪرين سان شادي ڪئي آهي جو انهن جي وچ وارن رنگن جا پڻ ٻار هئا، ڄڻ ڪنهن آرٽسٽ ڪاري، اڇي، ناسي، پيلي ۽ ميٽوڙي رنگن سان آرٽ ورڪ ٺاهيو هجي.
ڪجهه چيني همراهه پڻ مليا جن جي ڏاڙهي کنڀ کنڀ هئي. پاڻ ٻڌايائون ته هو پاڪستان جي اتر واري حصي ڪاشگر جا رهاڪو آهن. عمري لاءِ سعودي عرب ويا هئا. اتان هتي پنهنجن مائٽن سان ملي هاڻ واپس چين ويندا.
هن مسجد ۾ آيل ڪيترن ئي ماڻهن سان ملي چڱيءَ طرح خبر چار وٺڻ چاهيم ٿي پر سخت سيءَ نه هنن کي ۽ نه مون کي وڌيڪ بيهڻ ڏنو.
علويءَ کان اڳتي جو پروگرام پڇيم.
”في الحال هاسٽل هلڻ جو وساري ڇڏ. هتان ممنون ڀائيءَ جي گهر نيرن ڪرڻ ٿا هلون. ان بعد مسعود جي گهر. تيسين چار ٿي ويندا ۽ چئين بجي مالمو شهر جي پاڪستان ايسوسيئيشن Get Together ڪئي آهي، اتي هليا هلنداسين.“ هن ٻڌايو.
ڪار ۾ ويهڻ کان اڳ مسجد جي ترڪ امام سان موڪلايم ۽ در وٽ رکيل مختلف پنن جي هڪ هڪ ڪاپي کنيم. هڪ ته فطري بابت پراڻو سرڪيولر هو ته عيد کان اڳ فطرو پنهنجي ملڪ موڪلي ڇڏجو يا هتي جي مسجد جي انچارج سلامت سلهري جي حوالي ڪجو. هڪ عيد نماز پڙهڻ جي طريقي بابت پنو هو. هڪ افغاني مجاهدن لاءِ افغانين طرفان چندي جي اپيل هئي. ڪنهن چيو افغاني جهاد پيا ڪن.
ٻي ڄڻي، جنهن کي اسلام جي ڄاڻ آهي، وراڻيو: ”جهاد اهو آهي جنهن ۾ ڪنهن ڪافر سان جنگ جوٽجي. افغاني جيسين روسين سان وڙهي رهيا هئا جهاد هو. هاڻ روس ته واپس هليو ويو آهي. هاڻ افغاني ڪنهن ڪافر سان نه پر پنهنجو پاڻ ۾ مسلمان مسلمانن سان وڙهي رهيا آهن. ان جنگ ۾ سندن ڇو وڌيڪ مدد ڪجي. هو هڪ ٻئي کي تباهه ڪري رهيا آهن. هاڻ هو اسلام جي نالي تي ڪنهن ڪافر سان نه وڙهي رهيا آهن جو اڃا تائين چندي جون اپيلون ڪندا رهن ٿا.“
سڀني غور سان ٻڌو. ڳالهه عقل جي هئي. گهٽ ۾ گهٽ اسان کي معقول لڳي.
ورلڊ مئريٽائم يونيورسٽيءَ جا اسين ڇهه ڄڻا، مسعود ۽ ڪجهه ٻيا پاڪستاني جيڪي ڀر واري ڳوٺ کان هتي مالمو ۾ نماز پڙهڻ آيا هئا، ممنون جي دعوت تي سندس گهر پهتاسين. ممنون جي گهر واريءَ رات کان ڪجهه شيون تيارڪري رکيون هيون. ڇولا، دهي بڙا، کيرڻي، پڪوڙا ۽ ڪواب وغيره. هاسٽل جا پاڻيءَ پسيا چانور ۽ اوٻاريل ڀاڄيون کائي کائي اسان به ٿڪجي پيا هئاسين سو اسان لاءِ هڪ وڏي تبديلي هئي.
ٿوري دير بعد مالمو جي ڀر واري ڳوٺ کان آيل همراهه جن ۾ فقط هڪ جو نالو ”رضوان“ هن وقت ياد اٿم، موڪلائڻ لاءِ اٿي کڙا ٿيا. ان سان گڏ مون به عرض ڪيومان ته مونکي به اجازت ڏيو. ڪئپٽن سليم ۽ قاضي حميد گهڻو ئي زور ڀريو ته ويهي ڪچهري ڪر هاسٽل اڪيلو وڃي ڇا ڪندين. پر گهڻي دير ويهي ڪچهري ڪرڻ کان اڪيلي سر ويهي ڪو اخبار رسالو پڙهڻ کي وڌيڪ پسند ٿي ڪيم. سو موڪلائي نڪتس. رضوان وارن کي مالمو شهر جي خبر نه هئي.
”توهان مونکي بس ڪنهن به بس اسٽاپ تي لاهي ڇڏيو، پوءِ آئون پاڻهي بسون بدلائي گهران وڃي نڪرندس.“ مون کين چيو.
هنن مونکي گستاوو ائڊولف ٽورگ بس اسٽاپ تي اچي لاٿو، جنهن لاءِ لکي آيو آهيان ته هتي جو ڄڻ صدر، ريگل (يا ائمپريس مارڪيٽ) وارو اسٽاپ آهي. جتان بسون شهر جي سڀني علائقن ڏي وڃن ٿيون. آئون ارڙهون نمبر بس ۾ يونيورسٽيءَ طرفان مليل ڪارڊ ڏيکاري ويٺس. هتي جي شهر ۾ هلندڙ بس جي ٽڪيٽ ننڍي توڙي وڏي سفر لاءِ يارهن ڪرونا (يعني پنجاهه رپيه کن) آهي پر يڪي مهيني جي ٻه سؤ ويهه ڪرونا ۾ پاس ملي ٿي. جنهن ۾ روز جيترا دفعا وڻي اوترا دفعا سفر ڪري سگهجي ٿو. بس ۾ چڙهڻ جي هيءَ پاس جيڪا اسان کي هر مهيني يونيورسٽي ڏيندي آهي دراصل هن مالمو شهر جي ميونسپل طرفان دنيا جي مختلف ملڪن کان آيل اسان شاگردن لاءِ تحفو آهي. اسان لاءِ وڏي اهميت رکي ٿو هي تحفو. ڇو جو فقط يونيورسٽي ايندي ويندي. روزانو چئن بسن ۾ چڙهون ٿا ۽ ان کان علاوه هڪ ٻه دفعو پنهنجي ڪم ڪار لاءِ. ڏينهن ۾ پنج ڇهه دفعا پنجاهه پنجاهه رپئي جي ٽڪيٽ اسان جهڙن غريب ملڪن جو ڪهڙو ماڻهو وٺي سگهندو. بهرحال ٿئنڪ يو ويري مچ دي ميونسپل ڪارپورشن آف مالمو سٽي!