ثقافت کاتي کي مهذب ٿيڻ جي ضرورت آهي!
جيئن دنيا جي مهذب ملڪن ۾ عدليا آزاد هوندي آهي ۽ تعليم توڙي صحت سياسي اثر ۽ مصلحت کان مٿانهين هوندي آهي، اهڙيءَ ريت سنڌ ثقافت کاتي کي به بڻائڻ ۽ بهتر ڪرڻ لاءِ مصلحتن کان مٿانهون ٿي سوچڻ ۽ فيصلي ڪرڻ جي گهرج آهي.
سنڌ ثقافت کاتو گذريل ڪيترن ئي سالن کان انهن ماڻهن جي حوالي آهي، جيڪي ثقافت جي ”ث“ ثواب کان به واقف نه آهن. عبدالحميد آخوند کان پوءِ مهتاب اڪبر راشديءَ جي سيڪريٽري شپ وارو دور به ثقافت کاتي جي سٺي دور ۾ شامل ڪري سگهجي ٿو پر جڏهن کان عبدالقادر منگي ۽ شمس جعفراڻي هن کاتي ۾ مقرر ٿيا، تڏهن کان ثقافت کاتي مان سنڌ جا رنگ ڦِٽڻ شروع ٿيا ۽ هن کاتي جي سيڪريٽري جو عهدو، ڪامورڪي ڪرسيءَ ۾ تبديل ٿي ويو.
جيتوڻيڪ عبدالقادر منگي ماضيءَ ۾ ثقافت جي حوالي سان ڪي چڱا ڪم به ڪندو رهيو آهي پر جڏهن کان هن سيڪريٽري جو عهدو سنڀاليو تڏهن هڪ اردو دان وزير ثقافت جي خوشنودي حاصل ڪرڻ لاءِ هن اهڙا ڪم به ڪيا جن جو ثقافت کاتي جي ماضيءَ ۾ ڪو مثال نٿو ملي. مثال طور عمر ڪوٽ جهڙي ٿر جي ميلي ۾ جوش مليح آباديءَ جي ياد ۾ مشاعرو ڪرڻ يا ٺيٺ ٻهراڙيءَ وارن علائقن ۾ سنڌي، اردو مشاعرا ڪرائڻ وغيرهه.
اعتراض جوش مليح آباديءَ جهڙي زبردست شاعر جي نالي تي ٿيل مشاعري تي نه آهي پر عمرڪوٽ جهڙي ٿريلي علائقي ۾ جتي جا ماڻهو ٿري ٻولي کان پوءِ رڳو سنڌي سمجهي سگهن ٿا اتي صرف وزير سڳوري کي خوش ڪرڻ لاءِ اردو- سنڌي مشاعرو ڪرايو ويو. ان کان اڳ سنڌ ثقافت کاتي ڪڏهن به سنڌ جي ٻهراڙين ۾ اردو- سنڌي مشاعرا نه ڪرايا هئا. پر اها عبدالقادر منگيءَ جي مهرباني هئي جو هن ٺيٺ ٻهراڙين جي ماڻهن کي اهي شعر ٻڌرايا جيڪي هنن اهڙي انداز ۾ اڳ ۾ ڪڏهن به نه ٻڌا هئا.
اڄڪلهه ثقافت کاتي جو سيڪريٽري شمس جعفراڻي نالي اهو ڪامورو آهي جيڪو ثقافت کاتي جو سيڪريٽري بڻجڻ کان اڳ ڪڏهن به ثقافت کاتي سان لاڳاپيل نه رهيو آهي. هن موصوف کي ثقافت کاتي ۾ مقرر ته ڪيو ويو پر هن موصوف کي نه سنڌ جي راڳ جو علم آهي نه موسيقي جو پتو، هن کي نه سنڌ جي هنرن جي ڄاڻ آهي نه ڪاريگري جو علم، هو سنڌ جي ثقافت جي قدامت ۽ گهرائيءَ کان به اڻ واقف آهي.
هن کي ته شايد اها به ڄاڻ نه هجي ته سنڌ ۾ ڪهڙا صوفي شاعر ڪهڙي دور ۾ ٿي گذريا آهن ۽ هنن جي درگاهن تي وڃڻ لاءِ ڪهڙن رستن سان هلبو آهي. ثقافت کاتي جو اهو اڻڄاڻ سيڪريٽري رٽائرڊ ٿيڻ کان پوءِ به ثقافت کاتي تي سوار ٿيو ويٺو آهي. جيتوڻيڪ هو سنڌ جي ثقافت جو ڪو عالم ۽ اڪابر ته نه آهي پر منجهس ٻي ڪا اهڙي ”مڻيا“ آهي جيڪا اڄ ڏينهن تائين اگهاڻل آهي. جنهن جي ڪري هن جي ”اعليٰ خدمتن“ کي ٻيهر موٽايو ويو آهي. سنڌ جي ثقافت سان اهي ڪلور ارباب غلام رحيم جي وڏ وزارت جي دور ۾ به چوٽ چڙهيل هئا. جڏهن ان وقت جي کاتي جي عملدارن پنهنجي وزيرن کي خوش ڪرڻ لاءِ سنڌ جي ٻهراڙين ۾ به اردو- سنڌي مشاعرا ڪرايا.
ارباب غلام رحيم جي دور ۾ سنڌ ثقافت کاتي ۾ غيرقانوني ڀرتيون ڪيون ويون هيون ۽ هن خاص مهارت واري کاتي ۾ اهي ماڻهو رکيا ويا جيڪي سنڌي ثقافت ته ڇا پر سنڌي نالا لکڻ به نٿا ڄاڻن. سنڌ جا راڳي ۽ گائڪ، ڀان توڙي ڀٽ جيڪي گهڻي ڀاڱي مڱڻهار آهن، انهن وٽ ثقافت کاتي جا موڪليل اهي خط ۽ لفافا اڄ به موجود آهن، جن تي مڱريو ۽ مڱڻهار لفظ به درست نموني لکيل نه آهي. ثقافت کاتي ۾ اهڙن ثقافت جي ابتڙ ملازمن جي مقرريءَ تي ثقافت جي موجودهه وزير محترما سسئي پليجو صاحبا اعتراض به ڪيو هو ۽ کين غيرقانوني قرار ڏئي برطرف به ڪيو هو پر مفاهمت جي ٻوڏ ۾ سنڌ ثقافت کاتي کي پنهنجو اهو اصول به ٻوڙڻو پيو ۽ سنڌ ثقافت کاتو اڄ به اهڙن ملازمن سان ڀريو پيو آهي، جيڪي سنڌي ڳالهائن ته ڇا پر سمجهن به نٿا. ثقافت کاتي جي سيڪريٽريٽ ۾ اڄ به جيڪڏهن ممتاز لاشاري يا شمن علي ميراليءَ جهڙو فنڪار وڃي ته کيس ثقافت کاتي جي سيڪريٽريٽ جو ڪو به ملازم نه سڃاڻيندو.
ان ڪري ضرورت آهي ته سڀ کان اڳ ۾ ثقافت کاتي ۾ بهتريون آنديون وڃن ۽ کاتي ۾ وزير توڙي سيڪريٽري اهڙا ماڻهو مقرر ڪيا وڃن، جيڪي سنڌو ماٿري جهڙي عظيم تهذيب جي رنگن کي سٺي طرح سڃاڻڻ جو ڍنگ رکن.
سنڌ ثقافت کاتي کي هڪ اعليٰ خوبين واري وزير جي سربراهيءَ جي ضرورت آهي ۽ اهو وزير نه رڳو سنڌ جي ثقافت جو شناس ۽ ڄاڻو هجي پر ان کي سنڌ جي ثقافت کي اڳيان ايندڙ خطرن جي به خبر هجي ۽ کيس اها نظر يا ويزن به هجي ته سنڌ جي ثقافت کي ايندڙ وقت ۾ ڪيئن بچائي، وڌائي ۽ اڳئين صف ۾ آڻي بيهارڻو آهي. ان وزير کي ثقافت جي سڀني شعبن ۽ شاخن جي ڀرپور ڄاڻ ۽ موچاري مهارت به هجڻ گهرجي.
مثال طور سنڌ ۾ سنڌي ثقافت بابت هڪ ڪميشن جوڙڻ جي ضرورت آهي، جيڪا ان ڳالهه جو تعين ڪري ته سنڌي ثقافت کي ڪهڙا ڪهڙا ۽ ڪٿان ڪٿان خطرا درپيش آهن ۽ انهن خطرن کي ڪيئن منهن ڏئي سگهجي ٿو. ساڳئي ريت ان ڪميشن کي اهو به طئي ڪرڻ گهرجي ته سنڌي ثقافت جي خطري هيٺ آيل شعبن ۽ شاخن مثال راڳ، ادب، شاعري، ٻولي، ريتن ۽ رسمن، ثقافتي ۽ تاريخي ماڳن، فن ۽ هنر جي شاخن کي نه رڳو بچائجي پر ترقي به وٺرائجي. سنڌ جي لوڪ رقص کي هندستان جو فلمي ناچ ۽ اولهه جي ڊانس نه محسوس ٿيندڙ طريقي سان کائي مٿس قابض ٿي رهي آهي. حالانڪ سنڌ جو روايتي رقص نهايت منفرد ۽ شاندار ناچ آهي ۽ ان جي تاريخ موهن جي دڙي کان به پراڻي آهي. سنڌ جو راڳ ڪٿي پهتو آهي ۽ ان کي دنيا ۾ اعليٰ مقام تي متعارف ڪيئن ڪرائجي؟ اهو به ثقافت کاتي جي فرض ۾ شامل آهي.
ادب جي شعبي ۾ ڪهڙيون شاخون ۽ ڪيئن ترقي ڪري سگهن ٿيون؟ سنڌي ٻوليءَ کي ڪهڙا ڪهڙا خطرا آهن ۽ اهي خطرا ڪيئن ختم ڪري هن عظيم ٻوليءَ کي ڪيئن بچائي سگهجي ٿو؟ سنڌ جون اهي عظيم ۽ قديم رسمون جيڪي دنيا جي تاريخدانن ۽ سياحن پنهنجي ورقن ۾ ساراهيون آهن ۽ جن رسمن تي ڀٽائي سميت سنڌ جي عظيم شاعرن شاعريءَ ذريعي امرتا جون ميکون هنيون آهن. اهي اڄ ڪٿي ۽ ڪهڙي خطري ۾ آهن؟ ان تي به ثقافت کاتي کي ئي ڪم ڪرڻو آهي. سنڌ ۾ تاريخ ۽ تهذيب جا جيڪي ڀڄندڙ ڀرندڙ ماڳ آهن، تاريخي آثار آهن، قديم قبرستان آهن، اهي ڪيئن تباهه ٿي رهيا آهن ۽ انهن تي ڪير ڪير قبضا ڪري رهيو آهي؟ انهن جي وارثي ۽ حفاظت جو ڪم به ثقافت کاتي کي ڪرڻو آهي. سنڌ جي رومانوي داستانن، رزميا قصن ۽ سخاوت توڙي بهادري جي عظيم ڪردارن کي سنڌ اندر ۽ سنڌ کان ٻاهر متعارف ڪرائڻ به ثقافت کاتي جو ڪم آهي. پر سنڌي ٻوليءَ جي سرتاج شاعر ڀٽ جي لطيف ۽ ان جي راڳ تي ڪيترو ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي؟ اهو شايد ثقافت کاتي جي سرواڻن ۽ ڪامورن کي اندازو ئي نه آهي.
سڄو ثقافت کاتو هر وقت فوٽو سرگرمين ۾ سرگردان آهي. هڪ ئي ڏينهن تي ٻه ٽي ٻه ٽي پروگرام ٿين ٿا ۽ انهن پروگرامن ۾ سواءِ سکڻن اعلانن ۽ سٺن فوٽن ڪڍرائڻ جي ٻيو ڪو به ڪم نٿو ٿئي. انسائيڪلو پيڊيا سنڌيانا شايع ڪئي وئي آهي پر اها غلطين ۽ معلومات جي کوٽ سان ڀرپور آهي. ڇا اهو ممڪن نه هو ته انسائيڪلوپيڊيا لاءِ ائين ۽ اهڙو ئي نيٽ ورڪ ٺاهيو وڃي ها جهڙو نيٽ ورڪ سنڌي ٻوليءَ جي لغت ٺاهڻ لاءِ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ سنڌ جي هر تعلقي سطح تي ٺاهيو هو. کِل ۽ ٺٺول جهڙي سطحي محنت ۽ مهارت سان تيار ٿيل انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا کي سنڌ ۾ هر سطح تي تنقيد جو نشانو بڻايو ويو آهي. سنڌ ثقافت کاتي، سنڌي ٻوليءَ جي تحفظ لاءِ به ڪو خاطر خواهه ڪم نه ڪيو آهي. ڇا ان کاتي ڪڏهن سنڌ ڪابينا ۾ سوال اُٿاريو آهي ته ڪراچيءَ جي اسڪولن ۾ سنڌي ٻولي ڇو نٿي پڙهائي وڃي؟ سنڌي ٻوليءَ جي بااختيار اداري جي گرانٽ ته وڌائي وئي آهي پر ان جي ڪم ۽ معيار ۾ ڪو خاطر خواهه اضافو ۽ بهتري نه آئي آهي.
ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز جهڙو ادارو جيڪو جي ايم سيد ۽ ميران محمد شاهه جهڙن مهميرن قائم ڪيو ۽ جنهن ۾ ڊاڪٽر دائود پوٽي جهڙن اڪابرن ويهي ڪم ڪيو، اهو ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز اڄڪلهه ثقافت کاتي جي هڪ عملدار جي رحم ڪرم تي آهي. ڀٽ جي ڌڻيءَ جي شاعري تي انفرادي طرح مختلف ماڻهو ڪم ڪري رهيا آهن پر ثقافت کاتي رڳو ڀٽائي جي مزار تي چادرون چاڙهائڻ جو ڪم ڳولي کنيو آهي ۽ ان کان وڌيڪ ثقافت کاتو ڀٽائي تي ڪک ڀڃي ٻيڻو ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي.
ثقافت کاتي سنڌ ۾ سنڌ جي روايتي راند ملهه کي اڳتي وٺي اچڻ لاءِ ڪجهه به نه ڪيو آهي، ڪرڪيٽرن، فوٽ بالرن ۽ هاڪي جي رانديگرن کي سنڌ جا لکين ماڻهو سڃاڻين ٿا پر اڄوڪي سنڌ جي ملهه جي ملوڪ رانديگرن منير ڊکڻ ۽ علي نواز ڊکڻ کي ڪير به نٿو سڃاڻي. ٻيلهاڙو ۽ ڪٻٽي ته سنڌ مان ڄڻ ختم ٿي وئي آهي. ونجهه وٽي ۽ اٽي ڏڪر واري ”سنڌ جي گولف“ راند به سنڌ مان ختم ٿي رهي آهي، پر ثقافت کاتي جي وزير کان سيڪريٽريءَ تائين ڪنهن کي به اها خبر ۽ پرواهه نه آهي ته سنڌ مان ڪهڙيون ڪهڙيون رانديون ختم ٿي رهيون آهن.
سنڌ ۾ ڏاند جي گوءِ ڪيتري نه قديم ۽ عظيم راند آهي. موهن جي دڙي وارو ڏاند اڃان به سنڌ ۾ ڊوڙي پيو ۽ اڄ به سنڌ ۾ ڏاندن جون گويون، راڌڻ، باڊهه ۽ ڏوڪريءَ ۾ وڌيڪ ٿيون. سنڌ جي پنج هزار سالا پراڻي تهذيب جو تسلسل جيڪو اسان وٽ آهي اهو دنيا جي ٻين تهذيبن، سميرين توڻي مصرين وٽ نه آهي. ڇا ائين نٿو ٿي سگهي ته ثقافت کاتو ڏاندن جي گوءِ جو ساليانو مقابلو ڪرائي ۽ ان لاءِ قيمتي انعام رکي ته جيئن ڏاندن جا خفتي ڏاندن جي پالنا ۽ گوءِ جو شوق برقرار رکن ته جيئن سنڌ کي سڄي دنيا ۾ پنج هزار سال پراڻي راند جي تسلسل کي قائم رکڻ ۽ مٿس فخر ڪرڻ جو موقعو ملي؟
سنڌ جي قديم ماڳن ۽ قبرستانن تي قبضا ٿي رهيا آهن ۽ ڪٿي ڪٿي انهن قبضن ۾ ثقافت کاتي وارا پاڻ ئي ملوث آهن، پوءِ جيڪڏهن رکوال ئي انهن ماڳن جا دشمن ٿي بيهن ته پوءِ ٻئي ڪنهن کي ڪهڙي معيار ڏئي سگهجي ٿي؟
ٻه مهينا اڳ تائين جيستائين ثقافت ۽ سياحت کاتو الڳ نه ٿيا هئا تيستائين سنڌ جي ڪنهن به سياحتي ماڳ تي ڪو به خاطر خواهه ڪم نه ٿيو هو. ڪينجهر تي اهو ئي ڪانوَن جو ڪانگيرو آهي، منڇر ساڳئي زهر واري پاڻي ۾ ٻڏل آهي. گورک جي چوٽي اها ئي ننڌڻڪي آهي، لڪيءَ جا تيرٿ اهي ئي ويڳاڻا آهن. مڪليءَ جو قبرستان ساڳيو ئي قبضي مافيائن جي حملي هيٺ آهي، ڪاهوءَ جي، ڪراڙ جي، ڪارونجهر جي، ڪوٽڏيجيءَ جي توپن جي، مطلب ته ڪنهن ڪنهن جي دانهن ڪجي؟ سنڌ جا هي سُتل ۽ مُئل آثار بي ڌيانيءَ جون دانهون ڪندي وقت جي حاڪمن جو ڌيان ڇڪائڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. پر ڪنهنکي خبر ئي نه آهي ته ڇا ڪرڻو آهي؟ ثقافت کاتي جي نگراني ۾ هلندڙ لائبريرين جي حالت به قديم آثارن جهڙي ٿي وئي آهي ۽ لائبريرين جي ڪتابن جي خريداري کان ڪئٽلاگنگ تائين سڄو سسٽم رواجي طرح رڙهي رهيو آهي ۽ ڪنهن جي ڪن تي جونءِ به نٿي چُري ته ان نظام ۾ ڪا نواڻ به آڻڻي آهي.
سنڌ جا هنر ٻهراڙين ۾ موت جون هڏڪيون ڏئي رهيا آهن، پر انهن جي مالڪي ڪرڻ لاءِ ثقافت کاتو تيار ئي نه آهي. ڇا ائين نٿو ٿي سگهي ته ڪراچيءَ، لاهور ۽ اسلام آباد ۾ رلين جي قومي نمائش لڳرائي وڃي ۽ رلين جي بهترين ڪاريگر عورتن کي ايوارڊ ۽ نوڪريون ڏنيون وڃن؟ ڇا بهترين اجرڪ، چنري ۽ کيس ٺاهڻ جا مقابلا نٿا ٿي سگهن؟ ڇا سنڌي ٽوپي ٺاهڻ جو مقابلو ۽ ميلو نٿو لڳي سگهي؟ ڇا اهو ممڪن نه آهي ته جيئن ماڻهو ڪرڪيٽ جي بهترين رانديگرين کي سڃاڻين ٿا تيئن سنڌ ۾ بهترين ملهه کي سڃاتو وڃي؟ يا جيئن ملڪ جا فيشن ڊزائينر هر هنڌ ڄاتا وڃن ٿا، بلڪل ائين ئي بهترين رلي ٺاهيندڙ، بهترين ٽوپي ٺاهيندڙ، بهترين چنري، کاڌي ۽ اجرڪ ٺاهيندڙ ڪاريگر به سڃاتا وڃن؟ ڇا چنريءَ جو ڪم ۽ ڪاشيءَ جو هنر مقابلي جهڙو ۽ انعام کٽڻ جهڙو نه آهي؟ ڪرڻ لاءِ ته اڻ ڳڻيا ڪم آهن پر اصل مسئلو ثقافت کي سمجهڻ ۽ ان کي ترقي وٺرائڻ لاءِ گهربل محنت، محبت ۽ سچائيءَ جو آهي.
ثقافت کاتي ۾ في الحال ته ڀرتين تي زور آهي ۽ ڪهڙي به طرح رڳو هڪ ئي ضلعي جا ماڻهو کنيا وڃن ٿا يا پنهنجي واسطيدارن کي خوش ڪيو پيو وڃي. پوءِ ڀلي انهن ۾ گهربل لياقت ۽ صلاحيت به نه هجي. اهو ثقافت کاتو جيڪو هٿ جي هنرن، ڪاشيءَ جي فنن کي ترجيح وٺرائي نٿو سگهي، ان مان اها اميد ڪيئن ڪجي ته اهو ثقافت کاتو مائي ڀاڳي ۽ عابدا پروين جهڙن سريلن آوازن کي ڳولي ڪڍندو؟
ثقافت کاتي کي اهي سڀئي ڪم ڪرڻ گهرجن پر اهو سڀ ڪجهه ٿيندي نظر نٿو اچي. ڇا اها ڳالهه صحيح آهي ته سنڌ ثقافت کاتو فنڪارن، اديبن ۽ هنرمندن جو اهو سردخانو بڻجي ويو آهي جتي رڳو مرندڙ فنڪارن جا لاش رکيا ويندا آهن؟ ڇا سنڌ ثقافت کاتو ايڌيءَ جي اها ايمبولينس آهي جيڪا مرندڙن کي رڳو اسپتالن تائين پهچائڻ جو ڪم ڪندي آهي؟ ڇا ثقافت کاتي جي فرضن ۾ رڳو اها ڳالهه شامل آهي ته مري ويلن فنڪارن، اديبن ۽ ڪهاڻيڪارن جا ختما ڪرائن ۽ سندن مزارن تي ڀت جون ديڳيون لهرائن؟
اسان جي هر دور جون اخبارون اهڙين خبرن سان ڀريل هونديون آهن ۽ اهي اڄ به ائين ئي ڀريل آهن جنهن ۾ مرندڙ فنڪار ثقافت کاتي کان امداد معرفت زندگيءَ جي خيرات گهرندا آهن ۽ ثقافت کاتي جا نڪ ڏاڍا عملدار روڳ ۾ روئندڙ فنڪارن جي بستري مٿان اشتهاري کل وارا ڏند ڪڍي، امداد جو چيڪ ڏئي، فوٽو ڪڍرائي سنڌ جي ثقافت مٿان هڪ ٺٺول ڪندا آهن.
وقت اچي ويو آهي ته سنڌ ثقافت کاتي کي ايڌي جي ايمبولنس ۽ فنڪارن جي لاشن جي سرد خاني مان بدلائي هڪ سٺي، صحت مند ۽ ثقافت دوست کاتي ۾ تبديل ڪيو وڃي ۽ ان ڳالهه کي يقيني بڻايو وڃي ته ثقافت کاتو سنڌي ثقافت جي قابل فخر پاسن کي جرڪائڻ جو ڪردار ادا ڪري ۽ سنڌ جي ڪاريگري، هنر ۽ سهڻن توڻي مزو ڏيندڙ فنن يعني فنون لطيفا کي اجاگر ڪري ۽ اڳتي به وڌائي. سنڌ ثقافت کاتي ۾ هڪ وڏي انتظامي بهتريءَ جي ضرورت آهي ۽ اها بهتري تڏهن ممڪن ٿيندي جڏهن مصلحتن، مجبورين ۽ لالچن کان مٿانهون رهي فيصلا ڪيا ويندا.
جيڪڏهن ائين ٿيو ته پوءِ مارئيءَ جي تازي ميلي ۾ محمد وارث سنگراسي جهڙن بزرگن کي ثقافت کاتي جو ڪو به عملدار اڍنگي نموني اسٽيج تان لاهي نه سگهندو ۽ سنڌ جي علڻ فقير جهڙن فنڪارن کي ثقافت کاتي جو ڪوبه ڪامورو ٻاهرين ملڪن جي دورن دوران زورن ڏيڻ ۽ پيرن جي آڱرين مان ٺڪاءَ ڪڍڻ تي مجبور نه ڪندو.
(فيبروري 2010ع ۾ شايع ٿيل)