پاڳارن جي باري ۾
پير صبغت ﷲ شاھہ ثاني انگريز سرڪار کي سامراج جي لقب سان نوازيو، سامراج معنى جيڪو ڏاڍو سو گابو، Might is right ۽ انھيءَ ڏوھہ ۾ ڪيترن ٻين نافرمانين جي ڪري مٿس هٿيارن جو ڪيس مڙهيو ويو، پاڪستان جو باني محمد علي جناح ان ڪيس ۾ پير صاحب جن جو وڪيل ٿي آيو، پر ڪيس پڙهڻ کان پوءِ جج صاحب جي طور طريقي ۽ سرڪار بھادر جو موڊ سمجهي ڪيس ڦٽو ڪري هليو ويو تہ ”مان اهو ڪيس ان ڪري نہ هلائيندس جو هن ڪيس ۾ پير صاحب کي سزا ضرور ملندي ۽ مان ڪيس هارائڻ نہ ٿو چاهيان.“
بھرحال پير صاحب جن کي سزا لڳي ۽ هو جڏهن سزا ڀوڳي پير جو ڳوٺ پھتو تہ لوھہ مان رُڪ ٿي آيو ۽ انگريز سامراج کي للڪاريائين ۽ نعرو هنيائين تہ ”وطن يا ڪف“ انگريزن سان وڏي ويڙھہ ڪيائين. آخر ۾ کيس گرفتار ڪري موت جي سزا ڏني وئي. سندن رهائشگاھہ کي بمن سان ڊاهي پَٽ ڪيو ويو، زمينون بہ ضبط ڪيون ويون، سندس مريدن کي جيل خانا يعني لوڙها ٺاهي قيد ڪيو ويو.
اسان ننڍا هئاسين تہ پير صاحب جو گهرو سامان نيلام ٿيو هو، جنھن مان وصيت آهر اسان بہ ڪجهہ خريد ڪيو، سندن پرده دار عورتن کي بہ دربدر ڪيو ويو.
موجودہ پير صاحب جا والد صاحب جن آيا تہ سڀ ڪجهہ ويران هو، هي هيسيل ۽ ڊنل ماحول ۾ آيا. هنن هڪ هڪ مريد ڪَٺو ڪيو، هڪ هڪ سر گڏ ڪري ڪوٽ قلعا ٺھرايا موجودہ پير اڳين جيان پڙهيل ڳڙهيل ماڻھو آهي. بھرحال تذڪرو اڳين جو ٿي رهيو آهي هو ڳالھہ کي سمجهي ويو هو تہ ڪھڙو رستو اختيار ڪرڻو آهي، هڪڙن ملڪن کي فوج مليل هوندي آهي هي ملڪ فوج کي مليو هو، ڀلي ڪير سمجهہ بہ چئي حقيقت اها آهي تہ هي ملڪ ڪنھن وڏي عوامي تحريڪ سان وجود ۾ ڪونہ آيو، سردارن، نوابن، جاگيردارن، پيرن سجاده نشينن، فوج ۽ نوڪر شاهي ٺھرايو. پير صاحب کي صاف نظر ٿي آيو تہ هن ملڪ ۾ عزت سان رهڻو آهي. جمھوريت وغيرہ رولو، بيروزگار، وچولي طبقي جي ماڻھن جا اجايا خيال آهن. هن ملڪ ۾ سٺ سالن ۾ جيڪو ٿيندو پيو اچي، اڳتي بہ اهو ٿيندو، سياسي پارٽيون ۽ انھن جا ليڊر بہ ڏاڍ جي اڳيان جهڪيل آهن ۽ انھن جا سوالي آهن. باقي سڀ موالي آهن. ان ڪري ”ڀيڄ پاڳارا“ تي گذارو ڪرڻو آهي ان ۾ خزانا ڀريل ۽ لکين ماڻھو جُتين ۾ ديدار لاءِ مشتاق هوندا. نہ تعليم ايندي نہ اچڻ ڏبي، نہ جمھوريت ايندي نہ اچڻ ڏبي، هنن پنھنجو ڪلاس سڃاڻي ورتو آهي، اجائي تصادم ۾ ڪھڙو فائدو! خواهمخواه ويھي مانگر مڇ سان مقابلو ڪجي وطن يا ڪفن ”جنھن چيو ان جو حشر ڪھڙو ٿيو، قبر بہ نہ ملي! سو وڃي پنھنجي هم ڪلاسين سان دوستيون رکيائين هر حڪومت ۾ موجود سدا موجود ٻيا وري ڇا آهن، مون وٽ هڪڙو مشھور و معروف گادي نشين زبردستي آفيس ۾ گهڙي آيو، چئي، آءُ پير آهيا، انتظار نہ ڪندس. مون ڏانھنس نھاريو، سائينءَ مان نور جون لاٽون ٿي آيون، پڇيومانس ”حڪم سرڪار چئي“ خيرپور جي ڊپٽي ڪمشنر زبردستي منھنجا ڪوٽ لتاڙي پوليس جي معرفت منھنجا پاليل ست سوئر ضبط ڪيا آهن. اوهان ڪيس کڻو، جيڪا فيس گهرو اها ڏبي، پر منھنجا محبوب جانور مون کي موٽرائي ڏيو“ اياز ان وقت زندھہ هو ۽ منھنجي ڀرواري جڳھہ ۾ سندس وڪالت جي آفيس هئي. مون پير صاحب جن کي عرض ڪيو تہ هيءُ تمام وڏو ڪيس آهي ۽ مان ننڍو وڪيل آهيان. سو هلون ٿا، ڪنھن ٻي وڏي وڪيل وٽ. سو کيس وٺي آيس، شيخ اياز وٽ . اياز کي مون حال حقيقت ڪئي ۽ ساٿين سان سندس واقفيت ڪرائي.“ پوءِ مان ڇا ڪريان؟“ اياز ڪاوڙ ۾ ڀرجي مون کان پڇيو. ”استاد ڪيس وڏو آهي. ڳالھہ بہ وڏي. سو اوهان سان گڏجي ڪجهہ ڪري وٺون تہ بھتر آ ”اياز مون کي اڪيلو وٺي ڏاڍي ڇنڊ ڪڍيائين. هي ڪيس هٿان هليو ويو، سو هي ملڪ انھن ماڻھن جي مزن ماڻڻ لاءِ آهي. ڀلا مال بہ جام اٿن، اڻ مئي دولت، زمينون جاگيرون نہ سارين جا نٽھڻ اس ۾ رونبا ڪرڻا اٿن، نہ هر ڪاهڻا اٿن. ماڻھو صدين کان انھن پاڃارين ۾ جڪڙيل، بکن ۾ پاھہ پيا ٿين، هنن کي ڇا هي، مٿي ۾ سور پئي تہ يورپ هليا وڃن. واندا ويھي ڇا ڪن. اسيمبلي جا ميمبر بہ اهي ٿين. ڪوڙا ٺپا هڻائي چونڊيل نمائندا بہ ٿين. وزير بہ اهي ٿين، هنن کي ڪرڻو ڇا هي، فقط اسٽيبلشمينٽ جي غلامي، بس جي لھن تہ عوام جا ڏک کڻي وڃي ولايت ويھن، جي چڙهن تہ مال ميڙيندا وتن.