سکر ۾ رچايل ڪچھريون
سليم خواجہ بہ اتي اچي مون سان گڏ رهيو. سکر جي اخبار نواءِ انقلاب ۾ ڪم ڪندو هيو. حفيظ شيخ سکر ۾ ضلعي پلاننگ آفيسر ٿي آيو اهو بہ ڪڏهن ڪڏهن رات جو دير سان گهر جي ڀت ٽپي اچي سمھي رهندو هيو. ”چي“ اسايو توهان جي ننڊ ڇو خراب ڪريان. سو در نہ کڙڪايم جيپ هڊ تي چڙهي ڀت ٽپيم ۽ سمھي رهيس.
ڪڏهن ڪڏهن حفيظ پلو مڇي وٺي ايندو هيو، جيڪو پاڻ پچائي چانورن سان کائيندا هياسون. پلو هونئن تہ دنيا جي ٻين ڪيترن ملڪن ۾ ٿيندو آهي پر سنڌ جو پلو خوشبودار ۽ لذيذ آهي. پچائڻ ۽ کائڻ بہ سڀ ڪنھن جو ڪم نہ آهي. جتي سنڌين کان سندن ٻيا وسيلا هٿان نڪري ويا آهن اتي سنڌين کان پلو بہ کسجي ويو آهي.
شيام ڪمار اڪيلو پٽ ماءُ کان جدا رهندو هيو، پر کانئس پرهيز جي ماني پچرائي کائيندو هيو. دنيا جون جيڪي بہ بيماريون آهن جن ۾ سلھہ بہ شامل آهي سي شيام ڪمار کي هيون. هيون يا نہ هيون هو ائين چوندو هيو، ۽ سندس ڪمرو دوائن ۽ ڪتابن سان ڀريو پيو هوندو هيو ان نام نھاد بيمارين جي بھاني هو پنھنجي ماءُ کي پيو ستائيندو هيو ۽ شادي ڪرڻ کان لنوائيندو هيو. آخر جڏهن والدہ مرڻ کي پھتي تہ شيام جي مائٽن زوري ڪري پرڻائي وڌس ۽ ٿوري عرصي کان پوءِ مائي گذاري وئي ۽ شيام کي وارو لڳي ويو. سو مٿو ڪوڙائي ماءُ جي غم ۾ ڪئين ڏينھن ڪنوار کان لنوائيندو رهيو پوءِ خبر نہ آهي ڪھڙي منتر ڪم ڪيو هينئر شيام پنھنجي گهرواري ۽ سھڻن ٻچن سان خوش بہ آهي خوشحال بہ آهي.
حفيظ هڪ دفعي پنھنجي عادت کي بحال ڪندي شيام ڪمار جي گهر بہ ٽپي ويو، جتي هي تازو پرڻيل جوڙو ستل رهيو پر حفيظ بي پرواهي کان ڊيئر ويري ساري چئي وڃي اندر سمھي رهيو نہ چادر جو خيال ڪيائين نہ چار ديواري جو.
بعد ۾ حفيظ خيرپور بدلي ٿي ويو. حفيظ سان گڏ ٽرڪ ڪتابن جي بہ خيرپور وئي. وٽس ناياب ڪتاب هيا. حفيظ ۽ اياز پاڻ م هونئن بہ نہ ٺھندا هيا پر حفيظ اياز تي هڪ افسانو لکي ويتر ڪم خراب ڪري ڇڏيو.
حفيظ شيخ مشھور افسانہ لکيا جن ۾ ”ٽہ واٽو“، ”منجهيل سٽ“ مون کي ڏاڍا پسند آهن منھنجي ساڻس خيرپور واري زماني کان سنگت هئي. حفيظ افسانن جي دنيا جو بادشاھہ هيو. هن جا افسانا روس ۽ يورپ جي مشھور افسانہ نگارن کان بھتر، معياري ۽ مٿانھان آهن، رباني، جمال ابڙو، حميد سنڌي، نسيم کرل، رشيد ڀٽي يا ٻيا اهڙا دوست بہ پنھنجي پر ۾ آهن پر حفيظ شيخ حفيظ جي ڳالھہ ڪجهہ ٻي آهي.
هو بذات خود ڪنھن نہ ڪنھن افساني جو ڪردار هيو. ڪھاڻي ۾ ايترو تہ گهڙي ويندو هو جو ذمو کنيائين تہ ان کي نيت سان پورو ڪندو. انھن ڏينھن ۾ حڪومت قانون هنيو تہ فيملي پلاننگ لازمي آهي، جيڪو پاڪستاني فيملي پلاننگ جي قانون جي خلاف ڪجهہ بہ ڳالھائيندو ان شخص کي سزا لڳي سگهي ٿي.
مان ۽ رشيد ڀٽي خيرپور تنوير وٽ وياسون تنوير پھريون دفعو سيڪنڊ هينڊ ايئر ڪنڊيشنز ورتو هو. سو تنوير اسان کي فون ڪري اهو ڏيکارڻ چاهيو. منجهند جو ايئرڪنڊيشنز جي ماحول ۾ ڊاڪٽر ماني جي ٽرالي پاڻ گھلي آيو. مانيءَ ۾ ٻين شين سان گڏ هرڻ جو گوشت بہ هيو. ايتري ۾ ڀاڄائي قمر سخت ناراض ٿيندي اها ٽرالي واپس کڻي وئي. ادا اها اوهان لاءِ نہ آهي. تنوير پنھنجي پيارن دوستن جي هيڏي وڏي بيعزتي برداشت نہ ڪري سگهيو ۽ زال مڙس ۾ چڱو ڀلو تڪرار ٿي پيو. حقيقت ۾ غلطي تنوير جي بہ هئي جو ڊاڪٽر وارن شايد ڪنھن فوجي ميجر کي زال سوڌو دعوت ڏني هئي ۽ اها ماني سجايل هئي انھن لاءِ تنوير کي اسان کي گهر گهرائڻو نہ هو پر حقيقت ۾ تنوير ڪي نوان شعر لکيا هئا. سي هو ٻڌائڻ پيو گهري بھرحال اسان معاملي کي ٺاهيو اهو ميجر بہ آيو سندس گهرواري بہ آئي پھريائين انھن ماني کاڌي پوءِ اسان کاڌي. تنوير اسان کي شام تائين ترسايو تہ شام جو حفيظ سان ڪچھري ڪبي.
سو شام جو اسان حفيظ سان گڏجي روڊ ماسٽري تي نڪري پياسون. حفيظ کي انھن ڏينھن ۾ فقط فيملي پلاننگ جي پروگرامن جي ٻيو ڪو بہ موضوع ڪونہ هوندو هيو. اسان فيملي پلاننگ جي زبردست مخالفت ڪئي ۽ ٽنھين اهو متفقہ دليل ڏنو تہ اسان سنڌين کي آدمشماري وڌائڻ گهرجي جنھن ۾ اسان جو فائدو آهي. ڳالھائيندي ڊپٽي ڪمشنر جي بنگلي تائين اچي پھتاسون. حفيظ ڪاوڙ ۾ اسان کي ڪجهہ چئي ڊي سي جي بنگلي تائين هليو ويو. ايتري ۾ ڊي سي صاحب جو ماڻھو آيو ۽ اسان کي اندر وٺي ويو. ڊي سي صاحب اسان سان سٺي نموني مليو حفيظ ڪنھن ڪاغذ تي ڪجهہ لکي رهيو هيو. ڊي سي صاحب چانھہ گهرائي ايتري ۾ حفيظ اهو لکيل ڪاغذ ڊي سي صاحب کي ڏنو. صاحب اهو پڙهي هڪ وڏو ٽھڪ ڏنو ۽ اسان کي چيائين تہ حفيظ صاحب اوهان جي خلاف فرياد لکي ڏني آهي تہ هي فيملي پلاننگ جي مخالفت ٿا ڪن سو هنن تي قانوني قدم کنيو وڃي.
اسان حفيظ کي جذبات ۾ ڏسي کانئس معافي ورتي ۽ پرچائي هليا آياسون.
اياز بہ ڪڏهن ڪڏهن جڏهن ڪي نوان شعر لکندو هيو تہ اسان کي گهر وٺي ويندو هيو ۽ تمام سٺي تواضع بہ ڪندو هيو. سٺي ماني بہ کارائيندو هيو ۽ پنھنجا نڪور لکيل شعر ٻڌائيندو هيو. اهو اعزاز مون کي آهي تہ اياز جون سموريون لکڻيون جيڪي وائيس چانسلري کان اڳ جون آهن اهي پھريان مون ٻڌيون آهن بعد ۾ ٻي دنيا ٻڌيون. اياز جي بھترين شاعري هئي ئي وائيس چانسلري کان اڳ پوءِ تہ ڄڻ سڀ ڪجهہ رسي ويو هيس.
شريف خان الھہ آباد هندستان مان آيل مھاجر، سکر جي بازار ۾ سندس واحد سويٽ مارٽ جي نالي مٺائي جو دڪان هيو. سنڌي سمجهندو هيو ڳالھائي ڪونہ سگهندو هو. اياز جو ۽ پوءِ اسان سڀني جو بھترين دوست ٿي ويو. هن جو علم ادب ۽ سياست سان ڪوبہ واسطو نہ هو پر اسان جو وفادار رت ڏيڻ وارو مجنون هيو. اياز جا سمورا خانگي معاملا شريف خان جي حوالي هوندا هيا. هو اياز جو هر ڪم پاڻ کان وڌيڪ ڪندو هيو.
اياز جي نياڻين جون شاديون ۽ ان جا انتظام شريف خان جي حوالي ها ڪيترا دعوتي آهن. ڪھڙي قسم جي ماني هجي، ڪٿي هجي، شريف خان اهو سارو ڪم ڪري ڏيکاريو. شيخ صاحب فضول خرچي ۽ ڏيکاءُ فقط پنھنجي ذات تائين محدود رکندو هو.
ڪل پنجاھہ ماڻھن جي گنجائش واري اپوا ڪلب ۾ اياز جي نياڻيءَ جي شاديءَ جو انتظام هڪ ننڍڙي مينيو تحت بہ شريف خان ڪري ڏيکاريو، پنجويھہ گهوٽيتا گهوٽ سميت، پنجويھہ ڪنواريتا ڪنوار سميت! بھرحال ان معاملي ۾ اياز ڪابہ رعايت نہ ڪندو هو، تمام ويجهن دوستن کي سڏ ڏبو، انھن ۾ مان بہ خوش نصيب هيس، جو دعوت ملي. هڪڙي دوست جي گهر جون عورتون غلطيءَ ۾ اياز جي گهر هليون ويون. کين اهو چئي واپس ڪيو ويو تہ توهان جي مرد کي اڪيلي دعوت آهي، اهي ويچاريون واپس هليون ويون.
شريف خان مون سان بہ ڏاڍو نڀايو. منھنجي مٿان ڪوڙا ڪيس ڪن ليڊرن داخل ڪرايا. شريف خان مدد ۾ حاضر، منھنجي ڪار چوري ڪرائي وئي. شريف خان پنھنجي ملٽري ماڊل جيپ منھنجي در تي ڇڏي ويو، بھرحال هن جھڙو ماڻھو ورلي ڪو آهي. اياز وائيس چانسلر ٿيو تہ ان جي گهر ۽ آفيس جي حفاظت شريف جي حوالي هوندي هئي. اياز جڏهن جيل هليو ويو تہ لاهور مان ملاقاتي اجازت نامو وٺي اچي شيخ صاحب سان ملاقات ڪري آيو.
هينئر نہ اياز آ، نہ شريف خان! ڀٽي، علي بخش ميمڻ، غلام مصطفى شاھہ، گرامي صاحب، حبيب ﷲ شيخ سڀ جنت ۾ گڏ ڪچھريون ڪندا هوندا. دعا ڪيو تہ مان انھن سان ملان.
مان هر هفتي ڳوٺ ويندو هيس. ماني ڪڏهن ڪيئن ڪڏهن ڪيئن سو نيٺ فيصلو ڪيم گهرواريءَ کي سکر وٺي اچان، سکر ۾ هنن جي ڇڏيل جڳھہ جنھن ۾ اسان جا عزيز ڪڏهن ڪڏهن اچي رهندا هئا ۽ پوءِ خالي رهندي هئي. مان بہ انھن جي اجازت سان ان جڳھہ ۾ اچي رهيس. گهرواريءَ کي ڳوٺان وٺي آيس. بابو ڏاڍو ناراض ٿيو. ان جڳھہ ۾ نہ بجلي نہ پاڻي. انتھائي خراب حالت ۾ هئي. ڪڏهن ڪاٺين تي، ڪڏهن ڪوئلن تي منھنجي گهرواري پاڻ ماني پچائيندي هئي. اوچتو هڪڙي ڏينھن جڳھہ جو اڌ حصو ڊهي پيو. خدا منھنجي زال کي بچايو جو بورچيخانو، غسل خانو ۽ ٽوائليٽ ٽئي هڪ وقت ڊهي ڪري پيا جڳھہ مٿي هئي مون پنھنجي عزيزن کي اطلاع ڏنو تہ هاڻي ڇا ڪجي؟ هنن چيو تہ هينئر جڳھہ تنھنجي آهي تون ڄاڻ ۽ جڳھہ ڄاڻي. منھنجي آمدني بہ خاص ڪانہ هئي. سو جيئن تيئن ڪري مون اها جڳھہ ٺھرائي بجلي ۽ پاڻي جو انتظام ڪيو. گئس بہ هڻائي رنگ روپ ڪرايو، منھنجي زال ان جڳھہ کي پنھنجي وس آهر ڏاڍو سينگاريو.
1969ع ۾ مون کي پھريون پٽ عبدالقيوم بہ ڄايو، اسان ڏاڍا خوش هياسين انھن عزيزن اوچتو بنا ڪنھن سبب جي مون کي ڏاڍو ذليل ڪري ان جڳھہ مان ڪڍي پاڻ قابض ٿي ويھي رهيا. منھنجا دوست غلام مصطفى شاھہ ۽ علي بخش ميمڻ منھنجي ڪم آيا انھن پنھنجي پراڻي سکر واري جڳھہ خالي ڪري منھنجي حوالي ڪري پاڻ هتي رهڻ لڳا. پوءِ مرحوم محمد حنيف منگي پنھنجي ساهرن کان هڪ جڳھہ مسواڙ تي وٺي ڏني. جڳھہ سول اسپتال جي پويان ڪنڀار پاڙي ۾ هئي. ماهوار اسي رپيا مسواڙ هئي. بجلي بہ هئي پاڻي بہ هيو، پر گئس ڪونہ هئي. هڪ ٽيبل فين برطانيہ جي زماني جو عثماني صاحب ڏنو جنھن مان ڪم پئي ڪڍيوسين. بھرحال منھنجي زال ڪڏهن مون کي اهو محسوس ٿيڻ بہ نہ ڏنو تہ گهر ۾ ڪاٺين تي ماني ٿي پچائي. يا پکو ڇت جو ڪونہ آهي. هڪڙو ننڍو ڇوڪرو گهر جي ڪم ڪار لاءِ رکيل هيو. خوش هياسين. مون پھريون پلنگ ان گهر ۾ ورتو. پھريون ڇت جو پکو گهوٽڪي مان قسطن تي وٺي آيس. هڪ لوھہ وارو ڊرم بہ ورتم. ٽيليفون بہ اتي هڻايم. قسطن تي فرج ورتم، گهر ٺھي پيو. اوٻاوڙو، ميرپورماٿيلو، گهوٽڪي، روهڙي، شڪارپور تائين مون کي جيڪو ڪيس ملندو هو، بسن ۽ ويگنن تي چڙهي وڃي هلائيندو هيس. شام جو جڏهن ٿڪل ڪارو ڪوٽ ٻانھن تي رکي فائل ڪڇ ۾ کڻي گهر ۾ داخل ٿيندو هيس تہ منھنجي زال مرڪن ۽ مھربانين سان اهڙو تہ استقبال ڪندي هئي جو سارا ٿڪ لھي ويندا هئا. جيڪي ڏيندو هيومانس ان کي شڪر ڪري وٺندي هئي. زندگيءَ جو سفر ڪيترو بہ اڻانگو هجي، جي ساٿي ۽ همسفر سھڻو ۽ سيبتو آهي تہ ڪو مسئلو نہ آهي. سفر گذري ويندو ۽ منزل بہ ملي ويندي، گهر گهرواريءَ جو آهي جنت ڪري يا جھنم، منھنجو گهر گهرواريءَ جنت ڪري ڏيکاريو. هيءُ عمر ڀل ڏکن ڏولاون ۾ بہ گذري پر ساٿيءَ سونھن نہ وڃائي ۽ سونھون ٿي هلي، ۽ هلندي اچي مان گهر کي رات جو تالو هڻي کيس اڪيلو ڇڏي اچي ڪڏهن اياز وٽ ڪڏهن ڀٽي وٽ، ڊاڪٽر عمر، قادر صديقي، قلندر بخش ڪلر جيڪو انجنيئر هيو. ان وٽ راتين جون راتيون گذاري گهر موٽندو هيس. ڪڏهن اف بہ نہ ڪيائين ڪڏهن منھن خراب نہ ڪيائين نہ مھڻو نہ ڪاوڙ نہ شڪايت جيڪو پڇي چئي مان خوش آهيان.