ون يونٽ کان پوءِ
ان کان سواءِ سنڌيءَ ۾ هڪڙو امتحان جنھن کي سنڌي فائنل چئبو هو، جنھن ۾ فقط ست درجا سنڌي جا پڙهيا ويندا هئا، اهو امتحان پاس ڪرڻ سان سنڌي پرائمري استاد يا تپيداري جي نوڪريءَ جي اهليت سمجهي ويندي هئي. اهو امتحان بہ ختم ڪيو ويو، جنھن سان روزگار تي ڪافي اثر پيو.
سنڌي فائنل امتحان ۾ الجبرا، جاميٽري ۽ حساب جا مضمون بہ گهرجي تہ ان زماني ۾ شاگردن کي ڪاپي ڪرڻ جي سھولت بلڪل ڪونہ هئي. انگريزي مئٽرڪ پاس ڪرڻ يا سنڌي ۾ فائنل ڏيڻ، معمولي ڳالھہ ڪانہ هئي، نہ چوپڙيون، نہ ڪوڙا رزلٽ، نہ استادن جي مدد، نہ مائٽن جو اثر رسوخ ڪجهہ بہ ڪونہ هو. فقط ميرٽ هئي. سنڌ ۾ فقط حيدرآباد ۾ ڊگري ڪاليج، يا وري ڪراچي ۾ هو. ڪراچي ۾ مئٽرڪ پاس ڪرڻ کان پوءِ وڌيڪ پڙهڻ لاءِ يا تہ امير ماڻھن جو اولاد ويندو هو يا وري اتي ڪنھن نہ ڪنھن اداري ۾ نوڪري ڪري پڙهائيءَ جو خرچ ڪڍڻو پوندو هو، ان لاءِ سنڌ گورنمنٽ ڪراچيءَ ۾ ٻہ وڏيون هاسٽلون ٺھرايون ويون، هڪ ميٺارام هاسٽل ۽ ٻي جناح ڪورٽس ميٺا رام هاسٽل جي خبر نہ آهي پر جناح ڪورٽس تي هينئر رينجرز جو قبضو آهي. سنڌ جي ٻھراڙين جي شاگردن لاءِ تعليمي دروازا ۽ روزگار جا ذريعا بند ڪيا ويا.
ويتر 1958ع واري مارشل لا سان، جنھن ۾ انڌا ڪاڻا بنيادي هق هئا، اهي بہ ختم ڪيا ويا ۽ عدالتن کي محدود اختيار ڏنا ويا ۽ ملٽري ڪورٽون ٺاهي، مرچن مصالحن جا ڪيس بہ ملٽري ڪورٽون ٻڌڻ لڳيون . پريس جي آزادي ختم ٿي وئي.
ان ۾ فقط ٻہ خوش هئا، هڪ موقعي پرست وڏيرا ٻيو هندستان کان آيل اسان جا ڀائر، انھن ”پاڪ افواج ڪو سلام“ جا بينر ٺھرايا ۽ فوجين جا استقبال ڪيا. مھاجرن ڀائرن هر انھيءَ ڪم جي حمايت پئي ڪئي جنھن ۾ سنڌين کي ڇيھو ٿي رسيو، فقط روشن خيال ۽ سوشلسٽ ڪميونسٽس، فوجي حڪمرانيءَ جي کلم کلا مخالفت ڪئي. ان ڪري قوم پرستن، ڪميونسٽن ۽ سوشلسٽن تي ايوب خان جو عتاب نازل ٿيو. سائين جي ايم سيد، خان عبدالغفار خان، حيدر بخش جتوئي، مولانا ڀاشاني ۽ ڪافي جمھوريت پسند گرفتار ڪيا ويا ۽ ڪيترن کي ملٽري ڪورٽن مان سزائون بہ ڏنيون ويون. محترم ذوالفقار علي ڀٽو، ايوب خان جي وزارت ۾ شامل ٿيو. اي ڪي بروهي ۽ علي محمد شاھہ راشدي بہ ايوب خان جي گهڻ گهرن ۾ هئا.