حافظ خير محمد اوحدي
حافظ صاحب ان پريس ۾ پنھنجي ٽن پٽن سميت رهندو هيو. سندس گهرواري گذاري ويل هئي. پريس جي پاڻ صفائي بہ ڪندا هيا ۽ کاڌي پيتي لاءِ رڌ پچاءَ بہ پاڻ ڪندا هيا. چانھہ جا شوقين هئا ۽ عمدي چانھہ ٺاهيندا هيا.
پڪو مسلم ليگي ڪٽر بريلوي خيالن جو مسلمان هندن جي خلاف زبردست نفرت رکندو هيو. اسلام، پاڪستان ۽ محمد علي جناح سندن سڀ ڪجهہ هيا. ان تي هر شيءِ قربان ڪرڻ لاءِ تيار.
خاموش طبع، وضعدار، وڏو عربي ۽ فارسيءَ جو عالم، بحث ڪيو پر سنجيدگيءَ سان ٻي کي بہ فضيلت سان ٻڌبو ۽ آهستگي سان دليل ڏئي سمجهائبو. اسلامي تاريخ قرآن پاڪ، حديث، فقہ جو ڄاڻو.
شاعري جا استاد شاعر، علم عروض ۾ خليل بصريءَ کان وٺي ابراهيم خليل تائين پھچ هيس. نواز علي شوق، ڊاڪٽر پروفيسر عبدالمجيد سنڌي، فيش بخشاپوري، رشيد احمد لاشاري ۽ ٻيا ڪيترائي شاعر کانئن پنھنجي شعرن ۽ ڪتابن جي اصلاح ڪرائيندا هيا.
مان ڪورٽ مان واندو ٿي اڪثر حافظ صاحب وٽ ويندو هيس. رڪن الدين قاسمي بہ پھچي ويندو هيو. مولوي نظير حسين جتوئي بہ اڪثر حافظ صاحب وٽ ايندو هيو. هڪ اخبار جو ايڊيٽر سيد سردار علي شاھہ ذاڪر بہ ڪڏهن ڪڏهن حيدرآباد کان ايندو هيو.
مولوي نظير حسين جتوئي اصل لاڙڪاڻي جو ڪانگريسي ڪميونسٽ خيالن جو مالڪ هيو. ڳاڙهو اڇو قدآور، ڳاڙهي کانڌيءَ جو وڳو پھريل، مٿي تي ڳاڙهي گانڌي ٽوپي هوندي هيس. نھايت بي باڪ، بي پرواهيءَ سان مذهب ۽ سياست تي ڳالھائڻ وارو، ڪنھن سان بہ رعايت نہ ڪبي. ڀٽو صاحب جتوئي سندن شيدائي هيا.
شيام ڪمار، سکر جو ڪوئنس روڊ تي سندس وڏن جو شو مندر ۾ گهر هيو، اصل رشيد ڀٽيءَ جو دوست هيو. شيخ حفيظ ۽ سليم خواجہ سان گھرائپ هئس، پوءِ هو ڪراچيءَ جو ڪامريڊ جنھن عطاءُ ﷲ خان مينگل کي ڪئين سال پنھنجي کارادر واري ڀڳل فليٽ ۾ لڪايو ان جو بہ گهاٽو يار سڄو گهر ڪتابن سان ڀريل هيو. گهڻي ڀاڱي يورپ يورپ جي فلاسافرن جا ٿلھا ڪتاب گهر ۾ سجايل. نيپ ۾ پروگرام 1965ع واري جنگ ۾ جتي سنڌ جي ٻين ڪيترن هندن کي جيلن ۾ نظر بند ڪيو ويو. اتي شيام ڪمار بہ نظر بند ٿيو. سندس والدہ هميشہ سکر جي سينٽرل جيل جي دروازي تي ڇليءَ ۾ ڪجهہ نہ ڪجهہ کنيو اڪيلي پٽ جي ملاقات لاءِ ويٺل نظر ايندي هئي. اياز بھانھيءَ جيل ۾ هيو. پر شيام ۽ اياز جي پاڻ ۾ نہ لڳندي هئي.
ايمن کوسسو بہ پراڻو ڪانگريسي ميونسٽ هيو، جنھن شايد ڪنھن مسلم ليگيءَ سان پاڪستان کان اڳ اليڪشن وڙهي هئي ۽ آخر ۾ مرحوم ڀٽي صاحب بلوچن سان ٺاھہ لاءِ کانئس مدد گهري هئي. ان کان پوءِ حافظ صاحب وٽ ملاقات ٿي پوءِ مون وٽ بہ ايندو رهندو هيو.
اهي سڀ همراھہ اهو حافظ خير محمد اوحدي وٽ ايندا ويندا هيا ۽ ملاقاتون ٿينديون هيون، رشيد ڀٽيءَ کي حافظ خير محمد ڪونہ وڻندو هيو، سو ان وٽ ڪونہ ايندو هيو. حافظ جي خيال مطابق اياز ۽ ان جو ٽولو بہ جويو صاحب جي ڪافر، ملحد ۽ پاڪستان دشمن ۽ واڪب القتل آهن.
بھرحال مان، قاسمي ۽ شيام ڪمار گهڻو ڪري منجهند جو حافظ صاحب وٽ روزانو ويندا هئاسون، بزم صوفياءِ سنڌ، روح رهاڻ، نئين زندگي، مھراڻ رسالو ۽ ان جو ايڊيٽر، مولانا غلام محمد گرامي زير بحث ايندا هيا. ملڪي حالات، ايوب خان، جي ايم سيد ڀٽو صاحب، عوامي ليگ، شيخ مجيب الرحمان، حالت حاضره تي روزانو زبردست بحث ٿيندو هيو ۽ گهٽ ۾ گهٽ ٻہ دور چانھہ جا ضرور هلندا هيا.
ڪامريڊ برڪت علي آزاد جيڪو اصل ۾ ٽئگور جو شاگرد هيو. بعد ۾ گانڌي جي آشرم ۾ بہ رهيو. آخر ۾ کيس اندرا گانڌيءَ هندستان ۾ گهرائي آزاديءَ جي هيرو واري شيلڊ ڏني. جنھن جي ڏوھہ ۾ کيس پاڪستان جو جيل ڀوڳڻو پيو ۽ سندس پٽن کي سرڪاري نوڪرين مان ڪڍيو ويو. اهو بہ حافظ صاحب جي ڪچھريءَ ۾ اڪثر اچي شامل ٿيندو هيو. آزاد اسان کي تمام گهڻا ڪتاب پڙهائيا. سٺا سٺا ڪتاب هٿ ڪري وڪرو ڪندو هيو. سندس گهر فرنيچر گهٽ، ڪتاب گهڻا هوندا هيا.
ويھين جنوري 1968ع تي اگرتلہ سازش جو انڪشاف ٿيو، مجيب الرحمان سان گڏ 22 ٻيا بنگالي بہ ان سازش ۾ گرفتار ٿيا.
سائين جي ايم سيد جا مجيب الرحمان سان رابطا ٿي چڪا هيا. سائين بزم صوفياءِ سنڌ جي پليٽ فارم تان قلندر شھباز جي ميلي جي موقعي تي ادبي ڪانفرنس ڪوٺائي ان کان اڳ ساڳي ڪوٺ حسن بخش جي مزار تي جيڪا شھدادپور جي ويجهو آهي اتي بہ ٿي. وري سيوهڻ ۾ سائين گهرايو سکر مان عثماني صاحب، رشيد ڀٽي، رڪن الدين قاسمي ڊاڪٽر تنوير عباسي ۽ مان وياسون. ڪراچيءَ مان الطاف ڀائي بس ڀرائي آيو. ڏاڍيون سھڻيون ڇوڪريون بہ ان وفد ۾ هيو ڪجهہ دير ويھي سائين جي حاضري ڀري هو تہ هليا ويا باقي باقي اسان اتي رهي پياسين.
سائين جي ايم سيد اتي جيڪا تقرير ڪئي ان جو لب لباب هن ريت هيو تہ هڪڙي سياست ٿيندي آهي عملي ٻي خيالي هڪڙي ۾ هوش ۽ ٻي ۾ جوش هوندو آهي. سائين قائد اعظ۾ سان اختلافن جو خاص ذڪر ڪيو تہ جڏهن پاڪستان جي تحريڪ مسلم ليگ ٿي هلائي تہ سنڌ جي ڪيترن شاگردن ان ۾ نہ فقط حصو وٺڻ کان ڪيٻايو پر مخالفت بہ ڪئي انھن موقعي پرستن کي جڏهن پڪ ٿي وئي تہ پاڪستان پڪ سان ٺھي رهيو آهي. ان جي سربراهي مسلم ليگ کي ملي رهي آهي ۽ اقتدار جو ڌڻي قائداعظم محمد علي جناح ئي ٿيندو، سو ڌڙا ڌڙ مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ لڳا ۽ ايندڙ اليڪشن جون تياريون ڪرڻ لڳا. جي ايم سيد چواڻي سائين هن ڳالھہ تي اختلاف ڪيو تہ هنن موقعي پرستن کي گهٽ ۾ گهٽ مسلم ليگ جي ٽڪيٽ نہ ڏني وڃي. جنھن تي کيس جناح صاحب وراڻيو تہ هن کي اسيمبلين جا ميمبر کپن. انھن وٽ ووٽ آهن. سو سائين چواڻي هو جذباتي ماڻھو هيو، سو مسلم ليگ کان الڳ ٿي ويو.
سائين جي ايم سيد ان تقرير جو ان وقت تہ اسان کي مطلب سمجهہ ۾ نہ آيو، پر گهڻو ڪري پوءِ سائين ۽ اسان جا اختلاف بہ ساڳيا ٿيا جيڪي هن جناح صاحب سان ڪيا، ان جو ذڪر بعد ۾ ايندو.
مولانا ڀاشاني جي ايوب خان سان سازباز جي ڪري ۽ ڪن ٻين سببن ڪري نيشنل عوامي پارٽي جو صدر خان عبدالولي خان ڪيو ويو، ولي خان، اجمل خٽڪ، محمود علي قصوري، عطاءُ ﷲ خان مينگل، ڪامريڊ غلام محمد لغاري، حفيظ قريشي ۽ ٻيا مزدور ليڊر جھڙوڪ اعزاز نظير، علي مظاهر جعفري وغيرہ سکر ۾ آيا. ڪامريڊ عبدالقادر انڍڙ پني عاقل مان هارين جو وفد وٺي آيو.
فتح ﷲ عثماني وٽ پارٽي ميٽنگ ٿي. بعد ۾ ليوڪس پارڪ ۾ عوامي جلسو ٿيو. مان پنو عاقل ۾ بہ جلسو ڪرايو. شاھہ صاحب هنگورو ۾ ماني کارائي بار کي خطاب ڪرايو ويو.
انھن ڏينھن ۾ ميان ممتاز دولتانہ چوڌري محمد علي ۽ ٻيا پنجاب جا ليڊر بہ آيا. جن بہ بار کي خطاب ڪرايو ويو.
اسان نيشنل عوامي پارٽيءَ جي سياست مان تنگ ٿي پيا هئاسون سو سڀني دوستن پارٽي تان استعيفا ڏئي ڇڏي. جنھن تي پارٽيءَ جي ڪميونٽس اسان کي دڙڪا ڏنا تہ ان جا نتيجا خراب نڪرندا.
سائين جي ايم سيد وٽ کھڙو صاحب، راشدي صاحب، مخدوم صاحب ۽ ٻيا ڪيترا اهڙا ماڻھو جن ايوب شاهي جي خدمت ڪئي يا ون يونٽ هڻائي اچڻ وڃڻ لڳا. جيڪا ڳالھہ سان جهيڙن بيھوش جذباتين لاءِ ڏکي هئي.
پليجو صاحب جيجي زرينہ ۽ سندن نياڻي اختر بلوچ مختلف جلسن کي خطاب ڪرڻ لڳا ۽ سنڌ جو موقف پيش ڪرڻ لڳا. سندن تقريرون سنڌ جي نظرياتي آئيندي ۽ آجپي سان گڏ پيرن، ميرن ۽ ابن الوقت موقع پرستن تي سڌيون بندوقون هيون. سائين وٽ مصلحت واري سياست شروع ٿي وئي. سائين جو خيال هيو تہ جيترا گهڻا آئيندي جا اسيمبلي ميمبر يا پراڻا سياستدان وٽس گڏ هوندا اوتروئي وڏو صوبو جنھن جي خلاف سڀني کي شڪايتون آهن. اڪيلو ٿيندو ۽ جهڪندو.
ڀٽو صاحب جو سمورو زور پنجاب صوبي تي هيو جنھن جو هن وٽ طاقت جو محور هيو. مجيب الرحمان جي پوري ڪوشش فقط بنگال تي هئي، ڇاڪاڻ جو اهو وڏو صوبو بہ هيو ۽ پاڪستان جي اڪثريت هيو. بھرحال مجيب تہ جيل ۾ هيو مٿس غداريءَ جو ڪيس ٿي هليو.
حيدرآباد مان روح رهاڻ سھڻي ۽ مھراڻ رسالا ڪراچيءَ مان نئين زندگي توڙي سرڪاري هيا پر سنڌ جي اديبن جون سموريون لکڻيون ڇپجڻ لڳيون. آريسر، ڄام ساقي، پليجو ڪڏهن گڏ ڪڏهن الڳ عوامي ميڙ ڪوٺائڻ لڳا. اسان جنھن جي سڀني ميڙن ۾ فقط شاعري ڪندا هئاسون. تقريرون هو ڪندا هيا.
ڏيئا، ڏيئا لاٽ اسان
چوڌاري چمڪاٽ اسان
پنھنجي رت سان ريٽو جهنڊو، اڀ تائين
جهوليندو
اهڙو ڏينھن بہ ايندو اياز
سنڌڙيءَ جا سينگار اڃا ڀي ساڳياڙي
وھہ واھہ ميگهہ ملھار اڃا ڀي ساڳياڙي
ڇوري ڇير وڄاءِ، زمانو تنھنجو آ
منھنجا شعر آهن.
اهي شعر جيجي زرينہ ۽ ٻيا ڪورس ۾ ڳائيندا هئا ۽ هزارين ۾ سنڌي جهومڻ شروع ڪندا هيا ۽ سنڌين جي ون يونٽ جي تحريڪ ڀرپور نموني اجاگر ٿيڻ لڳي.
مولوي عبدالواحد سنڌي، ايڊيٽر نئين زندگي ۽ حميد سنڌيءَکي روح رهاڻ ۾ اهڙي مواد ڇپجڻ ڪري سرڪاري نوٽيس مليا.
مولوي صاحب تہ الائي ڪيئن منھن ڏنو پر حميد نوٽيس کڻي اياز کان جواب لکرائڻ سکر آيو. اياز ڏاڍو گهٻرايل هيو، سو فيصلو ٿيو تہ اياز سان گهر هلي ملجي جو بار ۾ اياز ڳالھائڻ لاءِ تيار ڪونہ هيو، ڳالھہ بہ اهڙي هئي.
سو جڏهن منجهند ڌاري مان ۽ حميد اياز جي گهر پھتاسين تہ اتي اياز بہ بوائل آنا ٻاهران کان کارايا ۽ چيائين في الحال تہ نوٽيس جي جواب جو ٽائيم وڌائڻ لاءِ ٽيليگرام ڪجي پر اها سکر مان نہ هجي. سو خيرپور وڃي جلدي ٽيليگرام ڪجي. اهو وقت منجهند جو ٽين بجي جو هيو، پوسٽ آفيس چئين يا پنجين بعد بند ٿيڻ جو وقت هيو. سو حميد اياز کان سواري يعني ڪار گهري جيڪا کيس خيرپور پڄائي. اياز اهو چئي جواب ڏنو تہ ڪار خراب آهي ۽ ٺھڻ وئي آهي، عين انھيءَ وقت اياز جو ڊرائيور بہ ٻارن کي اسڪول مان وٺي آيو. اسان ڳالھہ سمجهي وياسون. سو شايد ٽيڪسي ڪري اچي خيرپور مان حڪومت کي نوٽيس جو ٽائيم وڌائڻ جي تار ڪئي سون.
پر منھنجي خيال ۾ بعد ۾ حڪومت روح رهاڻ جو ڊڪليئريشن رد ڪري ڇڏيو ۽ روح رهاڻ بند ٿي وئي.