نعپ ۽ ترقي پسند اديب
ايوب خان جي اليڪشن ۾ فاطمہ جناح سان دوکي بازي ڪئي وئي . سکر ۾ بدنام زمانہ رئوف جوهر کي ٽڪيٽ ڏئي عوامي نيشنل پارٽي جي پليٽ فارم تان قومي اسيمبلي جي سيٽ تي سردار غلام محمد مھر جي مقابلي ۾ فارم ڀرائي پئسا وٺي غلام محمد مھر کي بنا مقابلي چونڊرايو ويو. رئوف هٿ کڻي ويو ۽ مسلم ليگ جو اميدوار کٽي ويو.
ڪراچي ۾ غوث بخش بزنجو، عطاءُ ﷲ خان مينگل، محمود الحق عثماني جيڪو ان وقت نيپ جو سيڪريٽري جنرل هيو، اردو جي حمايت ۽ سنڌي قومي زبان جي کليل مخالفت ڪئي.
بنگال جي ليڊر شيخ مجيب الرحمان جيڪي ڇھہ نقاطي مطالبا ڪيا. ان جي ولي خان کان وٺي سڀني ڪامريڊن کليل مخالفت ڪئي ۽ ايوب شاهي مضبوط ڪرڻ لڳا. بنگال تي فوجي آپريشن جي بہ اشارن سان حمايت ڪرڻ لڳا.
ان کان اڳ 1965ع واري هندستان واري جنگ ۾ سنڌ جي دانشورن جو موقف جنگ جي حمايت ۾ نہ هيو ۽ خطي ۾ امن کي تباھہ ڪري اجائي عسڪريت پسندي جي نتيجي ۾ انتھاپسندي ۽ فاشسٽ قوتن ۽ مذهبي ڪٽرپڻي کي هڪ طرف هٿي وٺرائڻي هئي ۽ ٻين طرفان ٻن غريب ملڪن جي پيڙهيل غريب عوام جي مسئلن تان هميشہ لاءِ ڌيان هٽجي ويو. ملڪ هميشہ لاءِ جمھوريت جي خوابن ۾ رهجي ويو ۽ اهڙا ٻيا انديشا جن ۾ ملڪ فسطائي قوتن جي حوالي ٿيڻ جا انديشا هيا. اياز جنگ جي خلاف زبردست شعر چيو، جنھن ڪري اياز کي جيل اماڻيو ويو. اسان سڀني خطي ۾ امن جي حمايت ڪئي ۽ جلوس بہ ڪڍيا. پر نيشنل عوامي پارٽي جا اهي دوست جيڪي اندر ۾ مذهبي ڪٽرپڻو ۽ ٻاهران سوشلسٽ ۽ ڪامريڊ هيا. اهي وار فنڊ جمع ڪندا پيا وتن. فيض احمد فيض جنگي نغما لکيا جيڪي نورجھان ڳايا.
سنڌ جي ترقي پسند اديبن کي پرچائڻ لاءِ فيض احمد فيض ۽ گل خان نصير سکر آيا. اياز ۽ جتوئي صاحب وارن سان گڏجي هڪ پڌرنامي تي صحيحون بہ ڪيون. جنھن ۾ سنڌي، پنجابي، پشتو، بلوچي ۽ ٻين کي قومي زبانون ۽ اردو رابطي جي زبان تسليم ڪئي وئي. ان ۾ قوميتن جا زبان، ڪلچر، ثقافت، اسٽحصالي معاملن ۾ سنڌ جي موقف جي حمايت بہ ڪيل هئي پر پوءِ هر انھيءَ ڳالھہ کان هٽي اسان جي اردو ڪامريڊن سنڌ جي معاملن کي سمجهڻ بجاءِ نقصانڪار رويا اختيار ڪيا.
سنڌ جي اديبن ۽ ٻين ترقي پسندن کي مارڪس، لينن ۽ مائو جا ڪتاب ڏيکاري پنھنجي مرضي جون معنائون ڪڍي دليلن بجاءِ پويان هلائڻ جي ڪوشش ڪندا رهيا. بنگال جو ٽٽڻ موجودہ پاڪستان جي حالتن جو هڪڙو سبب اهو بہ آهي تہ نيپ ۾ هندستان کان آيل ڪامريڊن غلط پاليسيون اختيار ڪيون ۽ بيڪار قسم جي ڪافي هائوس ذهني عياشي ڪئي. جنھن جو حقيقت سان ڪوبہ واسطو ڪونہ هو. اهڙا ٻيا ڪيترا معاملا هيا. جڏهن ولي خان، قصوري، اجمل خٽڪ ۽ ٻيا پھرين جوڙ وارا سياستدان سکر ۾ آيا تہ سندن استقبال هارين جي وڏي جلوس ڪيو. ليوڪس پارڪ ۾ جلسو ٿيو، ايجنڊا تان هارين جا مسئلا غائب ڪيا ويا ۽ حفيظ قريشي جيڪو نيشنل عوامي پارٽي سنڌ جو نائب صدر هيو، ان کي تقرير بہ نہ ڪرڻ ڏني وئي ۽ ان سان ڪوڙ ڳالھايو ويو تہ فتاح ۽ رشيد منع ڪئي آهي.
انھن سڀني واقعن جي ڪري اسان سڀ بيزار ٿي پياسون، بنگال جي تحريڪ ۾ نيپ ۾ ڪامريڊ قبضا گروپ وائکو ٿي پيو تہ جمھوريت وغيرہ ڪوڙا نعرا آهن ۽ هي خطي ۾ امن بجاءِ بدامني ٿا چاهين. غربت، جھالت، بک، بيروزگاري هنن جو مسئلو ناهي. ڪڏهن بہ صحيح سوچ وارن جي اڳواڻي قبول نہ ڪيائون ۽ خاص طرح سان سنڌ وارن کي پوئتي رکندا پيا اچن. رائٽرس ڪلب تي هنن جو قبضو، الطاف گوهر ايوب خان کي ڪتاب ڏنو. انھن سڀني ڳالھين جي ڪري رسول بخش پليجي کان وٺي اسان سڀني نيشنل عوامي پارٽي تان استعيفا ڏني.
نيشنل عوامي پارٽي جي ان روش جي نتيجي ۾ عسڪريت پسندن ۽ ٻين ليڊرن کي موقعو ملي ويو تہ پنجاب جيڪو گهڻي ڀاڱي فوج ۾ آهي ۽ 1965ع واري جنگ ۾ پنجاب جو گهڻو ڪري هر ڳوٺ ۽ هر گهر جو ڀاتي مقرر ٿيل هو. ان ۾ هندستان سان هزار سال جنگ وڙهڻ جي اعلانن کي هٿي ملي وئي. ڀٽي صاحب هڪ طرف اٽي، اجهي ۽ لٽي جي ڳالھہ ڪري پيو تہ ٻئي طرف تاشقند معاملي کي اٿاريو پيو اچي. کيس پنجاب ۾ تہ پذيرائي ملي پر سنڌ جي مسئلن کي پٺتي ڪندو رهيو. سنڌ ۽ بنگال جنھن جا مسئلا گهڻو ڪري ساڳيا هيا. انھن کي جذباتي نعرن ۾ ڍڪيندو رهيو.
هيڏانھن سڄي پاڪستان ۾ ايوب خان جي خلاف زبردست جلوس نڪرڻ لڳا. راولپنڊي ۾ هڪڙو شاگرد پوليس جي گوليءَ ڪري مري پيو تہ ڄڻ سموري پنجاب ۾ باھہ لڳي وئي. ايوب خان سڀني سياستدانن اڳيان گوڏا کوڙڻ کان اڳ گرفتاريون شروع ڪيون. ڀٽو صاحب گرفتار ٿي ويو، اياز کي بہ گرفتار ڪيو ويو، ٻنھي کي ساهيوال جيل ۾ رکيو ويو.
آخر ايوب خان کي هڪ گول ميز ڪانفرنس گهرائڻي پئي. اياز ۽ ڀٽو آزاد ٿي ويا پر ڀٽي صاحب ان ڪانفرنس جو بائيڪاٽ ڪيو. اگر تلہ ڪيس واپس وٺي مجيب الرحمان کي بہ آزاد ڪيو ويو.
چوٿين مارچ اچڻ واري هئي جنھن جو مرڪزي جلوس حيدرآباد مان نڪرڻو هيو، ان جلوس جي قيادت ڀٽو صاحب، يوسف لغاري، يوسف ٽالپر ۽ مجيب پيرزادي کي ڪرڻي هئي. شيخ اياز، مان، ڀٽي، تنوير ۽ رباني سن وياسين ۽ سائين کي عرض ڪيوسين تہ جلوس جي قيادت سائين ڪري پر سائين جواب ڏنو تہ هو ايوب خان جي سڏايل گول ميز ڪانفرنس ۾ ويندو. ساري رات جي بحث کان پوءِ سائين اياز کي چيو تہ شيخ، اول تہ اسان کي اقتدار ڪڏهن بہ ڪونہ ملندو پر جي ڪڏهن وارو لڳو تہ توکي سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر يا ادبي بورڊ جو چيئرمين ڪرائيندس، تون ان کان وڌيڪ نہ سوچيندو ڪر.
اسان منھن لاهي موٽي آياسون، چوٿين مارچ جي جلوس جي قيادت ڀٽي صاحب ڪئي، جنھن ۾ لک کان وڌيڪ ماڻھن شرڪت ڪئي پر ڀٽي صاحب جي تقرير سنڌ جي قوم پرستن لاءِ مايوسيءَ جو پيغام هئي.
25 مارچ 1969ع تي مان ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جو جلسو پنو عاقل ۾ رکرايو. ڪامريڊ مچ جيل مان آزاد ٿي پئي آيو. ڪامريڊ عبدالقادر انڍڙ ۽ نبي بخش کوسو جلوس ۽ جلسي جي انتظامن ۾ لڳا پيا هئا ڪنھن مھل ڪامريڊ ڪھڙي ويل ۾ ٿو اچي ۽ ڪٿان کيس جلوس ۾ آڻبو وغيرہ وغيرہ. 24 تاريخ تي مون کي نبي بخش کوسي اچي ٻڌايو تہ ڪامريڊ سکر ۾ اچي ويو آهي ۽ شمس الدين شاھہ جي گهر ۾ رهيل آهي. ڇا جا جلوس، ڇا جا استقبال، سڀ ختم . مان اتي ويس ڏٺم تہ ڪامريڊ پنھنجي ننڍڙي ٿيلھي مان شلوار قميص ڪڍي پھري رهيو هيو مون کيس التجا ڪئي تہ هو اڄ ڇڏي. سڀاڻي پنو عاقل پھچي تہ گهٽ ۾ گهٽ اتي تہ سندس استقبال ڪجي. نيٺ واعدو ڪيائين تہ مان ٽيڪسي ڪري پنھنجا ٻار ٻچا وٺي پنو عاقل هليس جو پويان گهر اڪيلو هوندو. جڏهن روهڙي واري پل تي پھتاسون تہ اڳيان هڪ ٽيڪسي ۾ ڪامريڊ ۽ نبي بخش کوسو سوڙھہ ۾ ٻين پسنجرن سان گڏ پنو عاقل طرف وڃي رهيا هئا. ڪامريڊ رات جو اتي رهيو، سڄو وقت هارين جا مسئلا ٻڌندو رهيو ۽ انھن کي درخواستون لکي ڏئي رهيو هو.
ٻئي ڏينھن تي عيدگاھہ ۾ ڪامريڊ جي لاءِ جلسي جو انتظام ڪيوسين. اتي رشيد ڀٽي پنھنجو مشھور شعر پڙهيو، ”سنڌڙي
جيئي، اسان نہ جيئاسون تہ ڇا ٿيو“ ڪامريڊ پنھنجي تقرير ۾ ڀٽي جي ان شعر تي زبردست اعتراض ڪندي چيو بابا سنڌڙي جيئي پر اسان جي نہ هونداسين تہ پوءِ سنڌ کي ڇا ڪبو. بھرحال اهو جلسو هلندي شام جو اٽڪل پنجين وڳي ڪنھن اچي ٻڌايو تہ ايوب استعيفا ڏئي ڇڏي آهي. ان وقت جلسي ۾ هوڪرا لڳي ويا. پر اسان جا منھن لٿل هيا. وري نئين مارشل لا نيون گرفتاريون . بھرحال جلسو ختم ڪري موٽي آياسون.
يحى خان پنھنجي پھرين نشري تقرير ۾ هڪ ماڻھو کي هڪ ووٽ جو حق تسليم ڪيو. جيڪو بنگال جو مطالبو هيو. ون يونٽ ٽوڙي نيون آزاد اليڪشنون ڪرائڻ جو واعدو بہ ڪيو.
ان کان اڳ مجيب الرحمان سنڌ جو دورو شروع ڪيو. آغا غلام النبي پٺاڻ، پير صاحب پاڳاري، ڄام صادق علي، عبد القادر سنجراڻي عوامي ليگ ۾ شموليت جا اعلان ڪيا. مجيب الرحمان کي ڪجهہ ماڻھن تي زبردست اعتراض هيو پر سائين جي زور ڀرڻ تي هو خاموش ٿي ويو، شيخ صاحب آغا صاحب جي دعوت تي پھرين سلطان ڪوٽ ويو ۽ پوءِ شڪارپور ۾ جلسي کي خطاب ڪيائين. اياز کي عوامي ليگ جي سينٽرل ڪاميٽي تي کنيائين ۽ اسان کي ڍاڪا اچڻ جي دعوت بہ ڏنائين ۽ پوءِ سيد جي دعوت ۾ ڪراچي ۾ وڏي هوٽل ۾ شرڪت ڪيائين.
ان دعوت کان اڳ اقتدار جا بکيا مير، پير، وڏيرا سائين وٽ ڳاهٽ پيا ٿين. اسان جن جي خلاف جدوجھد ڪئي. گيت لکيا، نعرا هنيا. اهي اسان جي اڳيان پھرين نشست تي ويھاريا ٿي ويا ۽ اسان کي حڪم ٿيو تہ انھن غدارن جو استقبال ڪيو. سائينءَ جون پنھنجون مصلحتون هيون، اسان جڏهن اهو ماحول ڏٺو، تڏهن سائين کي سلام ڪري هليا آياسين. ان ٽہ واٽي تي جتان هليا هياسين نہ نيشنل عوامي پارٽي ۽ نہ سائين نہ وري ڀٽي صاحب جا آدرش سمجهہ ۾ پيا اچن. اسان پاڻ کي ان نچڻي وانگي پي سمجهيو، جيڪا فقط ٻين کي خوش ڪرڻ لاءِ گهنگهرو ٻڌي نچي نچي فقط پير زخمي ڪندي آهي. تماشي کان پوءِ کيس ڪير پڇندو بہ نہ آهي.
سنڌ جا دانشور ويڳاڻا ويڳاڻا نہ خدا هي ملا نہ وصال صنم، ڀٽو صاحب اعلان ڪيو تہ ون يونٽ ٽٽڻ سندس مطالبي جو نتيجو آهي. سائين چئي تہ هن جي حڪمت عملي جو ڪم آهي باقي سنڌ جا اديب ڇا هيا؟ اها نچڻي جنھن پنھنجا پير زخمي ڪري اچي گهر سمھي رهي؟!
سياست اسان جو ڪم نہ آهي. هيءَ شطرنج جي راند آهي. ان ۾ ايمانداري، خلوص، خدمت ڪجهہ بہ نہ آهي ۽ پاڪستاني سياست ۾ امن، ڀائيچارو، غربت ۽ جھالت خلاف جنگ وڙهڻ، ڪجهہ بہ نہ آهي. اقتدار حاصل ڪجي، جاگيرداري، زميندار، جبر، اسٽيبلشمنٽ ۽ ٻين قابض ۽ استحصالين کي بچائڻو آهي ۽ اسٽيٽسڪو هلائڻو آهي.