حيدرآباد، سکر ۽ خيرپور جا چڪر
بھرحال مئٽرڪ جو نتيجو مون حيدرآباد ۾ ٻڌو ۽ پاس ٿيس. ان کان اڳ مٿين ڊيوٽي ۾ ڪجهہ عرصو شھدادپور بہ رهيس. ڀاءُ جي فيملي ڳوٺ پھچائي وري حيدرآباد اچڻو پيو، جو ڀاءُ جي نوڪري اتي هئي ۽ فرسٽ ايئر جي داخلا ورتم. ڪاليج شھر کان ٻاهر هو، ڪابہ اهڙي سواري ڪانہ هئي. جنھن رستي اچجي. جون وٽ پنھنجون سواريون هيون اهي تہ انھن وسيلي ايندا ويندا هئا پر مان پيادل ايندو ويندو هيس. حميد سنڌي ۽ قاضي فضل بہ اتي پڙهندا ها. فقط دعا سلام ٿي، ماني ڪراچي هوٽل تي کائيندا هئاسين.
پر پوءِ ڀاءَ جي ڪري مان واپس سکر هليو آيس ۽ اسلاميہ ڪاليج ۾ داخلا ورتم. اهو بہ ڀلو ٿئي هندستان کان آيل مھاجرن جو، جو هنن چندا ڪري اهو ڪاليج هڪ پراڻي جڳھہ تي کوليو، جنھن سڀني جو ڀلو ڪيو، نہ تہ سکر ڪونہ ڪاليج ڪونہ هو. هيڏا وڏا ماڻھو جيڪي سنڌ جا وزير ۽ وڏا وزير ٿي رهيا، انھن ڪجهہ نہ ڪيو.
خيرپور جي نوڪلري بہ هڪ Leave Vacancy هئي. اتي هڪ زبدست بارش واري سياري ۾ بغير ڪوٽ جي گهارڻو پيو، فقط قميص شلوار ۽ هڪ مفلر ۾. سليم خواجہ ڪراچي مان منھنجي لاءِ ڪوٽ سبرائي آيو ۽ چيائين تہ ”پاءِ“. مون جڏهن اهو ڪوٽ پاتو تہ سچ پچ مون کي اهڙو مزو آيو جو ڇا ٻڌايان، ائين سمجهيم ڄن ماءُ جي هنج جي گرميءَ ۾ آهيان يا ڪنھن محبوب پيار مان ڇڪي ڀاڪر پاتو آهي. ڪجهہ وقت مان ان نشي ۾ غرق هيس. مون کي ان وقت ائين محسوس ٿيو تہ سياري جي ٿڌ ڇا ٿيندي آهي ۽ اهي پٺي اگهاڙا غريب سياري جون راتيون بنا ڪنھن ڇپر يا ڪپڙي جي ڪيئن گهاريندا هوندا. منھنجا مارو اگهاڙين پٺين تي سيءُ ڪيئن سھندا هوندا؟ دل چئي پئي تہ سليم اهو ڪوٽ مون کي بخشي ڇڏي. پر منھنجي غيرت نہ مڃيو ۽ مون کيس ڪوٽ واپس ڪري ڏنو.
سکر ۾ بابي مون لاءِ هڪ Leave Vacancy هٿ ڪئي اها هئي روهڙي جي مختيارڪار وٽ ڪلارڪي. سرشار عقيلي ڪليڪٽر هو، اهو بابي سان پڙهيو هو، سو مان ڪجهہ وقت لاءِ روهڙي ۾ ڪلارڪ ٿيس. هڪڙي دوست بيراج ڪالوني سکر ۾ کيرٿر واھہ جي ڀرسان هڪ لڳس. ڇاهتر رپيا پگهار هئي، اها پيٽ ۾ پوري هئي. اسلاميہ ڪاليج جي في بہ مس ئي پوري ڪندو هيس. اڌوراڻا ڪتاب وٺي پڙهڻ لڳس. ڪلاس هلندا هئا، ڪڏهن پنڌ ڪڏهن چئن آنن وارو ٽانگو ڪري پيو وقت ڪڍندو هيس، منھنجي هڪ سال جي ڊيوٽي گهر وارن طرفان ڪوئيٽا ۾ لڳي. منھنجو ڀيڻيوو سلھہ جي مرض ۾ مبتلا ٿيو، سو ان کي ڪوئيٽا علاج لاءِ اماڻيو ويو ۽ مان ساڻس رهندو هيس. هن جي هر حاجت بستري تي پوري ٿيندي هئي ۽ مان Male Nurse جا فرائض سرانجام ڏيندو هيس. وري واپس ساڳي ڪوارٽر ۾ رهيس. اقبال علوي ۽ شھباز علي شاھہ ڪاليج ۾ سنگت ٿي. اقبال جو والد صاحب محترم بدرالدين علوي روهڙيءَ جو هيڊماستر هو، شھباز علي شاھہ سول جج وٽ ڪلارڪ هو، فتح محمد ڀٽو جيڪو تپيداري تان لٿل هو، اهو بہ ڪڏهن ڪڏهن اچي رهندو هو.
اقبال روزانو هڪ ٿرماس چانھہ ڀريل ۽ ٻہ ٽي مانيون پٽاٽن سان صبح جو ڏئي ويندو هو، اها منھنجي سڄي ڏينھن جي ماني هئي. بھرحال وقت گذرندو ويو، ڪجهہ ڪاليج جي سياست بہ ڪئي سين، جتي مرحوم حبيب ﷲ شيخ ۽ محترم عبدالغني شيخ سان ڪافي مقابلا ٿيا. پوءِ گهرا دوست ٿي وياسين. تسنيم صديقي سان بہ سنگت اتي ٿي. جيڪو پوءِ چيف سيڪريٽري ٿيو، 1956ع ۾ جڏهن مان حيدرآباد ۾ پڙهندو هيس تہ ان وقت برطانيا، فرانس ۽ اسرائيل، سوئيزواھہ جي تنازعي تان مصر تي پھريون حملو ڪيو، ان وقت پاڪستان جو وزيراعظم حسين شھيد سھروردي هو، اهو حملو آمريڪا جي مدد سان ٿيو. پاڪستان جيئن تہ آمريڪا نواز سياست ۾ شروع کان ملوث رهيو آهي، سو ڪجهہ جلوس ڪڍيو، جنھن تي ٽيئر گيس ۽ لاٺي چارج بہ ٿي. مون پھريون ڀيرو اهڙي هلچل ۾ حصو ورتو. اسان کي مير رسول بخش ٽالپر نقد ضمانتون ڀري ڇڏايو.
بھرحال روهڙي جي نوڪري بہ ختم ٿي وئي. ون يونٽ تہ اڳ لڳي چڪو هو، مٿان مارشل لا بہ لڳو ۽ محمد ايوب جيڪو پاڪ افواج جو ڪمانڊر ان چيف هو، هن فوج جي مدد سان ملڪ جي اقتدار تي قبضو ڪيو، مان ڳوٺ پنوعاقل ۾ بي اي پارٽ ون ۽ ٽو جي تياري ڪرڻ لڳس. بابي رٽائرمينٽ ورتي، گهر جو بار ۽ اسان جون گهرجون گهڻي ڀاڱي ڀاءُ عبدالغفار پنھنجي وس کان وڌيڪ کنيون.
بنگال جي اڪثريت کي منھن ڏيڻ لاءِ چئن صوبن يعني سنڌ، پنجاب، بلوچستان ۽ سرحد (خيبرپختونخواھہ) کي ملائي هڪ صوبو ڪيو ويو. 15 سيپٽمبر 1955ع تي Assembly جيڪا آئين ٺاهيندي آهي ان ۾ اهو بل پاس ڪرايو ويو، سڀ اسيمبليون ختم ڪري فقط هڪ اسيمبلي جيڪا لاهور ۾ هوندي، قائم ڪئي وئي. هڪ گورنر جيڪو لاهور ۾ رهندو هو مقرر ٿيو، هڪڙي مغربي پاڪستان جي هاءِ ڪورٽ جنھن جو چيف جسٽس لاهور ۾ مقرر ٿيو. هڪڙي سيڪريٽريٽ جيڪا لاهور ۾ هوندي قائم ٿي، ان کي ون يونٽ مغربي پاڪستان سڏيو ويو، ٻئي پاسي ٻيو يونٽ مشرقي پاڪستان سڏيو ويو. ان ۾ سنڌ جي وڏيرن ڏاڍو گندو ڪردار ادا ڪيو، محترمہ حميده کھڙو جو والد صاحب خانبھادر محمد ايوب کھڙو جيڪو ان وقت سنڌ جو چيف منسٽر هو، جنھن بہ ميمبر مخالفت پئي ڪئي، ان کي مٺي، ڏيپلي ۽ ڇاڇري جا جيل ڏيکاريا ۽ سنڌ ۾ ظلم ۽ بربريت جا رڻ ٻاري ڇڏيائين ۽ وفاق سان وفاداري ۾ گهڻا ڪم ڪيائين. سندس حمايتي پير علي محمد شاھہ راشدي ۽ ٻيا بہ گهڻا هئا. ان وقت انتھائي گندي ذهنيت ۽ زبان وارو گورنر جنرل چوڌري غلام محمد هو، بھرحال سنڌ مان سنڌي ختم ٿيڻ لڳي، دفترن مان، اسڪولن مان، نوڪرين مان سنڌي کي ڪڍيو ويو، هر ڪم لاهور ۾ پيو ٿئي، غريب بي پھچ لاهور ۾ ڌڪا کائيندا وتن، وڏيرا منڊي جي شوق ۾ خوش لڳا پيا هجن. 1956ع جو آئين پاس ڪري Parity هنئي هئي. ان وقت ملڪ جو سربراھہ اسڪندر مرزا هو، هن آئين ۾ ٻن بنگالين کي هڪ ووٽ جو حق ڏنو، يعني ٻہ بنگالي برابر ٿيا هڪ مغربي پاڪستان واري جي!
ويتر ايوب خان جي مارشل لا اهو آئين ۽ اسيمبيلون بہ ٽوڙي ڇڏيون ۽ کھڙي صاحب کي گرفتار ڪيو ويو، ڪم لٿو ڊکڻ وسريو، وڏيرا وري ايوب خان جي جتين جا سڳا پيا ٻڌن ۽ ڇوڙين، دعوتون ۽ شڪار پيا ڪرائين، ڪئين پير، فقير، مخدوم، ايوب جي اڳيان ڪوٺا کولي ويھي رهيا. اڄ انھن جا نالا کڻجن تہ کٽن ئي ڪونہ. ايوب خان سنڌ، بلوچستان ۽ بنگال سان ويل وهائي ڇڏي جيڪڏهن خط تي ايڊريس ۾ حيدرآباد ”سنڌ“ لکجي ويو تہ پڪ جيل جو منھن ڏسڻو پوندو، اياز ان وقت چيو هو تہ ”سنڌڙي تنھنجو نانءُ وتو، ڄڻ ڪاريھر تي پير پيو.“