يادگيرين جا سيلاب
نانک لچھمن میرا نام
نانڪ يوسف سچل جي ٻالڪي جي مزار اڳڙن جي ڳوٺ ۾ آهي. پھريان سڳيون پوءِ اڳڙا اچن ٿا ”ڌوپڙ ۾ ڌپو، عشق سندي آڙاھہ ۾ ڏي ٽاهڙ ٽنگڙ ٽپو.“ اهي بہ نانڪ يوسف جي شعرن جون ڪجهہ سٽون آهن. سوڀو ديرو تنوير عباسيءَ جو ڳوٺ آهي، گهڻا سال اڳ تنوير مون ۽ ڀٽيءَ کي سوڀيديري وٺي ويو هو. اتان اسان اڳڙا وياسون. رستي ۾ تاجل بيوس جو ڳوٺ بہ اچي ٿو، ان کي بہ گهرائي ورتوسون. ڪو واھہ هو ان جي ڪنڌيءَ تي ويھي ڪچھري ڪئي سون. وٽين ۾ وھہ پيتوسون، وٽيون تاجل بيوس کڻي آيو هو. نانڪ يوسف جا ڪلام درگاھہ تي ٻڌاسون. صوفي سنت اسان کي ڏاڍا وڻندا هئا، ڳچين ۾ ڳانا پاتاسون، فقيرن سان سر وٺايوسون، تنوير وجد ۾ اچي ويندو هو. سنڀالڻ ڏکيو ٿي پوندو هو. ”هڪ اڳي ئي نچڻي ويتر پونس گهنگرو“ واري ڪار ٿي ويندي هئي. هڪ ڀلوڙ شاعر ٻيو صوفي ڪلام بہ هجن تہ معاملو وڌي ويندو هو.
رات سوڀيديري ۾ تنوير وارن جي ويران بنگلي ۾ جاڳي گذاري سون. سندس والد صاحب گل حسن عباسي روينيو جو وڏو آفيسر، سندس چاچو فضل محمد بہ روينيو آفيسر عبدالنبي عباسي سندن ڀاءُ انجنيئر ۽ کاتي جو وڏو آفيسر اعجاز ڀاءُ بجلي جي کاتي ۾ آفيسر هو. الطاف ايڪسائيز ۾، پارس عرف ارشاد پرڏيھي معاملن ۾ سڀ سٺا ۽ وڏا عھدا ماڻي رهيا هئا.
ڪي ملان، ڪي ملحد ۽ ڪي وري قادياني تنوير نہ ملان نہ ڪافر، مڪمل مومن هو. سندن ڀيڻ نورجھان وري سياستدان، ٽائون ڪاميٽيءَ جي چيئرپرسن مرضي پوين تہ ڳالھائين، مرضي پوين تہ لفٽ بہ نہ ڪرائين، پر تنوير هميشہ دوستن تي قربان ماني کارائڻ ۽ گهر ۾ رهائڻ کان سواءِ نہ ڇڏيندو. جڏهن وڃ تہ ويھارڻ لاءِ جاءِ نہ ملندس ڊاڪٽري وغيرہ ڦٽي ڪري لڳي ويندو، سنمک ٿيڻ، جيڪي ڪنھن تحريڪ ۾ هن گگدام کي بہ جيل اماڻيو ويو، مڙس ٿي منھن ڏنائين.
الطاف حيدرآباد مان بدلي ٿي سکر آيو، ڀٽي صاحب موالين کي قربانيءَ جو ٻڪر بڻايو هو، ڪٿان ڪو ڪچي مان ڪنستر ڏئي ويو. مٿان الطاف اچي ڪڙڪيو. چي ”سڀ سيل ڪري آيو آهيان“ هتان ٿڙندو ٿاٻڙندو وڃي ايڪسائيز جي زبردست عملي کي ڇنڊ ڪڍيائين. ويچارا قطار ڪري آيا ”سائين اسان جو صاحب ڏاڍو ناراض ٿيو، چئي جڏهن هو پاڻ سڀ بند ڪري آيو تہ وري هي ڪٿان آيو؟“
الطاف هتان هليو حيدرآباد مان ٻار ٻچا وٺي اچڻ لاءِ رستي ۾ سموريون سئنيمائون چيڪ ڪيائين ڏاڍو ڪرڙو ڪامورو هو، چيڪ ڪندو ويو، آخر سڪرنڊ ۾ رات ٿي ويس. عملي وارن صاحب جي ڪا خدمت ڪئي، سياري جي آڌي رات اڪيلي سر سرڪاري گاڏي ڪاهي نڪري پيو. حيدرآباد لاءِ مٽيارين ۾ سندس ڪار جو ٽرڪ سان حادثو ٿيو.
اسان پھتاسون راڻيپور ۾ تنوير ڀاءُ جي غم ۾ زمين تي ڪريو پيو هو. سڀ سوڀيديري پھتاسون قبرستان ۾ سندن والد صاحب پري صبر سان ويٺو هو، اوچتو اٿي بيھي رهيو، ”ابا، هاڻي بہ منھن نہ ڏيکاريندؤ؟! ”راڄ روئاري وڌائين، ابي پنھنجي اڳيان جوان پٽ کي پئي قبر ۾ پورايو.
مان، نياز همايوني، رشيد ڀٽي، رباني، شمشير ۽ ڪيئي ٻيا دوست تنوير کي ساري سنڀاليو ويٺاسون، صبح جو ان بنگلي مان نڪري هليا آياسون وري هڪ ڏينھن تنوير پاڻ سان استاد بخاري عبدالڪريم گدائي، نياز همايوني ۽ سائين غلام مرتضى شاھہ عرف ڏاڏا شاھہ کي کنڀيون آيو، اياز، مان ۽ ڀٽي بہ گڏجي پياسون. ڏاڏا شاھہ مومل راڻو فلم پيو ٺاهي، ان لاءِ ڪھاڻي بہ کپي ۽ گانا بہ گهرجن سنڌي فلم ٺاهڻ لاءِ لاهور مان عبداللطيف نالي ڪو ڊائريڪٽر نالي ڪو ڊائريڪٽر صاحب بہ آيو.
مون وٽ خيرپور ۾ پراڻو مومل راڻو ڊرامو استاد مشتاق جو لکيل رکيو هو، ان کي فلمي اسڪرپٽ ۾ آڻڻو هو، ڊائريڪٽر صاحب جو خيال هو تہ هي راڻو ماڊرن هجڻ گهرجي، يعني راڻو سوٽ بوٽ ۾ هجي ۽ اٺ جي بجاءِ ڪنھن ڪار تي چڙهي اچي. هڪ ڪلاڪ جي هجڻ گهرجي، نہ اٺن جي آئوٽ ڊور شوٽنگ نہ ڊريسون ۽ نہ ٻيا ڪاسٽيومز هجن. سڄي انڊور هجي. جيئن سائينءَ جو خرچ بچي وڃي. باقي سائين جي باجي نورجھان گانا فري ۾ ڳائي ڏيندي. معنى ننڍي بجيٽ ۾ هڪ بين الاقوامي معيار جي سنڌي فلم ٺھي ويندي.
هڪ هڪ گانو سڀني لکي ڏنو، ڏاڏا شاھہ تنوير کي وٺي لاهور هليو ويو. هڪ مھيني کان پوءِ موٽيو، ڏاڍين منٿن ميڙن کان پوءِ سندس گهر جو دروازو کليو، فلم تہ ڪانہ ٺھي، باقي باجيءَ مھربانيون ڪيون ۽ ساٿين کي گانن جي رائلٽي ملندي رهي.
اوچتو اهڙي ئي سياري جي رات ڀٽيءَ جي فون آئي تہ تنوير چئي ٿو تہ مومل راڻي جي هيروئن گڊو ڏاڏا شاھہ جي وائٽ هائوس واري بنگلي تي آيل آهي. رات جي دعوت آهي. سو مان ۽ ڀٽي وڃي ڊاڪٽر جي گهر پھتاسون، همراھہ اڳ ئي تيار بيٺو هو، ڊاڪٽر قمر ڏاڍي ڪاوڙيل ڪاوڙيل نظر اچي رهي هئي. ڏاڍو موڊ خراب هيس.
وائٽ هائوس خيرپور شھر کان اسٽيشن طرف باليءَ جي بنگلي جي ويجهو ڪا سرڪاري عمارت هئي. سائين پيپلز پارٽيءَ جي حڪمرانيءَ جو فائدو ورتو هو. ڪافي تماشبين نوٽن جون دستيون کوليون ويٺا هئا. هادي بخش لاڙڪ بہ هو، اسان ٽن سڃن جو ڏاڍو استقبال ٿيو تہ ٻہ نوجوان ڪنھن وڏي ليڊر جو اولاد جيڪي انگلينڊ مان آيا هئا، فقط انگريزي پيا ڳالھائين ۽ انگريزي پيا سمجهن گڊو جڏهن گهنگهرو ٻڌي ٻہ پيرڙا کنيا تہ نوٽن جي برسات پوڻ شروع ٿي وئي ان تي انھن سڌي انگريز پڇيو تہ هيءَ ڪير آهي؟ ”آرٽسٽ“ اسان کين ٻڌايو. ”پوءِ پني ڇو ٿي؟“ هنن اچرج مان پڇيو، ”هتي آرٽسٽ پنندو آهي“ اسان کين ورندي ڏني.
ٽيپ رڪارڊ تي تنوير جي ڪلام سان گڊو جڏهن ڪيسيٽ هلي ۽ گڊو جڏهن شعر جي جملن مطابق ادائگي ڪري ڏيکاري تہ تنوير سنڀالجي نہ سگهيو، اسان کيس کنڀي کڻي آياسون.
وري هڪڙي رات خوش خير محمد هيسباڻي جي ڳوٺ ڪرونڊي وڃي رهيا هياسون، فقير امداد جيڪو پيپلز پارٽيءَ جي ٽڪيٽ تي ايم پي اي بہ هو، ڏاڍي تواضع ڪيائين ڍولڪ تي سڀني ڀائرن الفيون پائي فقيرن جا ڪلام ” تجهہ ۾ تڪيا تجهہ ۾ تيرٿ، تجهہ ۾ رام سمائي هو“ ٻڌايو توڙي محرم جو مھينو هو پر فقيرن اسان جو استقبال ڪيو، ڪرونڊي جي هر گهر ۾ ڍولڪ آهي ۽ سڀ ماڻھو عارفاڻن ڪلامن جو عاشق آهن. تنوير جي ڪري پنھنجي عقيدن جا احترام بہ پاسيرا رکيائون. تنوير جي ڪري پنھنجي عقيدن جا حترام بہ پاسيرا رکيائون. اها رات بہ مون ڀٽي ۽ تنوير ان وجد جي ڪيفيت ۾ گذاري، تنوير خوش خير محمد جو سمورو ڪلام سھيڙي ڇپرايو آهي.
تنوير ۽ مان حميد سنڌي جي وائيس چانسلري دوران سئنڊيڪيٽ جا ميمبر ٿياسين. اوچتو خبر نہ آهي تہ ڪھڙي ڏائڻ ڏنڀي ورتو جو حميد ۽ تنوير ڏندين چڪين ٿي ويا مان مشڪل ۾ اچي ويس. ڪھڙي ڀر وٺان بھرحال ڪجهہ هو ڪجهہ ٻيو بہ اهڙو معاملو ٿيو مون سئنڊيڪيٽ مان استعفى ڏئي ڇڏي.
اوچتو تنوير عباسي منجهيل منھن سان ڀاڀي قمر سان گڏ آيو. اسلام آباد لڏيون پلاڻيون ٿي ويو، سندن اڪيلو پٽ سرمد آمريڪا مان پڙهي آيو هو. هو اسلام آباد ۾ نوڪري وٺي ويٺو. هي بہ پٽ سان باقي عمر گذارڻ ٿي ويا تنوير جي اکين ۾ لڙڪ لڙي آيا. ڇڪي ڀاڪر پاتائين، چئي ”مان اڳين هفتي تو وٽ موٽي ايندس.“
ان کان اڳ جڏهن ڀٽيءَ جي طبيعت خراب ٿي هئي تہ تنوير سندس گهران روئيندو موڪلائي نڪتو چيائين ”ڀٽي نہ بچندو“ مري ويو.
تنوير کي واقعي اٺن ڏينھن ۾ اسلام آباد کائي وئي ۽ هو اتي هڪ اسپتال ۾ پنھنجي پياري محبوبہ گهرواريءَ جي هنج ۾ گذاري ويو. سندس پٽ تنوير کي سرد خاني ۾ رکرايو ۽ پوءِ اتان ڪڍي فوٽ پاٿ تي رکيائون. وڏي ڀڄ ڊڪ کان پوءِ کيس اسلام آباد واري قبرستان ۾ دفنائي ڇڏيائون.
مان ڪجهہ عرصو اسلام آباد ويو هئس. سندس ڀاءُ پارس ارشاد مون کي ان قبرستان ۾ وٺي ويو، جتي ڪنھن آخري ڇيڙي جي ڪنھن ڪنڊ ۾ تنوير جي قبر هئي. ان سپاهيءَ وانگر جنھن کي گمنام سپاهين وانگر دفنايو ويو هجي پر وري بہ انھن تي وي آءِ پي اچي گل تہ هاريندا آهن هي سنڌ جو سپاهي پرائي ڏيھہ ۾ جنھن بہ دفنايو ان وڏو ڏوھہ ڪيو آهي ۽ کيس تاريخ ڪڏهن بہ معاف نہ ڪندي پنھنجي اولاد تي قربانيون ڏبيون آهن. پر هيءَ قرباني جيڪا تنوير کي ڏيڻي پئي منفرد آهي تنوير هو بہ منفرد، ٻيو تنوير وري نہ جڙي سگهندو.
هينئر ويجهڙائيءَ ۾ مون کي وري سوڀيديري وٺي ويا، سنگت وارن تنوير جي ياد ۾ ميڙاڪو ڪيو هو. تاجل بيوس بہ هو، ڊاڪٽر ذوالفقار ۽ مان بہ هيس، مان ان قبرستان وٽان لنگهيس جتي الطاف کي دفنايو هيوسين، شھر هيو، جايون جڳھيون بہ هيون. عباسي خاندان بہ هيو پر تنوير ڪونہ هو، ٿي سگهي ٿو تہ تنوير جي مڙھہ کي آڻيندي جو ڪو نسل ترگنيف وانگر واپس سنڌ کڻي اچي. ائين تاريخ ۾ ٿيو آهي ٿي سگهي ٿو تہ جڏهن سنڌ سنڌين جي رهڻ لائق نہ رهندي، تڏهن سمجهبو تہ تنوير لاءِ چڱو ٿيو يا وري جڏهن رهڻ لائق ٿيندي تہ تنوير لاءِ چڱو ٿيو يا وري جڏهن رهڻ لائق ٿيندي تہ تنوير کي وري موٽائي ايندا.
مون سان واعدو ڪري ويو هو تہ اٺين ڏينھن موٽي ايندس پاڻ تہ نہ آيو پر سندس مرڻ جي خبر پوري اٺين ڏينھن ملي وئي.
سلڇڻو عالم، ماکي ۽ مکڻ سان مکيل سندس شعر هوندا هئا. منھنجا تہ سڀ دوست ۽ رفيق هڪ هڪ ٿي هليا ويا آهن اهي صوفا ۽ سيٽون جن تي اياز، ڀٽي، تنوير، غلام مصطفى شاھہ، قادر صديقي ۽ علي بخش اچي ويھندا هئا. سڀ خالي آهن، ڪڏهن ڪڏهن مان اڪيلو اچي ويھندو آهيان ۽ انھن خالي صوفن تي خيالن ئي خيالن ۾ انھن سڀني يارن کي ويھاري ڪچھري ڪندو آهيان.
تنوير جي جڳھہ سرمد جو گهر اڃا موجود آهي، مان اتان منھن لڪائي لنگهندو آهيان ۽ ڪڏهن پوئتي ڪنڌ ورائي نھاريندو آهيان تہ شايد تنوير پويان سڏ ڪري.
اياز جي ڀرواري جڳھہ وڪامي وئي آهي تڏهن بہ ڀتيون ساڳيون اٿس، جيڪي ڪجهہ ڳالھائن ٿيون. مان ٻڌندو آهيان منھنجي آفيس جي دري جتان اياز اچي سڏ ڪندو هو ان ڏانھن بہ اوچتو اک کڄي ويندي آهي. ان جاءِ تان بہ ڪيئي تحريڪون اڀريون ۽ وسامي ويون. اسان جا سڀ دوست انھن تحريڪن جي نظر ٿي ويا. نہ ون يونٽ ٽٽو نہ غريب کي اجهو، اٽو ۽ لٽو مليو.
ڪڏهن ڪڏهن علي بخش جو روح بہ اچي ليئا پائيندو آهي ۽ وڏا وڏا ٽھڪ ڏيندو آهي ڏيھہ ڏائڻ کان بہ وڌيڪ بدصورت ٿي ويو آهي. مان پيو جيئان هن هيڏي ساري جٺ ۾ مان آخري ڀيرو ڀڄي آيو آهيان تنوير جي سوڀيديري مان وري ڪونہ ويندس. وري ڪونہ ويندس.
تنوير کي موٽڻ شاھہ جو ٽولو جيڪو سچل کي دل سان ڳائيندو هو، ڏاڍو وڻندو هو، انھن کي وٺي آيو. ڪار مان ڌڪڙ ڌمچڙ رکيائين. مون ڊرائنگ هال مان صوفا ڪڍرائي رليون وڇرايون، اياز، جويو صاحب، تنوير، مان، ڀٽي، علي بخش ۽ ڪجهہ ٻيا دوست بہ آيا. موٽڻ شاھہ سچل کي ڀرپور نموني جلالي طريقي سان ڳايو. لطيف کي بہ ڳايائين. خوش خير محمد جا مشھور ڪلام ٻڌايائين. ساز ۽ آواز سان گڏ صوفي رنگ وھہ واھہ ڪري وڌي. اياز کي موٽڻ شاھہ اصل ڪونہ وڻندو هو. سو ماني کائي هليو ويو، اسان سڄي رات ڪونہ ستاسون.
صبح جو منھنجي امڙ مون کي زبردست جملو چيو،” ابا هاڻي گهر کي مڪان ڪرائي ڇڏ.“ مون تنوير جو سھارو ورتو. اهو امڙ جو ڪڏهن ڪڏهن علاج ڪندو هو.
ٻڌڻ ۾ آيو آهي تہ تنوير جو فرزند سرمد جنھن تي هو قربان ٿي ويو، هينئر لاهور ۾ آهي. نوڪري ٿو ڪري، سڪ بہ لاهڻ نہ ٿو ڏي، پيءُ جا مھانڊا اٿس. من ڪٿان تنوير ليئو پائي وجهي ۽ اسان ملي وٺون. پر شايد سنڌ ۽ سنڌين کان لاهوري اهي حق بہ کسيندا ٿا وڃن.