هند ياترا (4)
مون کي ڪجهہ خريداري ڪرڻي هئي. وينا جي ماءُ ڏس ڏنوهيو تہ هڪڙا دڪان آهن جتي بارگيننگ ٿيندي آهي. ٻيا سرڪاري دڪان، هر هنڌ آهن ۽ اتي هڪ سرڪاري اگهہ مقرر آهي پر سندر هوٽل واري اسان جي وڏي مدد ڪئي، ٿي سگهي ٿو اها سھولت هر هوٽل تي هجي. سندر مون کي هڪ ڪارڊ ڏئي ”آهوجا“ وارن جي دڪان جو ڏس ڏنو ۽ چيائين تہ سندر جو ڪارڊ ڏيکارڻ سان ٽيھہ سيڪڙو رعايت ملندي ۽ اهو ٿيو بہ جڏهن ان دڪان تي پھتس تہ ڏٺم تہ دڪان تمام وڏو هو، مون کانئس بنارسي جوڙا چڪايا. دڪاندار اگهہ ٻڌايا ۽ پوءِ چيائين تہ مان پھريائين بازار مان ساڳي قسم جي جوڙن جا اگهہ پڇي اچان. مان بازار جي ٻين دڪانن تان وڃي ملھہ چڪايو، جيڪو گهڻو ڪري ساڳيو هو پر ڪٿي ڪٿي وڌيڪ بہ هو، مون اچي دڪاندار کي حقيقت ڪئي تہ سندس اگهہ مناسب آهن. پوءِ مون کيس هوٽل نمسڪار جي مالڪ سندر جو ڪارڊ ڏيکاريو. دڪان جو ملازم اهو ڪارڊ مالڪ ڏانھن کڻي ويو. سيٺ هڪ ڀريل جسم سان لھيم شھيم ۽ فل سوٽ ۾ هيو. ڪارڊ پڙهي ملازم کي چيائين تہ مقرر اگهہ کان ٽيھہ سيڪڙو گهٽ اگهہ وارا پئسا ورتا وڃن. مون کانئس ان ڳالھہ جو سبب پڇيو، هن وراڻيو تہ مان اها ڳالھہ سندر جي کان پڇان. جڏهن مون اها ماجرا سندر جي کان پڇي تہ هن وراڻيو تہ ”اسان پاڪستان مان لٽيل، ڀارت پھتاسون ۽ هتي ئي شاديون ڪيوسون. هندستاني هندو رواج مطابق ڪنوار وارا گهوٽ جي قيمت ڀري مال ۽ ملڪيت ڏئي خريد ڪري وٺندا آهن. پوءِ سڄي ڄمار ڄڻڪ زال جي اڳيان زير بار هوندا آهن، جي مايون وڙهيل تہ ڀائي بہ ڪونہ ڳالھائيندا. سو آهوجا وارا ۽ سندر داس وارا ويجها عزيز هئا. پر سندن زالون هڪ ٻئي سان وڙهيل هيون. ان ڪري هنن جي مردن جو سالن کان ميل ميلاپ ڪونہ هيو، سو هي ڪارڊ ۽ ٽيھہ سيڪڙو رعايت وارو عمل جو پاڻ ۾ تعلق قائم رکڻ جو ذريعو هو.
اهڙي ريت ڀڳت جيولرز تان مون ڪجهہ چانديءَ جو سامان خريد ڪيو، اهو بہ لاهوري پنجابي هو. اتي وينا جي ڀيڻ ساڻ هلي ۽ زيور وٺي ڏنائين. پاڪستان ۾ ٻاهرين ڪرنسي رکڻ ڏوھہ ڪونہ هو، پر ڀارت ۾ سنگين ڏوھہ هو، مون وٽ ڪجهہ ڊالر ۽ ڪجهہ پاڪستاني رپيا هئا. ڀڄن داس جو ڀاءُ ڀارتي ڏھہ هزار رپيا ڏئي ويو هو پر اڃا پئسا گهرجن پيا، سو ڀارت ۾ ڊالر ۽ پاڪستاني ڪرنسي ڪير بہ نہ پيو وٺي، نيٺ غوث محمد پيرزادہ مون کي جامع مسجد جي محلي ۾ وٺي ويو، جتي مسلمان اهو واپار کليو کلايو ڪندا آهن. مون پئسا مٽايا خريداري ڪئي.
وري سندر جي شھر گهمڻ لاءِ بس جون ٽڪيٽون گهرائي ڏنيون. صبح جو سوير بس ۾ چڙهي گهميوسين. سون جي تعداد ۾ ٽوئرسٽ بسون هيون جن تي گائيڊ بہ هئا انھن سڄو شھر ۽ مشھور ماڳ مڪان گهمايا. رعايتي خريداري جا دڪان بہ ڏسيا، منجهند جي ماني هڪ ڇپري هوٽل تي کاڌي سون. جتي ٻارهن رپين ۾ پيٽ ڀري کائڻ جي اجازت هئي. ماني ساڳي هئي جيڪا اڳ رام چندر جي پارليامينٽ هائوس ۾ کارائي هئي، يعني گوبي، دال، چانور ڦلڪا ۽ هڪ پاپڙ.
انٽرنيشنل ڪال ڏاڍي سستي ۽ هر هنڌ هئي. مڪمل هڪ ڌنڌو هيو، مون کي ٻڌايو ويو تہ جنھن نوجوان کي روزگار نہ ملي تہ هو پنجاھہ هزار رپيا سيڙائي انٽرنيشنل ڪال جو ڌنڌو کولي ويھي تہ حڪومت جي طرفان وڏيون رعايتون ملندس.
ڀارت ۾ هر ٻولي ۽ ان جي اديبن جي حڪومت ڀل ڪنھن جي بہ هجي سھائتا ڪئي ٿي وئي. سنڌي ادبي ڪانفرنسون ڪوٺائڻ وغيرہ ۾ حڪومت وڏي مدد ٿي ڪري. اديبن جو علاج، رهائش، روزگار جو خيال هڪجھڙائي سان حڪومت ٿي ڪري.
مسلمانن کي حج تي موڪلڻ ۾ حڪومت ڪافي رعايتون ۽ سبسڊيز ٿي ڏي ۽ اتي حج تي حاجين جي پرگهور لڌي ٿي وڃي، ڪوبہ وزير ڪابہ ڪميشن، رشوت وٺڻ بجاءِ حاجين جو مددگار آهي. سنڌي جيئن تہ قومي زبان آهي، سو حڪومت جي بجيٽ سنڌين جي کپائڻ کان مٿي آهي.
دهلي جي شھر ۾ جانورن ۽ پکين جي بيمارين جي علاج جون ڪيتريون ئي اسپتالون آهن. آرٽ اڪيڊمين جو تہ انت ئي ڪونہ آهي. ڪئين ڊپلوما ڪورس آهن، جھڙوڪ گائيڊ ٿيڻ لاءِ، ٽوئرزم ۾ نوڪري وٺڻ لاءِ ميوزڪ سکڻ ۽ سيکارڻ لاءِ نوجوانن جي روزگار جا ڪافي ذريعا آهن. امن امان تہ ايترو آهي جو مشرقي ۽ مغربي يورپ، آفريڪا ۽ ايشيا جا ڪئين ماڻھو سياحت لاءِ ٿا اچن. اڪيليون عورتون ڏينھن رات جهنگن ۽ جبلن ۾ اڌ اگهاڙين ڳچيءَ ۾ ڪيمرائون لڙڪايون ٿيون گهمن. انھن ڏانھن ڪوبہ ڪوجهي اک ڪونہ نھاريندا.
نوجوانن جي تفريح لاءِ ڊسڪو سينٽر آهن، سڄو ڏينھن ڇوڪريون ۽ ڇوڪرا فوٽ پاٿن تي بيھي قسمين قسمين شيون وڪڻي شام جو گهڙي کن ڊسڪو تي هليا ٿا وڃن. اجايو وقت وڃائڻ ۽ بيروزگاري کان تنگ ٿي ڪو غير قانوني ڪم ڪرڻ کان تہ بھتر تفريح آهي.
ڄام وٽ پئسا گهٽ ها، سو هن کي ڏاڍي تڪليف هئي. آخر ۾ هو اسان کان اجمير ۾ جدا ٿي ويو ۽ ڪجهہ ڏينھن کان پوءِ دهلي واپس آيو. وٽس ڀارتي ڪرنسي ۾ جام پئسا هئا. جيڪي هن چواڻي تہ هن جا جيسلمير ۾ ڪنھن ڏانھن پئسا رهيل هئا سو اتان هو قرض اڳاڙي آيو هو.
وينا جو ڀاءُ ڪو وڏو آفيسر هيو. ان هڪ رات اسان کي يعني مون ۽ ڄام کي پاڻ سان وٺي ويو. هڪ نئون سنگ مرمر مان جڙيل هوٽل هيو. اتي شام غزل ٿيندي. هوٽل ۾ سنگ مرمر مان جڙيل اڇون ٽيبلون هيون. سنگ مرمر جون ڪئبنون هيون، جن ۾ گهڻو ڪري پريمي جوڙا هئا. سامھون سنگ مرمر مان جڙيل اسٽيج هئي جنھن تي هڪ ڇوڪرو ۽ ڇوڪري جگجيت جا غزل ڏاڍي سريلي آواز ۾ پيا ڳائين.
ڄام انھن ڏينھن ۾ سگريٽ ڇڪيندو هو. سو جيترو وقت اتي هياسون. ڄام جي کنگهہ رنگ ۾ ڀنگ ٿي لڳي. سڀ ماڻھو ڪنڌ ورائي پيا نھارين. هوٽل جي مالڪ ڪنھن سنڌي مائيءَ سان شادي ڪئي هئي. اسان سان اچي مھمان نوازي ڪرڻ لڳو. هن هڪ برانڊي جو وزن گرم پاڻيءَ ۾ ملائي ڄام کي پياريو، ڄام جي کنگهہ تہ بند ٿي وئي پر کيس نشو چڙهي ويو ۽ پوءِ جنھن طريقي سان هن روسي پرولتاري طريقي سان اٿي الرون ڪري داد ڏيڻ شروع ڪيو ان ڪري اسان جلدي هوٽل مان اٿي مٿي ڪئبري ڏسڻ لاءِ وياسون. اهو بہ ڄام جي مھربانين ڪري نہ ڏسي سگهياسون ۽ گهر هليا آياسون.
ڀارت ۾ هر ماڻھو کي ايم بي بي ايس پاس ڪرڻ کان پوءِ ميڊيڪل ايسوسيئيشن جو ميمبر ٿيڻ لاءِ وري امتحان ڏيڻو ٿو پوي، جيڪو شايد ايم بي بي ايس کان بہ ڏکيو آهي. ان کان سواءِ پريڪٽس نہ ٿو ڪري سگهي. ٻيو تہ ڪوبہ ڊاڪٽر سرڪاري توڙي خانگي ڪنھن بہ دوائن جي ڪمپني کان ڪابہ سوکڙي وغيرہ نہ ٿو وٺي سگهي، جي ثابت ٿيو تہ سندس ميمبرشپ رد ٿي سگهي ٿي. هتي ڏندن وارن، منجن وارن، سانڊي جي تيل وڪڻڻ تائين گهر ويٺي ڊاڪٽري پاس ڪيل، ريلن، بسن ۽ فوٽ پاٿن تي جيڪڏهن ڪو زهر بہ وڪڻي تہ کيس جهلڻ وارو ڪونہ آهي. اها ڳالھہ ڀارت ۾ نا ممڪن آهي. ڏياري هندستان جو وڏو ڏڻ آهي. وينا اسان جي پنھنجي گهر ۾ دعوت رکي بازارون چوويھہ ڪلاڪ کليل هيون اسان جو هوٽل بہ خالي ٿي ويو ميان صاحب وارا بہ ريل رستي پاڪستان هليا ويا. ڀارت ۾ جيتريون دوائون سستيون آهن. اوترو ئي ڪتاب بہ ڏاڍا سستا آهن. ميان غوث محمد ڪتابن جي وڏي خريداري ڪئي هئي سو سندس جھاز رستي وڃڻ مشڪل هيو. باقي مان ۽ ڄام هوٽل ۾ رهجي وياسون. صبح جو اسان جي فلائيٽ هئي. مون کي سندر هوٽل واري پنھنجي ڀاءَ جي ڌيءَ سان ملايو جنھن ڪنھن امتحان ۾ نرسمارائو پرائيم منسٽر ايوارڊ کٽيو هو. مون ان ڇوڪريءَ جي مٿي تي هٿ رکي کيس پنھنجي پارڪر پين ۽ هڪ مٺائي جو دٻو آڻي ڏنو هيو. وينا ڏانھن ويندي مون سندر جي کي هوٽل جو حساب شھر گهمڻ لاءِ ٽڪيٽن جا پئسا جيڪي بہ هوٽل ڀريا هئا. ڪجهہ ڪپڙا بہ ڌوئرايا هئا، هڪ چڪن چائومن گهرايو هيم، ان جو حساب ڪرڻ لاءِ چيم ۽ صبح جو ايئرپورٽ لاءِ ٽيڪسي بہ گهرائي هئي. ”سڀ ٿي ويندو، توهان فڪر نہ ڪريو“ اهو چئي هو لنوائي ويو. ”بابا اسان صبح جو پنجين وڳي اٿنداسون، ڇھين بجي روانا ٿينداسون، نائين بجي جي جھاز ۾ چڙهنداسون. هينئر وينا ڏانھن ٿا وڃون، سو حساب هينئر ڪري ڇڏ.“ سندر وري لنوايو. آخر ٻارهين هڪ وڳي رات جو اسان ٻئي وينا وٽان موٽياسون. پوري پنجين بجي سندر اسان کي در کڙڪائي اٿاريو، ڇھين بجي ٽيڪسي بہ آئي، سامان ٽيڪسي ۾ رکيو ويو. سندر مون کان پنجين ڏينھن جو ڪمري جو نہ ڪرايو ورتو ۽ نہ اڳيان خرچ ورتا. هٿان هٿ جوڙي پيرن تي جهڪي اکين ۾ قرب جا ڳوڙها آڻي چيائين، ”اوهين سنڌ جا ڪوي آهيو، توهان ۾ پرماتما آهي، اوهان اسان جي ڌيءَ جي مٿي تي هٿ رکي دعا ڏني، پنھنجي قلم ڏني، ڏياريءَ جي مٺائي ڏني، اسان کي سڀ ڪجهہ ملي ويو.“ اسان چپ ڪري ٽيڪسي ۾ ويھي ايئرپورٽ تي آياسون. معلوم ٿيو تہ ٽيڪسي واري کي ڪرايو بہ مليل هيو. مون ٽئگور جي ديس واسين کي نمسڪار ڪيو ۽ اهي يادگيريون کڻي هليو آيس. اڄ بہ ٽئگور جي پيرن کي وري چمڻ جي آس اٿم. ميان صاحب جيڪي ڪتاب آندا، اهي پاڪستاني صاحب هڪ هڪ ڪري اٿلايا ۽ ڪلاڪ کن جي پڇا کان پوءِ سندس جان ڇڏيائون، هنن بنا تفريق جي تہ اهي سمورا ديني ڪتاب ها، ڪتابن کي ڪڻو ڪڻو ڪري ڦٽو ڪندا ويا. جيڪي ميان صاحب وارن ڌرتيءَ تان ميڙي وري بند ڪيا. هينئر هيري ٺڪر ۽ ٻين دوستن ڏاڍو چورايو آهي تہ مان جيڪر وري چڪر هڻي اچان پر همٿ ڪونہ ٿو ساريان. اڳ جيڪي ويجهڙائيءَ ۾ دوستن جا قافلا ڀارت ويا، انھن ۾ تہ منھنجي جڳھہ ڪونہ هئي ۽ يارن ڪوڙي صلاح بہ نہ هنئي پر تنھن هوندي بہ مان گذريل تجربي مان ڪافي پرائي آيو آهيان. خدا سڀني کي خوش رکي هو هت، اسين هت، اسان ڌرتي هوندي ڌاريا ٿي ويا آهيون. ٻنھي جي صورتحال ساڳي آهي، پنھنجي پنھنجي ڪئي جي ويٺا لوڙيون، پنھنجن کي وڻون ڪونہ پري وارن جا قرب ويٺا ساريون، جنھن قوم جا اديب ورهايل هجن، ان قوم کي ڇا چئجي!