خاڪ شوري
مان نيٺ هڪ ٻي ڪوارٽر ۾ رهڻ لڳس. اهو عنايت شيخ جيڪو اسان کان سينيئر بہ هو ان جو هو. هن اسان کي هڪڙي شرط تي رهڻ ڏنو تہ نماز باجماعت مسجد ۾ پابندي سان پڙهڻي پوندي. اها تمام سٺي ڳالھہ هئي پر عنايت جو هر هفتي نئون حڪم نامو جاري ٿيندو هو. شروع ۾ تہ سڀ ٺيڪ هو، نيٺ اهو حڪم ٿيو تہ هر نماز ۾ چار رڪعتون اضافي پڙهيون وڃن. اهي چار رڪعتون هيون جيڪي اسان کان نماز نہ پڙهڻ ڪري قضا ٿيون هيون. وري مھيني ۾ ٻيو آرڊر ٿيو تہ چار ٻيون رڪعتون پڙهون، جيڪي آئندہ اسان کان قضا ٿينديون، يني سڄو ڏهاڙو اسان مسجد شريف جي حوالي ٿي وياسين.
هاڻي عنايت وٽ اسان کي بورچيءَ جي سھولت هئي، اسان چار ڄڻا هئاسين سو خرچ ورهائجي ويندو هو، پر نماز واري معاملي اسان کي منجهائي وڌو هو، وري حڪم ٿيو تہ فجر جي نماز کان اڳ غسل ڪرڻ لازمي هو، هاڻي سياري ۾ ٿڌو پاڻي ڪير گرم ڪري! بھرحال مان وري ان ڀڳل ڪوارٽر ۾ واپس هليو آيس. فتح محمد، عبدالغني ۽ محمد يعقوب شيخ تي مشتمل خاندان گڏجي رهڻ لڳاسين. نماز جيڪا خدا فرمائي آهي اها پابندي سان پڙهندا هئاسين، فقط بورچيءَ جو مسئلو منجهيل هو، اهو بہ هڪڙي دوست حل ڪري ورتو، يعني مسجد جو پيش امام جنھن کي بيراج ڪالوني مان ڪافي ماني ملندي هئي، ان مان ڪجهہ اسان کي معمولي پئسن عيوض ڏيندو هو، باقي هڪڙي هوٽل تي وڪڻي ڇڏيندو هو.
هڪڙي دفعي مولوي صاحب بہ ناراض ٿيو ۽ ماني بند ڪري ڇڏيائين. فتح محمد ۽ مان نڪري پياسين. ڪجهہ پئسن جي بندوبست لاءِ مھيني جي آخري تاريخ ننڍن ملازمن لاءِ مصيبت ٿيندي آهي، سو سارو ڏهاڙو ڪنھن ڪجهہ نہ کاڌو، نيٺ فتح محمد ڪنھن دوست کان پنج روپيا وٺڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ۽ جيئن تہ هن گهر جو سربراھہ مان هيس سو فتح محمد اهي پنج روپيا منھنجي حوالي ڪيا، جمعي جو ڏينھن هو پيراڊائيز سينيما ڀرسان ٿي لنگهياسين، اتي ٽين وڳي وارو شو هو، ”سنگ دل“ فلم جنھن ۾ مڌوبالا ۽ دليپ ڪمار ڪم ڪيو هو، اهي ٻئي ايڪٽر منھنجي ڪمزوري هئا، سو فتح محمد جي احتجاج باوجود مون ڊوڙي وڃي ٻہ ٽڪيٽون فلم جون ورتيون جيڪي ساڍن چئن روپين جون ٿيون، باقي ٻہ ڪوپ چانھہ جا ۽ ٻہ بسڪيٽ کائي پئسا کپائي ڇڏياسين.
فلم ڏسي ٻاهر نڪتاسين تہ شھباز علي شاھہ هٿ ۾ سائيڪل لڙڪايون اسان کي ڳوليندو اچي پھتو. اسان کي هن منير هوٽل تي ماني کارائي ۽ ٻين دوستن لاءِ ماني وٺي وڃي ڪوارٽر تي پھتاسين، ڳالھہ آئي وئي ٿي وئي.
پنو عاقل اچڻ جي ڪري اتي ڪجهہ ادبي حلقو ٺھڻ لڳو، جنھن ۾ ننڍا وڏا مشاعرا بہ ڪيا ويا. مون قومي شاعري شروع ڪري ڏني هئي. ڪجهہ اسٽيج ڊراما بہ ڪيا ويا جو مون کي خيرپور مان ٽريننگ مليل هئي هينئر وري ٻيھر منھنجي ڪوئيٽا ڊيوٽي لڳي. ڪوئيٽا ان وقت انتھائي صاف شھر هو، آدمشماري گهٽ هئي. هڙڪ هڪ ننڍي علائقي جو نالو آهي ٻيو حناليڪ. هڙڪ ۾ قدرتي چشمو آهي جنھن جو پاڻي ان وقت سڄي ڪوئيٽا شھر کي ڏنو ويندو هو، بلڪل صاف پاڻي هو، باقي حنا هڪ ڍنڍ آهي، جنھن ۾ بارش جو گڏ ڪيل پاڻي آهي. هينئر هڙڪ جو پاڻي ڇانوڻي کي ڏنو ٿو وڃي ۽ حنا جو پاڻي شھر کي ٿو ملي. ان زماني ۾ ڪوئيٽا جي موسم گرمين ۾ اسان لاءِ سوڙجي سيءَ واري هئي. هينئر تہ پکا بہ هلن ٿا ۽ اي سي بہ هلن ٿا.
اسان کي هزارہ قوم جي هڪ خاندان پنھنجي گهر ۾ هڪ ڪمرو ڏنو هو، اسان کان پردو وغيرہ بہ ڪونہ ڪندا هئا ۽ لالا عبدالرحيم ان گهر جي مالڪ جو نالو هو، کيس چار جوان نياڻيون، هڪ پٽ ۽ گهرواري هئا، جو پاڻ هڪڙي تنبو ۾ جيڪو هنن گهر جي اڱڻ ۾ هنيو هو، ۾ رهندا هئا، ۽ اسان ڪمري ۾. اسان جي گهر جي ڀرسان لالا عبدالرحيم هڪ پلاٽ جنھن ۾ فقط گل پوکيل هوندا هئا، رکيو اهو پلاٽ اسان جي ڀيڻيوي کي لالا عبدالرحيم تمام ٿوري رقم ۾ وٺي ڏنو، مڪمل جڳھہ ٺاهڻ تائين لالا جون ڌيئر، پٽ، پاڻ ۽ مون ڏينھن رات مزدوري بنا اجرت جي ڪئي ۽ گهر ٺھي ويو. اصل گهر ۾ هڪ کُھي هئي. جنھن جي گھرائي تقريبن 60 فوٽ هئي، ان مان پاڻي ڪڍڻ مسئلو هو، بھرحال منھن ڏنوسين.
سيارو اچڻ وارو هو ۽ مون اتان ڀڄڻ جي ڪوشش ڪئي پر ڪرايو ڪير ڪونہ پيو ڏئي. مون خدا کان دعا گهري تہ منھنجي جان ڇڏاءِ . هڪڙي ڏينھن منجهند جو لالا جون ڌيئرون مون کي ڪنڌ کان گھلي ان خالي جڳھہ ۾ وٺي ويون. جتي گل پوکيل هئا حڪم ڪيائون تہ مان ڪئميرا جيڪا منھنجي ڪانہ هئي پر ڪمري جي ڀت تي لڙڪي پئي. تنھن سان سندن ۽ انھن جي ٻين هزارہ جي ڇوڪرين جي ڦوٽوگرافي ڪيان، اهو ڪم نھايت خطرناڪ هو، ان وقت ڳالھيون ڏاڍيون ڏکيون هيون پر ڇا ڪيان، مون کي ڪرائي جي سخت ضرورت هئي، سو کانئن ڪئميرا جي رول وٺڻ لاءِ پئسا ورتم ۽ ڪجهہ وقت کان پوءِ مان وري ڪئميرا سميت جنھن ۾ رول وغيرہ ڪجهہ ڪونہ هيو، اچي پھتس. سچ پچ تہ مون کي ڇوڪريون نظر ئي ڪونہ ٿي آيون. مون کي سڀ گل ئي لڳا. خدا انھن کي مڪمل حسن سان نوازيو هو، هڪ تہ اڻ ڄاتل خوف، ٻيو هنن جي سونھن جي دهشت منھنجا هوش خطا ڪري ڇڏيا هئا. بھرحال مان ڦوٽوگرافيءَ جو بھانو ڪري ڪجهہ ڪرتب ڪري ڀاڙو ڪري ڳوٺ ڀڄي آيس ۽ وري ڪونہ ويس. اتي هڪڙو ٻيو واقعو بہ ٿيو، هڪڙي مائي، ڀائي ۽ هڪ ٻارڙو جيڪي پڻ هزارہ قوم جا هئا، لالا عبدالرحيم وٽ افغانستان مان اچي رهيا. کين هڪ بہ ننڍڙي ڪوٺي ڏنائين، خبر ناهي ڪھڙي مصيبت جا ماريل هئا، جو مائي گهڻو ڪري اڪيلائي ۾ روئندي هئي ۽ افغانستان واپس وڃڻ لاءِ ليلائيندي هئي. مڙس جبل تان ڪاٺيون ڪري وڪرو ڪندو هو. نان ۽ چانھن تي گذارو ڪندا هئا. مون ان مائي کي بشارت ڏني تہ هو ٽن مھينن اندر افعانستان واپس ويندي، ان خوشيءَ ۾ هن جو مڙس ان موتمار کھيءَ مان پاڻي ڀري ڏيندو هو ۽ جيترو وقت مان اتي هيس تہ مائي هڪ زبردست نان پچائي ڏيندي هئي.
مان تہ ڀڄي آيس پر پوءِ معلوم ٿيو تہ منھنجي ڪرامت ڪم ڪيو ۽ هو ٻئي افغانستان هليا ويا.
وطن کي واجهائيندي لالا عبدالرحيم جي گهر ۾ هزارہ قوم جي مائي مون کي لطيف جي مارئي لڳندي هئي. سندس اڪير تہ اهڙي هئي ان جي مڙس جو قد ستن فوٽن کان مٿي هوندو، گهٽ نہ هوندو، اسان ان جو نالو ٽارزن رکيو هو، هو فارسي ڳالھائيندا هئا ۽ فارسي سمجهندا هئا لفظ ”وطن“ اچارڻ سان مائي جا ڳل ڳوڙهن سان تر ٿي ويندا هئا. وطن جيڪو پھاڙن جي پريان افغانستان ۾ الائي ڪٿي هوندو. ڪيئن هوندو، مون کي ڄاڻ ڪانہ هئي. پر سندس آلاپ ۽ آهون ان هيڏي غم جي نشاندهي ڪري ويندا هئا تہ وطن جي اڪير هڪ انسان کي ڪھڙا وڍ ٿي وجهي، مائي ڏاڍي نفيس ۽ حسين هئي.
هو هزارن جون ڇوڪريون جن مون کان فوٽو ڪڍرايا، اهي بہ افغان انار کان گهٽ ڪونہ هيون، سندن سونھري وار، هيرن جي جڙاءَ جھڙيون اکيون ڪي سنيھا سلينديون هيون. سندن ڇوڪرا رولو، اڻ پڙهيل ۽ غريب هوندا هئا. انھن وٽ ڇوڪرين جي قيمت ڪانہ هوندي هئي، ان ڪري اهي ڇوڪريون دريءَ تي سجايل گلدانن وانگي ڪنھن جي اچڻ جو انتظار ڪنديون هيون ۽ ٽارزن جي زال کي پھاڙن جي پويان سندس وطن وڃڻ جو انتظار هوندو هو، هي شيعا فرقي جا مسلمان هئا، نماز ۽ روزي جا پابند، نھايت نفيس ۽ آهستي فارسيءَ ۾ ڳالھائڻ هوندو هين، گهر صاف ۽ سينگاريل رکندا هئا.
”وطن“ جو جن وٽ احساس ۽ قدر آهي، اهي فرد ۽ قومون سدائين عزت ۽ غيرت سان گذاريندا آهن، انھن لاءِ مٽي، ماءُ ۽ زبان، ڪلچر، سيني تي سجايل چولي ۽ کنڀي جيان ساھہ ۾ سانڊيل هوندي آهي، بي وطن، بي قدرا ڌرتيءَ کي پنھنجي مفادن تي قربان ڪري سگهن ٿا، پنھنجي غرضن جا محتاج انسان وطن فروش اڄ بہ اسان جي سامھون آهن.
هڪڙن وٽ وطن هو پر آزادي ڪانہ هين، جڏهن آزادي ملين تہ وطن ڇڏائجي وين. اها آزادي ڪھڙي ڪم جي، جنھن جي بدلي ۾ وطن هٿان هليو وڃي يا اهو وطن ڪھڙو جنھن ۾ آزادي نہ هجي.
چون ٿا تہ 1951ع ڌاري هندستان جو وزيراعظم جواهر لعل نھرو پاڪستان آيو هو، کيس جيڪو لباس پھريل هو، اهو هو چولو، پائجامو، واسڪٽ ۽ گانڌي ٽوپي. اسان جي قيادت ولائتي فل سوٽن ۾ هئي. پاڪستان قيادت نھرو جي استقبال لاءِ انگريزيءَ ۾ تقريرون ڪيون ۽ جواهر لعل نھايت ئي لکنوي اردو ۾ تقرير ڪندي چيو تہ : ”اوهان جو لباس ۽ انگريزي ٻڌي مون کي شرم اچي رهيو آهي“. وغيرہ وغيرہ.
مون کي اڄ ان فقير ۽ بادشاھہ جو قصو ياد اچي رهيو آهي، جنھن ۾ بادشاھہ فقير کي خيرات ۾ پنھنجي سموري بادشاهي بخشي ڇڏي هئي، پاڙي واري بادشاھہ کي جڏهن خبر پئي تہ اصل بادشاھہ پنھنجو ملڪ فقير حوالي ڪري پاڻ روپوش ٿي ويو آهي. سو فقير جي ملڪ تي فوج ڪشي ڪندي چڙهائي ڪئي. جڏهن فقير کي ٻڌايو ويو تہ غنيم ان چؤسول تي قبضو ڪري ورتو آهي، جنھن تي فقير گداگري ڪندو هو تہ فقير هڪڙي حلوي جي ديڳ ٺھرائي ڪجهہ حلوو کاڌو ۽ ڪجهہ کنيو ۽ ويو ان چؤسول تي غنيم بادشاھہ کي چيائين تہ ”سائين اسان ويا هئاسين حلوو کائڻ، توهان ڄاڻو ۽ بادشاھہ ڄاڻي، اسان جو چؤسول خالي ڪريو.“ سو هي بہ آيا هئا حلوو کائڻ.
سنڌ پاڪستان ٺھڻ وقت ۽ ون يونٽ ٺھڻ کان اڳ صوبو هئي، هينئر بہ صوبو آهي. ڀارت ۾ ڪانگريس زمينداري ختم ڪري آئين ٺاهيو ۽ ملڪ هلايو، هت ائين ڪونہ ٿيو.
ايوب خان اچڻ سان جاگيرداري ختم ڪرڻ جو اعلان ڪيو پر جاگيردارن ۽ زميندارن پنھنجن ڀائٽين، ڀاڻيجن ۽ انھن جي ڌيئن ۽ ڀيڻن جي نالي کاتا بدلايا ۽ زمينون بچائي وڃي. ايوب خان جي قدمن تي ڪريا ۽ نياڻين کي قرآن سان شادي ڪرائي ڇڏيائون.
سنڌي وڏيرن سمجهيو هو تہ سندن ملڪيتون جيڪي هندن وٽ گروي هيون نہ فقط آزاد ٿي وينديون پر هندن جا ڇڏيل شيشن محل ۽ روپ محل بہ کين ملندا.
ون يونٽ جي حمايت ڪري سنڌ جي لڄ جي لتاڙ بہ پاڻ ڪيائون ۽ ٻين کان بہ ڪرايائون، انھن کي ڪھڙي خبر تہ وطن ڇا ٿيندو آهي، اهو تہ هزارڻ مائي کان پڇجي، جيڪا وطن لاءِ سدائين ويٺي ڳرندي هئي.
گڊو بئراج 1961ع ۾ ٺھي راس ٿي، جھڙي ريت سکر بئراج بہ سنڌ جي ماڻھن جي ڍلن سان ٺھي، اهڙي ريت گڊو بئراج بہ سنڌ جي پئسي مان ٺھي.
1889ع ۾ سنڌ جي غريبن جون زمينون ڍل نہ ڏئي سگهڻ جي ڏوھہ ۾ ضبط ڪيون ويون هيون، انھن تي ٻيلا آباد ڪيا ويا هئا، اهو قانون هو تہ انھن زمينن جي مالڪن کي جڏهن سرڪار پاڻي ميسر ڪري ڏيندي تہ اهي زمينون آزاد ڪرائي سگهبيون، تيستائين انھن تي رهڻ، مال چارڻ ۽ ٻارڻ جي ڪاٺي استعمال جو حق محفوظ رهندو. گڊو بئراج ٺھڻ کان پوءِ اهي زمينون آزاد ٿيڻ کپنديون هيون پر اهي زمينون جيڪي اٽڪل ٻہ لک ايڪڙ کن هونديون. منگلا ۽ تربيلا جي ماڻھن ۽ فوجين ۾ ورهايون ويون، انھيءَ سڄي روئيداد ۾ جيڪو اثر سنڌ جي ترقي پسند اديبن تي پيو، اهو اڳتي هلي تحريڪ جو روپ اختيار ڪرڻ لاءِ ڪر موڙڻ لڳو. انھن هيڏين سارين بي انصافين خلاف جيڪڏهن آواز اٿارڻ جا جن سانباها ڪيا تہ اهي باضمير اديب ئي هئا. سياستدانن ۾ سائين جي ايم سيد ۽ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي سندرا تيار پيا ڪن. اديبن سنڌي ادبي سنگت جي پليٽ فارم کي 1956ع ڌاري ٺيڪ ٺاڪ ڪري پنھنجون صفون درست ڪرڻ شروع ڪيون. بقا جي جنگ وڙهڻ لاءِ ”سنڌ وطن جي سوداگر تي لعنت لک هزار“ جھڙا شعر لکڻ شروع ٿي ويا. اديبن، شاعرن، ليکڪن پنھنجي مادري زبان مان غير ضروري ۽ غير مروج عربي ۽ فارسي لفظ ۽ محاورا ڪڍي ڦٽا ڪيا، ”آشيان آستان“ نان جوين، نرگس ۽ لالا جي جاءِ تي پيرون، سنڱر، ٻٻرن ۽ سرنھن جي گلن جي ڳالھہ ڪرڻ لڳا. پنھنجي سرزمين تي هر حملي آور کي شاھہ، شجاع، شاھہ بيگ، ارغونن ۽ ترخانن ۽ نادر شاهي سمجهندي انھن جي سامھون ڏاهر، ڀاڳي، بختاور، دولھہ، هوشو ۽ هيمون آندائون.