پرڏيھہ ياترا
مان هڪ دفعي حيدرآباد ويس ۽ جيجي زينت عبدﷲ چنہ سان پنھنجي گهرواريءَ ۽ ٻارن کي ملائڻ ويس. هوءَ منھنجا چار ٻار ٻڌي ڏاڍي ناراض ٿي هئي. چئي”اوهان پڙهيل ماڻھو آهيو، ٻن ٻارن کان وڌيڪ نہ هجڻ گهرجن“ بھرحال مان وڪالت زور شور سان ٿي ڪيم ۽ سارو ڏهاڙو گهر کان ٻاهر ۽ شام جو آفيس. رات جو چند گهڙيون گهر ۾ ملنديون هيون. اوچتو منھنجو ننڍڙو عبدالسلام بيمار ٿي پيو. مان صبح جو سوير اٿي ڊاڪٽر جي گهر ويندو هيس ۽ کيس فيس ۽ ڪرايو ايڊوانس ۾ ڏئي ڪورٽ هليو ويندو هيس. پويان ڪنھن مھل ڊاڪٽر صاحب اچي ڪڏهن نہ اچي. ٻار پوئتي پوندو ويو. آخر هڪڙي ڏينھن صبح جو هڪ اصيل آيو جنھن جو ڪيس ايڊيشنل ڪمشنر الطاف قادري صاحب وٽ هو. هن آخري چتاءُ ڏنو هو. مون چيس تہ ”صاحب کي ٻڌاءِ تہ منھنجو ننڍڙو چاڪ نہ آهي. مان کيس اڄ اسپتال کڻي ويندس.“ هو ٿوري دير ۾ موٽي آيو ۽ قرآن شريف کڻي آيو، چيائين الطاف صاحب حڪم ڪيو آهي تہ وڪيل کي وٺي اچان نہ تہ ڪيس جو فيصلو سندس خلاف ٿي ويندو. مان مجبور ٿي اوڏانھن ويس. الطاف قادري صاحب ڪا رعايت نہ ڪئي. بھرحال سڄو ڏينھن ويھاري ڪيس جو فيصلو ڪيائين. توڙي مون پنھنجي مجبوري ٻڌائي مانس.
مان دير سان جڏهن گهر پھتس تہ ٻار جي حالت خراب ٿي چڪي هئي ۽ مان کيس اسپتال کڻي ويس پر اهو بچي نہ سگهيو، مان ايترو تہ ان غم ۾ بي حال ٿي ويس جو ڪيترائي ڏينھن مون کان وڪالت وسري وئي. مون کي ان معصوم کي صحيح علاج نہ ملڻ جو ڏاڍو غم هو. اڪيلائپ ۽ وڪالت جي مجبوري ۽ صاحبن جون من مستيون ڪيترين مشڪلاتن جو سبب ٿيون بڻجن. اهو الطاف قادري هو جيڪو هڪ دفعي ميرپور ماٿيلي ۾ منزل ڪيائين ۽ اتان جا ڪيس هلائڻ هليو چئي ”ماڻھن کي سھولت ٿا ڏيون جيئن ويچارا اجايو سکر ڀاڙا ڪرايا نہ ڪري اچن، کين انصاف دروازي تي ملڻ گهرجي! ٻيو تہ اسٽاف بہ هروڀرو هڙون رڪارڊ جن کڻي اچڻ کان بچي ويندو.“ مان ميرپور پھتس، هيڏانھن ڪورٽ شروع ٿي وڪيل تقريرون پيا ڪن، تپيدار رڪارڊ کنيون بيٺا آهن. عين قادري صاحب جي عدالتي ڪرسيءَ سان گڏ ڪپڙي جو دڪاندار ڪپڙن جا ڍير لڳايو ويٺو آهي. جتان قادري صاحب جا پٽ جن کي هو ساڻ وٺي آيو هو، ڪپڙن جي چونڊ پيا ڪن ۽ انھن جي ڀرسان درزي انچ ٽيپ کنيون بيٺو هو، جنھن سان هو ڇوڪرن جون ماپون پيو وٺي، جنھن تي رشيد ڀٽيءَ مڪمل ڪالم لکيو، جنھن کي مون اهو قصو ٻڌايو هو.
ٻي ڳالھہ تہ مون منجهند جي ماني پنھنجي ڀائٽي ظفر ﷲ کي چورائڻ پئي چاهي. جيڪو ان وقت پاڪ سعودي فرٽيلائيزر ڪارخاني ۾ آفيسر هو پر مون کي اتان جي اسٽاف منع ڪئي ۽ چيائون هنن صاحب سان گڏ ٻاهران آيل وڪيلن جي ماني بہ ٺھرائي ڇڏي آهي. سو مانيءَ لاءِ ظفر ﷲ کي ڪو نياپو نہ ڪيم. ٽين يا چئين ڌاري جڏهن ڪيس ختم ٿيا ۽ سڀ واندا ٿياسين. دڪاندار بہ ويا. درزي بہ هليا ويا. الطاف قادري صاحب بہ موڪلائي هليو ويو پر سموري اسٽاف کي هڪ زبردست پريشانيءَ ۾ مبتلا ڪري ويو پر سموري اسٽاف کي هڪ زبردست پريشانيءَ ۾ مبتلا ڪري ويو. ”بابا ڇا ٿيو آهي؟“ مون پڇيو، ”ملڪ صاحب، قادري صاحب سموري ماني ڪار ۾ وجهي کڻي هليو ويو آهي.“ اتان جي هوٽلن جي ماني گهرائي کاڌي سون ۽ پوءِ مان دير سان اچي سکر گهر پھتس.
اسان جي بار ۾ سينئر وڪيل آغا بدرالدين ۽ شمس الدين شاھہ کي اياز جا ٻاهرين ملڪن گهمي اچڻ جا قصا نہ وڻندا هئا، جيڪي هو مرچ مصالحا ملائي ويھي ٻڌائيندو هو، نيٺ هڪڙي ڏينھن شاھہ صاحب وارن بار ۾ دنيا جو نقشو گهرايو ۽ شيخ صاحب کان ٻاهرين ملڪن جي جاگرافيائي ۽ تواريخ متعلق تفصيلي تقرير ڪرائي ۽ اعلان ڪيائون تہ هڪ ڏينھن هو بہ دنيا ضرور گهمندا، پر ڪيڏانھن ڪونہ ويا ۽ ايئن گذاري ويا.
ٻين ان تقرير مان اتساھہ ورتو يا نہ باقي پنھنجا مان سمورا مونجهارا لاهڻ لاءِ ٻاهر وڃڻ جا پڪا پروگرام ٺاهڻ لڳس. نيٺ ڀارت سينگاپور ۽ بئنڪاڪ وڃڻ جو ٽوئر ٺھي ويو، مان هتان انڊين ايئر لائين ذريعي پنھنجي گهرواريءَ سان گڏ بمبئيءَ لاءِ روانو ٿيس. اسان وٽ ضياءُ الحق جو اسلامي دور هو. شراب خانا تہ ڀٽي صاحب ئي ختم ڪري ڇڏيا هئا. سو جھاز اٿندي اعلان ٿيو تہ اتي ڊيوٽي فري شاپ هئي جتي سڀ ڪجهہ ٿي مليو. پاڪستانين ٻيو ڪجهہ ورتو فقط ڏيڍ ڪلاڪ جو سفر وسڪيءَ ۽ بيئر مان اڃون ٿي لاٿائون، جيڪي کين پاڪستان ۾ نصيب نہ هو. جھاز شام ڌاري بمبئي ايئر پورٽ تي لٿو. مون سرڪيءَ کان اتان جي دوستن جون ايڊريسون ۽ ٽيليفون نمبر وٺي ڇڏيا هئا. اهو آچر جو ڏينھن هو. مون سان گڏ جھاز ۾ ريجهومل نالي جيمس آباد جو هڪ سونارو بہ پنھنجي ڌوم پتني سان گڏ جيسلمير لاءِ هليو هو. جيڪو اصل ۾ سندس ڳوٺ کان ڪانءُ اڏار ۾ شايد سؤ يا ڏيڍ سؤ ميل جي فاصلي تي هو. پر هن کي اتي وڃڻ لاءِ سڄو هندستان لتاڙڻو پيو هو. اڳ بہ هڪ ٻہ دفعا ڀارت يا ترا ڪري چڪو هو، سو مان کانئس في الحال رات گذارڻ لاءِ ڪنھن مناسب هوٽل لاءِ پڇيو، چي ”آرام هوٽل“ اهو باندرا ۾ هو، اسان سڌو في الحال اتي وياسين. اهو هڪ مرهٽي جو هوٽل هو. ڪمرو مليو، ماني گهرائي سون تہ ڦڪا چانور ۽ جيل جھڙي ڇڊي ڦڪي دال جا ٻہ ڪونڊا آيا وڏي ڳالھہ تہ چڊي پھريل بئرو ٻہ ٿالھيون انھن چانورن ۽ دال واريون ڪمري جي دروازي تي اڇلي هليو ويو. مون دوستن ڏانھن ٽيليفون ڏاڍا ڪيا پر آچر هجڻ ڪري شايد ڪير نہ پيو کڻي اسان کي ٻڌايو ويو هو تہ پاڪستانيءَ کي پھچڻ شرط هندستاني جاسوسي اداري جي آفيس ۾ پنھنجي پھچڻ ۽ رهائش جڳھہ سان گڏ وڃي پاسپورٽ سميت لکرائڻي آهي. سو اها بہ پريشاني هئي.
بھرحال ان هوٽل ۾ رات گذاري سون. زبردست مڇرن جو حملو هڪ طرف ۽ هوٽل جي هيٺان جڳھين ۾ ڪنھن عبادت لاءِ گهنڊن ۽ گهڙيالن جو گوڙ ٻي طرف. صبح جو هوٽل جي پاڙ ۾ مائين ۽ ڀائين جي باجماعت حاجت ڪرڻ جو نظارو بہ نصيب ٿيو. اهو هو آرام هوٽل! ساري رات سمھي نہ سگهياسون. نيٺ صبح جو هوٽل جي مالڪ کي اسان تي رحم آيو ۽ ويسٽ اينڊ هوٽل جو ڏس ڏنائين جيڪو ڪنھن سنڌي هندوءَ جو هو. ٽيڪسي ڪري سومر ڏهاڙي اتي پھتاسون، اتم چنداڻي ڏانھن فون ڪئي، جنھن هڪدم سڃاتو ۽ چيائين تہ اسان هوٽل ۾ ڪمرو وغيرہ في الحال نہ وٺون ۽ هڪ ڪلاڪ کن ۾ پھچي ويندو. اسان اتي ناشتو ڪيو، انڊا، ڊبل روٽي، مکڻ وغيرہ ۽ اسان جي پسند جي سٺي چانھہ بہ هئي. ڪلاڪ کان کان پوءِ اتم بہ پھچي ويو. هڪدم چيائين تہ ”اٿو ۽ ٽپڙ کڻو“ منھنجي گهر هلي رهو، سندري کي بہ ٻڌائي آيو آهيان. ”مون کيس ٻڌايو تہ مان هوٽل ۾ ئي رهڻ ٿي چاهيو پر هن زبردست دليل ڏنو، جنھن مون کي لاجواب ڪري ڇڏيو، چيائين ”بابا لوفرن وانگي اڪيلو اچين ها تہ ٻي ڳالھہ هئي، هينئر تون زال سان گڏ آهين، مون کي ٻہ ڌيئر اڳ آهن هي ٽئين ڌيءَ آهي، مان پنھنجي ناٺيءَ کي هوٽل ۾ ڪيئن رهڻ ڏيندس، گهڻو گوڙ ڪندين تہ ورندو ڪجهہ ڪونہ اجايو ماڻھو کلندا ۽ مان ڇوڪريءَ کي وٺيو هليو ويندس، تون وڃي پئو کڏ ۾.“ ايڏي پنھنجائپ اکين ۾ پاڻي آڻي ڇڏيو ۽ اسان اتم سان فليٽ جيڪو شيتلا ديوي روڊ تي ٻن بيڊرومز تي مشتمل هو، اتي هليا آياسين جتي سندري سندس گهرواري اسان جي انتظار ۾ ويٺي هئي. اتم جوئي صاحب جي عمر جو هو. اصل حيدرآباد جا عامل هئا. اتم ”نئين دنيا“ رسالو ڪڍندو هو ۽ بھترين ليکڪ هو، سندري شاعري بہ ڪندي هئي ۽ افسانا بہ لکندي هئي. هندستان ۾ سنڌيءَ کي قومي زبان مڃائڻ لاءِ تحريڪ ۾ هنن ٻنھين جو وڏو ڪردار هو.
ٻن ڪمرن مان هڪ بيڊ روم ۽ ٻيو ڊرائنگ روم هو. اتم ۽ سندري پنھنجو بيڊ روم اسان جي حوالي ڪري پاڻ وڃي ڊرائنگ روم سمھي رهيا. اسان جي لاءِ ڪڪڙ جو ٺھيل چرغو وٺي آيا. بورچيخانو منھنجي گهرواريءَ جي حوالي ڪري ڇڏيائون.
ٻي ڏينھن اتي اتم مون کي اورنگ آباد لاءِ روانو ڪيو جتان پوءِ اسان کي اجنتا ۽ الورا جا کنڊرات گهمڻا هئا. اسان فقط الورا گهمي بمبئي واپس هليا آياسون، جو مون کي ان طرف جي ويزا ڪانہ هئي ۽ مون کي خوف ٿي رهيو هو تہ متان ڊيپورٽ نہ ڪيا وڃون.
پوليس رپورٽنگ لاءِ اسان سي آءِ اي هيڊڪوارٽر تي وياسون، جتي پاڪستان مان آيلن جي وڏي قطار لڳل هئي. بھرحال اهو ڪم ڪري ماسٽر چندر سان ملياسين جيڪو ڏاڍو بيمار هو، پر اسان سان ڏاڍي محبت سان مليو. مون کيس اجرڪ ڏنو جيڪو هن اکين تي رکيو. سندس فليٽ ۾ رياض ڪرڻ لاءِ چوڪي ٺھيل هئي جتي هارمونيم ۽ طبلا رکيل هئا سندس پٽ مھيش بہ ڳائيندو هو پر ان لفٽ نہ ڪرائي، کيس پاڪستاني سنڌين خلاف ڪئين شڪايتون هيون. مون سان اتم سنڌ مان ايندڙ اديبن ۽ اديبائن جون شڪايتون ڪيون تہ اهي هندستان ۾ عياشيءَ جي خيال سان ٿا اچن. هڪڙي اديبا تي تہ اتم ڏاڍو ناراض هو. جي وير ۽ ٻيا ڪيترائي اديب اسان سان مليا. سنڌين کي ڪوبہ ڪليم وغيرہ ڪونہ مليو هو، حالانڪہ هو هتي ڀريل محلات ڇڏي ويا هئا. سنڌين ڀارت ۾ پنھنجي محنت سان ٻڙيءَ کان شروعات ڪئي ۽ اڄ وٽن سڀ ڪجهہ آهي.
اتان پوءِ اسان سينگاپور لاءِ روانا ٿياسون پنجن ڪلاڪن کان پوءِ سينگاپور ايئر لائين ذريعي پھچي وياسون. ويزا اسان کي ٽن مھينن لاءِ ايئرپورٽ تي ملي وئي. ان جو ايئرپورٽ ڏاڍو سينگاريل هو. گلن ۽ ولين سان ڀريل، شھرن ۾ ڏاڍي صفائي، جيڪا اسان جي تصور ۾ بہ ڪانہ هئي. 80 سيڪڙو چيني، باقي انڊين ۽ ٻيا همراھہ آهن. دفتري زبان انگريزي اٿن. يورپ ۽ آمريڪا کان بہ وڌيڪ سلجهيل ماڻھو، آهستي ڳالھائڻ وارا، هيڏي ساري رش ۾ بہ اهڙي خاموشي ڄڻ فقط اسان ٿا گهمون ڏاڍو سينگاريل شھر آهي. شاپنگ سينٽرن عورتن کي وائڙو ڪري ڇڏيو. بارگينگ جو بہ وڏو وهنوار هو. اسان سٽي ٽوئر واري بس ۾ ويھي سڄو شھر بہ گهميو ۽ ڀرسان ملائيشيا جو شھر جوهر بوهر بہ گهمياسين. ٽي چار ڏينھن اتي رهياسين. اسان کي سندري پنھنجي ڀاڻيجي، جيڪو سينگاپور ۾ هو جي ايڊريس ڏئي ڇڏي هئي ٻيو همراھہ ميرپورماٿيلي جو هو، ۽ اهو منھنجي وڏي ڀاءُ عبدالستار جو شاگرد هو، هو اتي جي مندر ۾ پنڊت هو. آچر ڏينھن گيڙو ساڙهي ۽ چاکڙيءَ ۾ ملڻ آيو. ڪجهہ شاپنگ بہ ڪئي سون ۽ وري ٿائي ائير لائين ذريعي بئنڪاڪ هليا آياسون. جتي ايئرپورٽ تي اسان کي شام تائين ويھاري ويزا ڏنائون. پاڪستاني جيڪي عورتون آڻين انھن سان اهو حشر هو.
بئنڪاڪ نھايت غليظ ۽ پوئتي پيل شھر هو. ٽريفڪ لاءِ سگنل ڪونہ هئا، پوليس وارن جي هٿن ۾ ڳاڙها ساوا جهنڊا هئا. جيترو سينگاپور ٺھيل هو اوترو بئنڪاڪ بگڙيل هو، هينئر يورپ کان اڳڀرو آهي، سليپنگ ٻڌا، گولڊ ٽيمپل، فلوٽنگ مارڪيٽ، روزگارڊن وغيرہ وغيرہ گهمياسون. فوجي حڪومت هجڻ ڪري هر ادارو تباھہ هو. ماڻھو هيسيل هيسيل ڪجهہ ڳالھائڻ کان لنوائيندا وتن.
اسان اتي بئنڪاڪ هوٽل جي ٽيڪسي تي هليا هئاسو. اسان کي بمبئي مان بئنڪاڪ جي هڪ خالصي ڪپڙي واري جي دڪان جي ايڊريس ملي هئي. سو ٽيڪسي وارو اوڏانھن وٺي ويو، واقعي اهو همراھہ تعريف جي لائق هو. ڏاڍيون رعايتون ڪيائين. سندس ورتاءُ ۽ سڀاءُ هنن ساکرو سنڌين کان گهڻو بھتر هو.
آخر ٽيڪسي وارو ڏاڍو ناراض ٿيو جو اسان اتان جي راتين ۾ ڪا بہ دلچسپي نہ پيا ڏيکاريون. آخر ٽي ڏينھن رهي پاڪستان واپس هليا آياسون. ان کان پوءِ وري ڪجهہ عرصي بعد لنڊن جو ٽوئر ڪيوسين. ويزا ايئرپورٽ تي ملي ويو. انھن ڏينھن ۾ پاڪستانين جي ڪجهہ عزت هئي، هينئر تہ پاڪستانين کي ويزا تہ ٺھيو پر جڏهن ڪنھن بہ ملڪ جي ايئرپورٽ تي ٿا پھچن تہ سندن ڪپڙا لاهي اگهاڙو ڪيو ٿو وڃي. سرڪاري ڊيليگيشن کي تہ مان مرتبي مطابق بي عزتو ٿو ڪيو وڃي.
لنڊن جا سمورا ميوزيم، آرٽ گيلريون، سفاري پارڪ بہ گهمياسون. الائي الطاف ڀائي هيترن سالن کان اتي ڪيئن رهيو پيو آهي، اسان فقط ڏھہ ڏينھن هي سگهياسون ۽ پوءِ وٺي ڀڳاسون. هتي اچڻ کان پوءِ اياز ٽوڪ طور اهو جملو چيو تہ ”يورپ زال سان ٽُئر ڪرڻ ڪيئن آهي جيئن ڪو ماڻھو پنھنجي آنٽي سان ڊانس ٿو ڪري.“
دنيا جا ٻہ شھر ڏاڍا مھانگا آهن : هڪ ٽوڪيو ۽ ٻيو لنڊن. ٽوڪيو تہ مون نہ ڏٺو آهي پر لنڊن ۾ هڪ ليمون هڪ پائونڊ جو هڪ سائو مرچ اڌ پائونڊ جو هو. الطاف ڀائي کي سلام آهي سالن کان اتي ٿو رهي.