هند ياترا (3)
اها بہ حقيقت آهي ڀارت ۾ پارٽيون عھدا وٺڻ بجاءِ عوا جي خدمت ڪرڻ کي اهميت ڏينديون آهن. پارٽي اڳواڻ نھايت سادگيءَ سان موٽرن تي گهمندا آهن. اسان وٽ اسي يا نوي لکن جي لينڊ ڪروزر ۽ مھانگي پرفيوم استعمال ڪندي وڏا بنگلا هٿ ڪرڻ ۾ ئي فخر محسوس ڪندا آهن. اهي سڀ شيون حاصل ڪرڻ خاطر همراھہ سدائين حڪومت حاصل ڪرڻ لاءِ مگن هوندا آهن. پارٽيون مٽائڻ بہ سندن لاءِ ننڍڙي ڳالھہ آهي. اسان جي ڳوٺ جي هڪ هوٽل جي بيري کي اسان هڪ وڏي سردار سان مقابلو ڪري کٽرايو. هينئر همراھہ وٽ محلات جھڙو گهر بہ آهي. گاڏيون بہ آهن اهي هن ان عھدي مان ڪمايا آن ۽ هن وقت تائين مزا ماڻيندو ٿو وتي. ڀارت ۾ سياسي پارٽين جا منشور ملڪ جي ترقي ۽ خوشحالي لاءِ هوندا آهن ۽ هر دفعي جمھوري عمل تي هلڻ لاءِ جدوجھد ڪندا آهن. هتي شھرن جا رستا کنڊر، اسڪول تعليم کان وانجهيل، اسپتالون غريبن لاءِ قھر الاهي ۽ پوليس فرعونن جا ڳڙھہ آهن. دهلي تمام وڏو شھر آهي ۽ ٻن حصن ۾ ورهايل آهي. هڪ پراڻي ٻي نئين دهلي نئين دهلي نھايت خوبصورت آهي ۽ پراڻي دهليءَ ۾ لال قلعو، جامع مسجد، چاندني چوڪ وغيرہ آهن. قطب مينار، همايون جو مقبرو، خواجہ نظام الدين اولياء جي احاطي ۾ امير خسرو جي مزار آهي. سون جي تعداد ۾ روزانو حاضرين ۽ عقيدتمند ايندا آهن. غالب تي ڪير بہ ڪونہ ويندو آهي. غالب جي مزار ۽ خواجہ نظام الدين جي وچ ۾ فقط هڪ گهٽي آهي خواجہ صاحب علاؤ الدين خلجي جي درٻار ۾ وڃڻ کان انڪار ڪيو ان ڪري کين بادشاھہ جو عتاب ڏسڻو پيو ۽ غالب سدائين بادشاھہ جي درٻار جي دروازن ڏانھن پيو نھاريندو هو، ان ڪري شايد اهو تواريخ سان گڏ پنھنجو فيصلو پاڻ لاءِ هن شعر ۾ لکي ڇڏيائون.
”غالب و ظيفه خوار هو، دو شاه کو دعا،
وه دن گئے کہتے تھے، نوکر نہیں ہوں میں
شايد اهو ئي سبب آهي جو اياز ۽ لطيف لاءِ بہ ساڳي صورتحال آهي. لطيف تي هزارين پانڌيئڙا سندس مزار تي ميلو مچايو ويٺا آهن ۽ اياز لاءِ اسان جي دوستن کي هر سال حيدرآباد مان وڃي گلن جي ورکا ڪرڻي ٿي پوي، اسان کي مذهب وارن جي جوڙايل هڪ بھائي نھايت خوبصورت سنگ مرمر جي عمارت ڪنول جي گل جيان ”لوٽس ٽيمپل Lotus Temple ڏيکاري وئي. انتھائي ڪشادي ۽ ڪيترين ايڪڙن ۾ ڦھليل خوبصورت باغ ۾ لائبريري وغيرہ عمارت ۾ هئي. اندر هڪ وڏو هال جنھن ۾ هر ماڻھو وڏي خاموشيءَ سان خدا کي دل ۾ ويھي ياد ڪري. چپ چپات ۾ هر ڪو پنھنجي من ۾ جهاتي بہ پائي ۽ پنھنجا ڪيل ڏوھہ بہ اکيون ٻوٽي ڏسي وٺي. ان ٽيمپل ۾ هر مذهب جي ماڻھوءَ کي وڃڻ جي اجازت هئي. هزارن جي تعداد ۾ ماڻھو ٻارن ٻچن سان موجود هئا. ڀارت ۾ سواءِ جامع مسجد جي باقي ٽڪيٽ وٺڻي ٿي پوي. جنھن مان انھن ماڳن کي سنڀالڻ جو خرچ نڪريو اچي. مارئيءَ وارن اسان لاءِ آگري، جئيپور ۽ اجمير لاءِ ويزا وٺي ڇڏي هئي. هڪ بس بہ ڪرائي تع وٺي ڇڏي هيائون. اسان جڏهن بہ دهلي ڇڏي تہ هريانہ صوبي جو بارڊر اچي ويو، جتي اسان جي بس کي روڪيو ويو، اتان جي حڪومت اسان کي پوليس جي مدد ۾ حفاظت سان گهمائڻ جو ضد ڪيو. وينا ۽ ٻيا عھديدار ڪافي بحث مباحثي کان پوءِ واپس آيا ۽ ٻڌايائون تہ هو پوليس مان جان ڇڏائي آيا. اسان جو خيال هو تہ هيڏي سفر لاءِ جيڪڏهن پوليس جي حفاظت ملي ها تہ بھتر هو ڇاڪاڻ جو اسان سان پاڪستاني خوبصورت عورتون سونن زيورن سان هليون هيون. اسان کي پاڪستان جي امن واري صورتحال خوفزده ڪري ڇڏيو هو. ڀارتي دوستن جو خيال هو تہ ڀارت هڪ پر امن ملڪ آهي. اهو ئي سبب آهي جو اتي سڄي دنيا جا سياح آزاديءَ سان سڄو ملڪ پيا گهمن. هنن چواڻي پوليس جي حفاظت ۾ اسان قيدي ٿي پئون ها جنھن جي ڪابہ ضرورت ڪانہ هئي.
اسان منجهند ڌاري آگري پھتاسون. آگري وارو لال قلعو ڏاڍو سنڀاريل ۽ خوبصورت آهي. ”اها جاءِ بہ ڏٺي سون جتي اورنگزيب بادشاھہ پنھنجي پيءُ شاھہ جھان کي قيد ڪري رکيو. ٻہ ننڍا ڪمرا جن مان هڪ رهائش لاءِ ٻيو غسل خانو ۽ هڪ ننڍي ڏهن ماڻھن لاءِ مسجد بہ هئي، دريءَ مان پري ٺھيل جمنا نديءَ جي ڪناري تي تاج محل بہ نظر ٿي آيو. هڪ ملان بادشاھہ اورنگزيب پنھنجي پيءُ کي قيد ڪري صوفي ڀاءُ دارا شڪوہ ۽ سرمد مست فقير کي شھيد ڪرايو هو. اقتدار حاصل ڪرڻ لاءِ ڪئين روپ اختيار ڪيا هئائين. مذهبي ڪٽرپڻي سان ڀريل مولوين جي شريعت ڪورٽ بادشاھہ جي طرفداري ۾ فقير کي شھيد ڪرڻ لاءِ فتوى فروشي ڪئي هئي. معصوم جو گردن، مفتيءَ جي فتوى ۽ فوجيءَ جي تلوار هندستان جي زوال جي شروعات هئي، جنھن جي نتيجي ۾ ڀارت آخر ۾ بہ اڌ ٿيو ۽ مسلمانن کي وري سک نصيب نہ ٿيو، اڳتي ڇا ٿيندو اها خبر خاوند کي آهي.
تاج محل هڪ نھايت پروقار عمارت آهي. مون کان هڪ هم سفر ساٿياڻي منھنجي ڀر سان ويھي تاج محل ڏانھن نھاريندي ان بابت منھنجي راءِ معلوم ڪئي جنھن تي مون کيس وراڻيو تہ ”ساحر لڌيانوي تہ ڇا بہ چيو، پر منھنجي خيال ۾ هر ماڻھو پنھنجي محبوبہ لاءِ اهڙي عمارت جوڙائڻ جو خواب ضرور ڏسندو هوندو، پر هن وقت هتي تہ ڪاڻيون بہ سھڻعون ٿيون لڳن. تون تہ وڏي ڳالھہ آهين. ”جنھن تي هن وراڻيو. ” فتاح صاحب! هندستان ۾ جڏهن بادشاهن جو زالون گهڻا ٻار ڄڻڻ جي ڪري داين هٿان ٿي ميون، تڏهن يورپ ۾ جديد قسم جا ويم گهر تعمير ٿيا ۽ هي هتي تاج محل پيا جوڙائين، هڪ تاج محل جي قيمت مان سڄي هندستان ۾ ڪئين اسپتالون جوڙائي سگهجن ها ۽ لکين عورتون ائين نہ مرن ها. جيئن هڪ بادشاھہ جي راڻي مري وئي. ....... پر تاج محل جو ڇا ٿئي ها!“ مون وراڻيو. مون کي دارا شڪوہ جو سکر واري بکر جي قلءي ۾ لڪڻ ۽ وري اتان ڀڄي نڪرڻ ۽ ڍاڍر جي هڪ بي وفا بلوچ جو دارا شڪوہ جي تقدير جو اورنگزيب سان سودو ڪرڻ ۽ هن جي بيواهن مٿان اورنگزيب جي هوس گير نگاهون اکين اڳيان ڦري آيون ! تاج محل لال قلعي ۾ دفن ٿي ويو.
شھزادي زيب النساء اورنگزيب جي ڌيءَ جي سواري ان باھہ کان گذري جتي سرمد مٽيءَ جا گهر ويٺي ٺاهيا.
پڇيائين: ”ڇا ٿو ڪرين؟“ ”بادشاهن جا محلات ويٺو جوڙيان.“ سرمد وراڻيو.
”وڪڻندين ؟“ شھزاديءَ پڇيو،
هائو سرمد چيو،
”هڪ محلات جي گهڻي قيمت وٺندين؟“ شھزادي پڇيو. ”بيک سلفہ تمباڪو“ يعني (هڪ تماڪ جو سلفو) فقير چيو. شھزاديءَ هڪ سلفو تماڪ جو گهرائي ڏنس. سرمد سڄي آڱر سان ليڪو ڪڍي اتي لکي ڇڏيو ”من اين خلد بنام شھزادي زيب النساء بيک سلفہ تمباکو فرخت کردم“ چون ٿا تہ اورنگزيب خواب ۾ زيب النساء کي جنت جي هڪ محل ۾ ڏٺو پر هو پاڻ ان محل ۾ داخل ٿي نہ سگهيو. جڏهن سموري حقيقت معلوم ٿيس تہ پاڻ بہ وڃي سرمد وٽ پھتو ۽ کيس هڪ ٻي محلات جي طلب ڪئي. جنھن تي کيس فقير وراڻيو تہ اهڙي خريدو فروخت روز روز نہ ٿيندي آهي ۽ هو ڪڏهن بہ جنت ۾ وڃي نہ ٿو سگهي. ”اٿو هلون“، ”ڪيڏانھن؟“ ”جئيپور“ وينا مون کي تاج محل مان اٿاري اچي بس ۾ ويھاريو. آگري کان شام ڌاري جئيپور لاءِ روانا ٿياسون. سڄو رستو هڪ ريگستان مان ٿي گذريو ۽ گهڻو ڪري ويران هو. چانڊوڪي رات هئي جنھن سڄي بيابان تي ڄڻ کير ٿي هاريو. ڪٿي ڪٿي ڪو ڇپرو هوٽل هو اتي اسان چانھہ لاءِ لٿاسون. اسان جون همسفر پاڪستاني ڇوڪريون هيڏي آزاديءَ ۽ امن امان ڏسي ڇيڳريون ٿي لھي هيڏي هوڏي ويرانن ۾ گهمڻ ٿي هليون ويون. اسر ويل وڃي خاموش جئيپور ۾ لٿاسون. اسان لاءِ مانيءَ جو انتظام ٿيل هو. ڏينھن جو شھر گهميوسين. ڏاڍو وڻندڙ گلابي پٿر مان ٺھيل ترتيب سان صاف سٿرو ۽ ڏاڍو سھڻو شھر هو. سندس قلعا، محلات، بازاريون ڏسڻ وٽان آهن. روزانو هيرن ۽ جواهرن جو واپار ٿيندو آهي. سنڌين جي آدمشماري ٻہ يا اڍائي لک آهي. سڀ خوش ۽ خوشحال آهن. جسٽس ايسراڻي جيڪو اصل لاڙڪاڻي جو هو خاص طرح سان ملڻ آيو. ٻہ ڏينھن رهيا ڏاڍيون دعوتون ٿيون. هڪ مشاعرو بہ ٿيو، اتان اجمير شريف لاءِ روانا ٿياسون. شھر جبلن جي وچ ۾ آهي، اتي هڪ يونيورسٽي بہ آهي. سنڌي ۾ پي ايڇ ڊي ٿا ڪرائين. اتي بہ سنڌي ڪافي تعداد ۾ ٿا رهن. بزرگ خواجہ معين الدين چشتي غريب نواز جي زيارت بہ ڪئي سون. مون اتان ڪجهہ خريداري بہ ڪئي. ڪملا گوڪلاڻي جو قرب بہ ماڻيم.
شام ڌاري ساڳي بس ۾ چڙهي سڄي رات جو سفر ڪري صبح جو دهلي واپس آياسون. اسان جئيپور ۾ فيصلو ڪيو هو تہ دهلي ۾ ڪجهہ عرصو پنھنجي منھن وڃي ۽ پنھنجي خرچ سان رهنداسون. وينا ۽ مارئي وارن ڪافي بار کنيو هو، انھن کان الڳ رهڻ جو فيصلو ڪيوسين. صبح جو جيئن ئي دهلي پھتاسون تہ اتي اسان جي رهائش وٽ ٻہ ٽيڪسيون بيٺيون هيون. هڪ سندر داس نالي همراھہ ۽ ان سان حميد نالي ماڻھو بيٺو هو. اسان جو سامان کڻي پھاڙ گنج بازار ۾ هوٽل نمسڪار ۾ اچي رکيائون. اهو هوٽل ننڍو پر سٺو هو ۽ نيو دهلي ريلوي اسٽيشن جي ويجهو هو. سندر داس جي گهر جي لڳ هو. بعد ۾ معلوم ٿيو تہ سندر ۽ حميد هندستان جا جاسوس هئا ۽ اسان جي ڊيوٽيءَ تي لڳل هئا تڏهن سندر پنھنجي گهر سان لڳولڳ اسان کي اچي رهايو هو.