مهاڳ (ڏات ۽ ڏانوَ جو سنگم)
ڏات ۽ ڏانوَ جو سنگم
ڪجهه لکڻ، پوءِ اهو نظم جي صورت ۾ هجي يا نثر جي شڪل ۾-بندي جي منشا کان پري، ڪنهن مافوق الفطرت قوت جي ئي طفيل ممڪن ٿي سگهي ٿو. ڪيتري عرصي کان دل چاهيو پئي ته پياري چمن ”آر“ ٿريءِ جي زير نظر شعري مجموعي ”چنڊ آ ٻانهُن ۾ !“ تي ڪجهه لفظ ڀيٽا طور لکي وٺان، پر حڪم ئي نه پئي ٿيو! ان دوران، ان احساس به ستايو پئي ته پيارو ”چمن“ الاءِ ڇا محسوس ڪندو!؟ پر پوءِ سوچيم ته هڪ شاعر جي حيثيت ۾ کيس پڻ ان دير جو اڻ ٽر ڪارڻ اوس معلوم هوندو _ انڪري دل ۾ نه ڪندو. هاڻ اچون ٿا سندس سُندر رچنائن ڏانهن، جيڪي ڪَوتا ڪماري کيس ارپن ڪيون آهن.سندس هن ڪَوتا_ ڦُلواڙيءَ تي نظر ڦيرائڻ سان بخوبي معلوم ٿئي ٿو، ته پاڻ بيشڪ هڪ صاحب ڏات ڪَوي آهي، جنهن کي ڏات ديوي پنهنجو سڀاويڪ ڍنگ بخشيو آهي، اهو ئي سبب آهي جو سندس هر رچنا ڏات ۽ ڏانوَ جو سندر سنگم ڀاسي ٿي _ ۽ ڏات ۽ ڏانوَ جو اهڙو سڦل سنگم ئي آهي، جيڪو ڪنهن ڪويءِ کي اتم پر عطا ڪري ٿو. اهڙي ئي سندر ۽ سڦل سنگم کي ماڻڻ کانپوءِ تند، تلوار جو ڪم ڪرڻ لڳي ٿي _ جي ها! ”ٿي تند وڙهي تلوارن سان!“ هڪ صاحب ڏات ڪويءَ جي قلم ۾ پڻ اهڙي شڪتي هجي ٿي، جا فرسوده سماجي قدرن سان مهاڏو اٽڪائي، نيون روايتون جوڙڻ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪري ٿي. شاهه، سچل ۽ ساميءَ جون قلمي ڪاوشون ان ڏس ۾ اسان لاءِ هڪ بي بها مثال آهن، جن سنڌي سماج جي جوڙجڪ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو.اهي انهن جون ئي ڪاوشون آهن، جو اڄ اسان تنگ نظريءَ جي هن دور ۾ به پنهنجي صوفياڻي /سيڪيولر مزاج تحت، دنيا لاءِ سهپ ۽ رواداري جو هڪ مثالي نمونو آهيون.
چمن “آر” ٿري پنهنجي ڪوتائن اندر سنڌ جي صوفي شاهه عنايت شهيد کان وٺي، سن جي سائينءَ تائين، سنڌ جي کوڙ سارن تاريخي ڪردارن جا عڪس چٽيا آهن، جا ڳالهه کيس سماجي طور هڪ ساڃاهه وند ڪوي ثابت ڪري ٿي. هڪ عام ماڻهو ۽ صاحب ڏات ۾ اهو ئي هڪ بنيادي فرق هجي ٿو. هڪ صاحب ڏات، پنهنجي ڏات کي ذريعو بڻائي، مستقبل جي چيلينجز سان مهاڏو اٽڪائڻ لاءِ معقول طور طريقا ڏسي ٿو، جن تي عمل ڪري قوم پنهنجا حدف حاصل ڪري ٿي. چمن جي هر صنف جو ڪينواس ڪافي ڪشادو آهي، جنهن تي سڄڻ ۽ ساڻيهه جي شاندار عڪاسي نظر اچي ٿي _ مثلا:
هندو، مسلم، سک، عيسائيءَ کي ڇڏي،
اچ ته ڪنهن انسان جي ڳولا ڪريون!
_اهو ئي سنڌ جي مڙني ساڃاهه وندن جو پيغام رهيو آهي. انسان جي ڳولا _ بنا ڪنهن ڌرمي وڇوٽيءَ جي _ اهو ئي امن ۽ آجپي جو گس آهي.
شاهه عنايت جي آ ڌرتي:
ڪهڙا مذهب؟ڪهڙيون ذاتيون!؟
هڪڙي شاعر مٿان، عام انسان جي ڀيٽ ۾ ڪي وڌيڪ ذميواريون هجن ٿيون. شاعر، هڪ حساس من جي مالڪ هجڻ ناتي، عام ماڻهوءَ کان وڌيڪ ڀوڳي ٿو.سندس هر تخليق، اصل ۾ انهن ڀوڳنائن جو ئي عڪس هوندي آهي.
تــنهائيءَ ۾ ســوچــي ويـٺو :
هڪڙو تخليقڪار ڀٽن تي.
_مٿين شعر پڙهڻ سان يقينن هر پڙهندڙ جي ذهن اندر هڪ حساس تخليقڪار جو عڪس جڙندو _ مونن ۾ مُنهن ڏئي ويٺل، ڀوڳنائن ورتل،هڪ حساس ڪوي !
مٿي ڪجهه حوالا “چمن” جي غزلن مان هيا. غزل توڙي جو اسان وٽ “مهاجر صنف” آهي، پر اها هن ڌرتيءَ جي حسناڪي آهي، جو منجهس جيڪي به شرنارٿي آيا، انهن کي هن ڀلاري ڀونءِ وڏيءَ دل سان سُئيڪار ڪيو، جنهن باعث اُهي پوءِ هميشه جي لاءِ هتان جا ٿي ويا. اها ڳالهه ماڻهن کان سواءِ، هر ڌاري شئي سان لاڳو آهي. ايئين ٻاهرين صنفن به هت پهچي، هتان جو ماحول قبوليو، ۽ پوءِ هتان جون ئي ٿي ويون. بلڪه پوءِ منجهن، سندس ماتر ڀوميءَ کان وڌ، هتان جي سرزمين ۽ ماحول جي مهڪ نظر اچڻ لڳي. بيت، دوهو، وائي، ڪافي ۽ گيت کان سواءِ، اسان وٽ توڙي جو سموريون صنفون ٻاهر کان آيون، پر اڄ اهي هر حوالي کان اسان جون پنهنجون لڳن ٿيون. غزل جي هونئن ته سڃاڻپ محبوب سان
گفتار آهي، پر هن سرزمين تي پهچڻ کان پوءِ سندس شناخت ۾ ڪافي تبديلي آئي، ۽ جا اُن قبول به ڪئي _ ۽ اهڙيءَ طرح غزل محبوب جي واکاڻ کان هٽي ڪري وطن ديس جي واکاڻ سان گڏ، پنهنجي دور ۽ سماج جي مسئلن کي به پڌري ڪرڻ جو ذريعو بڻيو، ۽ چمن جي غزلن ۾ به اسان کي اها تبديلي ڀليءَ ڀت نظر ايندي _ مثال طور :
ڀٽائيءَ جي ڀونءِ ۽ ســنڌو ءَ جـا ڪنـارا،
وري يـــاد اينـــدئـي، مٺــــــيءَ جــا نــظـارا
مري تون گهمي ڏس ! پنڊي ڀي ڦري ڏس !
پلئه ڪــونه پــونـدئــي، ڀــٽــون ۽ ڀــٽارا.
بــلاول، عنــايت، هـــتـــي دولــــهه دودا،
۽ سنڌوءَ جي محبت ۾ هوشوءَ جا نعرا.
وکر چاهتـن جـــو ورهـــــائن چمــــن ٿا:
صدين کان هي وسندڙ سنڌين جا اوتارا.
هن غزل ۾ روايتي طور مجازي محبوب جي واکاڻ بجاءِ ، ماتر ڀوميءَ سنڌوءَ جي ثنا آهي. اِيئن غزل جي صنف ۾ مقامي رنگ سمايل نظر اچي ٿو. مقطع ۾ “چمن” ڏاڍي سهڻي انداز ۾ اسان جي “اوتارن” جي خوبي بيان ڪئي آهي، جنهن تي بجا طور اسان سمورن سنڌ واسين کي ناز آهي. اوتارن جو سماجي ڪارج يا سندن حيثيت، سچ ته ڪنهن ڌرمي آستان کان گهٽ نه آهي.
اهڙي طرح چمن آر ٿري جا نظم پڻ پنهنجي فني توڙي فڪري حوالي سان ساراهه لائق آهن. زيرِ نظر مجموعي “چنڊ آ ٻانهن ۾” شامل نظم “ٿري لاهيارڻ جي درد جي منظر ڪشي” کان وٺي “ مان ته ڀنگڻ جي ٻهاري وانگيان” تائينءَ جا سمورا نظم، پنهنجي فني سونهن کان فڪري بلندي ءَ تائين ساراهه جوڳا آهن، جن ذريعي هن هڪ ڪويءَ جي حيثيت ۾ پنهنجو پاڻ موکيو آهي.
زيرِ نظر شعري مجموعي تي لکڻ لاءِ ته ڪافي ڪجهه آهي، پر افسوس ! وقت جي تنگيءَ باعث آئون چمن “آر” ٿريءِ سان انصاف ناهيان ڪري سگهيو، پر مونکي يقين آهي ته ڇپائيءَ کان پوءِ سندس سندر رچنائون، سنڌ واسين جو ڌيان ضرور ڇڪائينديون، ۽ سندس چاهيندڙ منهنجي اها کوٽ اوس پوري ڪندا.
نيڪ تمنائن سان
آسي زميني
ٽنڊو قيصر
2017-02-23