ذاتي ۽ شخصي ملڪيت جي حقيقت : مولانا عبيداالله سنڌيؓ
ايبڪ صاحب لکن ٿا ته ڪميونسٽ چوندا هئا ته ”مذهب انسان لاءِ آفيم آهي.“ انهن جو مطلب انهيءَ جملي مان هي هو ته مذهبي عقيدا ماڻهو کي سُن ۽ جامد ڪري ٿا ڇڏين جو انسان پنهنجي حقن لاءِ مزاحمت به نٿو ڪري سگهي ۽ نه ئي وري ايتري جرائت ڪري ٿو جو غاصبن کان پنهنجو حق طلب ڪري سگهي.
مذهب ذاتي ملڪيت کي صحيح ٿو مڃي ۽ ان جي رکڻ جي اجازت ڏئي ٿو. ان جو مطلب ته (ڪارل مارڪس جي گمان مطابق) مذهب مالدارن جي حمايت ٿو ڪري. ۽ غريبن ۽ لاچارن جي حقن تي ڌاڙو ٿو هڻي ۽ انهن کي پنهنجي حقن جي حاصل ڪرڻ کان روڪي ٿو.
ايبڪ صاحب لکن ٿا ته ”قبله مولانا سنڌي ان ظاهري طرح حيرت ۾ وجهندڙ پر حقيقت جي ابتڙ دعويٰ کي رد ڪندي ان اعتراض جو جواب هن طرح ڏنو ته اسلام ۾ وراثت جو قانوني نظام دولت کي گڏ ڪرڻ نٿو ڏئي. بلڪه ان ۾ گردش آڻي ڪري گهڻن ئي انسانن کي معاشي موقعا ۽ وسيلا فراهم ڪري ٿو. اهڙي طرح زڪوات جو نظام مالدارن جي دولت ۾ غريب طبقي جو حق رکي ٿو. ان سان محتاجن ۽ ضرورت مندن جي مدد ڪئي وڃي ٿي. جنهن سان دولت جي تقسيم اعتدال جي نقطي تي قائم رهي ٿي.“
ايبڪ صاحب رح لکن ٿا ته ”هڪ ڏينهن يونيورسٽي ۾ پڙهايو ويو ته جيڪو به مذهب ذاتي ملڪيت کي جائز قرار ڏئي ٿو اهو رجائيت ۽ قدامت پسند مذهب آهي. اهو غريبن کي مالدارن جو غلام ٿو بڻائي. انهن جو استحصال (Exploitation) ٿو ڪري. انهيءَ ڪري هر اهڙي مذهب کي ڪچلي ڇڏجي.“
ايبڪ صاحب لکن ٿا ته ان ليڪچر سان منهنجو هندو ساٿي بينرجي ڏاڍو خوش ٿيو. ڇو ته سبق کان پوءِ جڏهن ان مون کان پڇيو ته ”ڇا اسلام ذاتي ملڪيت جي اجازت ڏئي ٿو؟“ مان چيم ”ها ڏئي ٿو.“
هن جهٽ ۾ وراڻيو ته ”اسان کي پوءِ هندستان مان هندو ازم سان گڏ اسلام جي به پاڙ پٽڻي پوندي.“ پر مان اتي ان جو ڪو خاص تسلي بخش جواب نه ڏئي سگهيم ۽ منهنجي دل ۾ به اسلام جي متعلق ڪجهه شبهو پيدا ٿي پيو. جڏهن شام جو معمول مطابق حضرت سنڌيءَ کي سڄي ڳالهه عرض ڪيم ۽ هندو ساٿي وارو واقعو به پيش ڪيم ته قبله سائين جن فرمايو:
قرآن ۾ الله جل شانہ فرمايو آهي:
”اِنَّ اللہَ اشْتَرٰی مِنَ الْمُؤْمِنِیۡنَ اَنۡفُسَہُمْ وَ اَمْوَالَہُمۡ بِاَنَّ لَہُمُ الۡجَنَّۃَ ؕ“
بيشڪ الله تعاليٰ مئومنن کان سندن جانيون ۽ مال ملڪيتون خريد ڪري ورتيون آهن هن قيمت تي (خريد ڪيون اٿس) ته کين بهشت (جي دائمي زندگي) ملي ( توبھ-111)
يعني جنت جي عوض مسلمانن پنهنجي جان ۽ مال جو سودو پنهنجي مالڪ حقيقي سان ڪري ڇڏيو آهي. هاڻي اهي پنهنجي جان ۽ مال جا مالڪ نه آهن. ان مان هي نتيجو نڪري ٿو ته جيڪڏهن ضرورت پوندي ته مسلمانن کي پنهنجي جان تان هٿ کڻي لازمي طرح محاذ تي وڃڻو پوندو ۽ پنهنجي ذاتي ملڪيت تان هٿ کڻي رياست ۽ عوام جي حق ۾ لازمي طرح دستبردار ٿيڻو پوندو.
يعني ذاتي ملڪيت جو اصول ضرورت جي وقت ۾ ختم به ڪري سگهجي ٿو. ان مان معلوم ٿيو ته اسلام اهڙو مذهب نه آهي جنهن ۾ ذاتي ملڪيت جو اصول هميشھ قائم رهي ۽ ان ۾ تبديلي نه ڪري سگهجي. بلڪه جيڪڏهن معاشي حالتون صحيح نه آهن. ذاتي ملڪيت جي ڪري مسلمان پنهنجي مذهب ۽ پنهنجي ايمان کي خطرو سمجهن ٿا ته انهن کي ان صورت ۾ پنهنجي پرائيوٽ ملڪيت کان هٿ کڻڻو پوندو. تنهن ڪري اسلام رجائيت پسند دين نه آهي ۽ نه ئي وري رجائي قوتن جو مددگار آهي جو مالدارن کي غريبن جو استحصال ڪرڻ جي اجازت ڏئي يا اهڙا موقعا فراهم ڪري.“ حضرت سنڌي رح جي سمجهاڻي منهنجي ويساهه کي فولاد بڻائي ڇڏيو.
ايبڪ صاحب لکن ٿا ته هڪ دفعو زمينن جي ذاتي ملڪيت جي مسئلي جي باري ۾ ڪميونسٽن جي وچ ۾ وڏي بحث مباحثي جي فضا گرم هئي. اهي چون پيا ته ڪو به مذهب ”مشترڪه ملڪيت واري زراعتي ڪوآپرٽيو“ جي اجازت نٿو ڏئي. هي سڀ مذهب قديم روايتون آهن جيڪي ڪيپيٽال جي تحفظ لاءِ جوڙيون ويون آهن.“
ايبڪ صاحب لکن ٿا ته جڏهن مان حضرت سنڌيءَ کي عرض ڪيم ته ”ڇا اسلام ۾ به زمين کي ذاتي ملڪيت ۾ ڏيڻ جائز آهي.“؟ پاڻ فرمايائون : ”نه، ان جو ثبوت هي آهي ته جڏهن مسلمانن ايران فتح ڪيو ته عرب فاتحين مان ڪن جي راءِ هيءَ هئي ته هي زمين اسان پنهنجي همٿ، عمل، قوت ۽ جدوجهد سان فتح ڪئي آهي. تنهن ڪري اها جنگ ۾ شريڪ رهندڙن ۾ تقسيم ڪئي وڃي پر حضرت عمر ؐ ان جي اجازت نه ڏني ۽ سموري زمين حڪومت جي تحويل ۾ وٺي ڪري ان کي عوامي ڀلائي لاءِ بيت المال جو حصو قرار ڏنو. اها زمين اتان جي رهاڪن کي پوکي ڪرڻ لاءِ ڏني وئي. ۽ ان جي آمدني عوامي اسڪيمن کي صرف ڪئي ويندي هئي.“
ايبڪ صاحب لکن ٿا ته مون حضرت عمر ؐ جو اهو فيصلو ۽ اسلامي قانون جا اقتصادي اصول جڏهن مان يونيورسٽيءَ ۾ ذڪر ڪيا ته ڪميونسٽ پروفيسر بيحد تعجب ۾ اچي ويو.
سنڌيڪار ثناءُ الله سومرو