الله جي دين جا دنياوي ۽ مادي نتيجا : مولانا محمد انس راڄپر
قرآن شريف ۾ اسان کي اهڙا ڪئي مثال ملندا جن ۾ الله تعاليٰ دنيا ۾ انسان جي پاڻ ۾ معاملن جي خرابين، ڪمزورين ۽ غلطين ۽ ڪوتاهين کي درست ڪرڻ جي به ڪوشش ڪئي آهي. ۽ دنياوي معاملن جي اهڙين غلطين ۽ ڪوتاهين تي الله طرفان ڏنل حڪمن ۽ هدايتن تي عمل نه ڪرڻ تي سخت تنبيهه ڪئي آهي ۽ ان کي ڪتاب جي هڪ حصي کان انڪار جي برابر قرار ڏنو آهي ۽ ان تي دنيا ۽ آخرت ۾ سخت عذاب جو دڙڪو ڏنو آهي. مثال سورت بقره جي آيت نمبر 83، 84، 85 ۽ 86 ڏسو.
وَ اِذْ اَخَذْنَا مِیۡثَاقَ بَنِیۡۤ اِسْرَآءِیۡلَ لَا تَعْبُدُوۡنَ اِلَّا اللہَ ۟ وَبِالْوَالِدَیۡنِ اِحْسَانًا وَّذِی الْقُرْبٰی وَالْیَتٰمٰی وَالْمَسٰکِیۡنِ وَقُوۡلُوۡا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَّاَقِیۡمُوا الصَّلٰوۃَ وَاٰتُوا الزَّکٰوۃَ ؕ ثُمَّ تَوَلَّیۡتُمْ اِلَّا قَلِیۡلًا مِّنۡكُمْ وَاَنۡتُمۡ مُّعْرِضُوۡنَ ﴿۸۳﴾ وَ اِذْ اَخَذْنَا مِیۡثَاقَكُمْ لَا تَسْفِكُوۡنَ دِمَآءَكُمْ وَلَا تُخْرِجُوۡنَ اَنۡفُسَكُمۡ مِّنۡ دِیَارِكُمْ ثُمَّ اَقْرَرْتُمْ وَاَنۡتُمْ تَشْہَدُوۡنَ ﴿۸۴﴾ ثُمَّ اَنۡتُمْ ہٰۤـؤُلَآءِ تَقْتُلُوۡنَ اَنۡفُسَكُمْ وَتُخْرِجُوۡنَ فَرِیۡقًا مِّنۡكُمۡ مِّنۡ دِیَارِہِمْ ۫ تَظٰہَرُوۡنَ عَلَیۡہِمۡ بِالۡاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ؕ وَ اِنۡ یَّاۡ تُوۡكُمْ اُسٰرٰی تُفٰدُوۡہُمْ وَہُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیۡكُمْ اِخْرَاجُہُمْ ؕ اَفَتُؤْمِنُوۡنَ بِبَعْضِ الْکِتٰبِ وَتَكْفُرُوۡنَ بِبَعْضٍ ۚ فَمَا جَزَآءُ مَنۡ یَّفْعَلُ ذٰلِکَ مِنۡكُمْ اِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیٰوۃِ الدُّنْیَا ۚ وَیَوْمَ الْقِیٰمَۃِ یُرَدُّوۡنَ اِلٰۤی اَشَدِّ الْعَذَابِ ؕ وَمَا اللہُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُوۡنَ ﴿۸۵﴾ اُولٰٓئِکَ الَّذِیۡنَ اشْتَرَوُا الْحَیٰوۃَ الدُّنْیَا بِالۡاٰخِرَۃِ ۫ فَلَا یُخَفَّفُ عَنْہُمُ الْعَذَابُ وَلَا ہُمْ یُنۡصَرُوۡنَ ﴿٪۸۶﴾
”۽ جڏهن اسان بني اسرائيل کان عهد ورتو، ته الله کان سواءِ ڪنهن جي عبادت نه ڪيو، والدين، مائٽن، يتيمن ۽ مسڪينن سان سهڻي هلت هلو. نماز قائم ڪريو ۽ زڪوات ڏيو. ان کانپوءِ اوهان مان ٿورن کان سواءِ ٻيا ان کان ڦري ويا ۽ اوهان منهن موڙيندڙ آهيو ۽ جڏهن اسان اوهان کان عهد ورتو، ته پاڻ ۾ هڪ ٻئي جو رت نه وهائجو، هڪ ٻئي کي پنهنجي گھرن مان نه ڪڍجو! پوءِ ان جو اوهان اقرار ڪيو ۽ اوهان ان جا شاهد آهيو. ۽ پوءِ اوهان اهي ساڳيا ئي آهيو جيڪي پنهنجن جو قتل ٿا ڪيو ۽ پنهنجي ئي هڪ گروهه کي انهن جي گھرن مان ڪڍو ٿا، انهن سان زيادتي ۽ دشمنيءَ جو مظاهرو ٿا ڪريو ۽ جيڪڏهن اهي اوهان وٽ قيدي ٿي اچن ٿا ته انهن جوفديو ٿا ڏيو حالانڪه انهن کي گھرن مان ڪڍڻ ئي اوهان تي حرام آهي. ڇا اوهان ڪتاب جي هڪ حصي تي ايمان آڻيو ٿا ۽ هڪ حصي جو ڪفر (انڪار) ٿا ڪريو، اوهان مان جيڪي اهو ڪم ڪن ٿا ان جو بدلو، دنيا جي حياتيءَ ۾ خواريءَ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ڪونهي ۽ قيامت جي ڏينهن اهي سخت عذاب ڏانهن موٽايا ويندا. اهي ئي اهي ماڻهو آهن جن آخرت جي عيوض دنيا جي حياتي خريد ڪئي آهي.“
هنن آيتن ۾ ڏسبو ته اهل ڪتاب کان الله جن ڳالهين جو عهد ورتو، تن ۾ الله جي عبادت ۽ نماز جو قيام عبادت جا معاملا آهن، باقي جن به معاملن جو عهدو ورتو ويو آهي، تن جو تعلق انساني معاملن سان آهي. جهڙوڪه: والدين، مٽن مائٽن ۽ مسڪينن سان سهڻو سلوڪ ڪرڻ، پاڻ ۾ هڪ ٻئي جو رت وهائڻ ۽ هڪ ٻئي جي گروهن کي انهن جي آبادين مان جلاوطن ڪرڻ، هي سڀ انساني معاملات سان تعلق رکندڙ ڳالهيون آهن. جن جي اهل ڪتاب الله سان عهد ڪرڻ کان پوءِ خلاف ورزي ڪئي.
ڪتاب جي هڪ حصي تي ايمان ۽ هڪ جو انڪار:
هن آيت ۾ عبادت ۽ نماز کان علاوه جن ڳالهين بابت بني اسرائيل کان عهد ورتو ويو آهي، تن مان اهل ڪتاب جن ڳالهين ۾ عهد ٽوڙيو ۽ الله جي عهد جي خلاف ورزي ڪئي، سي ڳالهيون نماز ۽ عبادت سان تعلق رکندڙ ناهن. اهي ڳالهيون جن ۾ بني اسرائيل عهد جي خلاف ورزي ڪئي آهي سي انساني معاملات سان تعلق رکن ٿيون جهڙوڪ اهي هڪ ٻئي جو رت وهائن ٿا ۽ هڪ ٻئي کي گھرن کان بي گھر ڪن ٿا. هڪ ٻئي جي خلاف دشمني ۽ ڏوهه ڪن ٿا. اهو عمل انهن مٿان الله حرام ڪيو آهي. هنن آيتن ۾ انهيءَ عمل جي ترديد ڪئي وئي آهي.
ڇا اهي نماز ۽ عبادت ۾ ڪوتاهي نه ڪندا هئا؟ شايد ان معاملي ۾ انهن جي ڪوتاهي اهڙي درجي جي نه هئي جو الله هنن آيتن ۾ انهن جي ان ڪوتاهيءَ تي انهن کي تنبيهه ڪري! انهن جي هڪ ٻئي جي رت وهائڻ ۽ هڪ ٻئي کي گھرن مان ڪڍڻ جي ڪوتاهي ۽ نافرماني ان حد کي پهتي هئي، جو الله هنن آيتن ۾ انهن جي انهيءَ نافرمانيءَ جو ذڪر ڪيو. ان تي تنبيهه فرمائي ۽ ان رويي کي الله جي ڪتاب جي هڪ حصي تي ايمان ۽ هڪ کان ڪفر ڪرڻ برابر قرار ڏنو.
شايد اهي اڄ ڪلهه جي اسان واري حالت جو وڃي شڪار ٿيا هئا، جو الله جي عبادت ۽ نماز وغيره پڙهي پاڻ کي الله وارو به ثابت ڪري وٺندا هئا. ۽ خود غرض مفادن جي معاملي ۾ الله جي حڪمن کي اورانگھي هڪ ٻئي جو رت وهائڻ ۽ هڪ ٻئي کي بي گھر ڪرڻ کان به نه مڙندا هئا.
شايد اهڙي خود خياليءَ جو شڪار ٿيا هجن جو عبادت ۽ نماز کي اصل مقصد ۽ نصب العين سمجھندا هجن ۽ هڪ ٻئي سان معاملات وارن حڪمن کي بي مقصد ۽ ضمني چوندا هجن !! يا شايد زبان سان ائين نه چوندا هجن ته انهن جي عملي روش ۽ زبان حال اهي ٻڌائيندا هجن، تڏهن الله تعاليٰ انهن جي اهڙي روين کي ”ڪتاب جي هڪ حصي تي ايمان ۽ هڪ حصي کان ڪفر“ جي برابر قرار ڏنو ۽ تنبيهه ڏيندي فرمايو:”ڇا اوهان ڪتاب جي هڪ حصي تي ايمان ٿا آڻيو ۽ هڪ حصي جو ڪفر (انڪار) ٿا ڪريو“
ان جو نتيجو:
الله جي عهد کي ٽوڙڻ ۽ ڪتاب جي هڪ حصي تي ايمان ۽ هڪ جو انڪار ڪرڻ جو نتيجو ڪهڙو نڪرڻو آهي. الله ان جو نتيجو ٻڌايو آهي دنيا جي حياتيءَ ۾ خواري ۽ آخرت ۾ سخت عذاب اڪثر ديني معاملن ۾ جزا ۽ سزا کي آخرت سان جوڙيو ويندو آهي. ڇاڪاڻ ته اهو تصور ڪيو ويندو آهي، ته ديني احڪامن تي عمل صرف آخرت سنوارڻ لاءِ هوندو آهي. ديني احڪامن مان دنيا سڌارڻ مقصد ئي نه هوندو آهي. تنهن ڪري ظاهر آهي ته ديني عملن جو نتيجو به دنيا ۾ نه ڏٺو ويندو آهي، ان جي نتيجي لاءِ آخرت جو ئي انتظار ڪيو ويندو آهي. پر هن آيت ۾ ڏسي سگھجي ٿو ته دنياوي معاملات ۾ الله جي حڪمن جي نافرماني دنيا ۾ خواري ۽ آخرت ۾ عذاب جو سبب بنجي ٿي. الله تعاليٰ يهودين (بني اسرائيل) جي مٿان، الله جي آيتن جي انڪار ۽ نافرمانيءَ ۾ حد لنگھي وڃڻ جي ڪري هڪ هنڌ ذلت ۽ مسڪنت جي سزا جو ذڪر ڪندي فرمايو آهي:
وَضُرِبَتْ عَلَیۡہِمُ الذِّلَّۃُ وَالْمَسْکَنَۃُ ٭ وَبَآءُوْ بِغَضَبٍ مِّنَ اللہِ ؕ ذٰلِکَ بِاَنَّہُمْ کَانُوۡا یَکْفُرُوۡنَ بِاٰیٰتِ اللہِ وَیَقْتُلُوۡنَ النَّبِیّٖنَ بِغَیۡرِ الْحَقِّ ؕ ذٰلِکَ بِمَا عَصَوۡا وَّکَانُوۡا یَعْتَدُوۡنَ ﴿٪۶۱﴾
(البقره : 61)
”۽ انهن تي ذلت، بربادي، گھٽيا ۽ پست حالت مسلط ڪئي وئي آهي ۽ انهن الله جو غضب خريد ڪري ورتو آهي. اهو ان ڪري ته اهي الله جي آيتن جو انڪار ڪندا هئا ۽ نبين کي ناحق قتل ڪندا هئا. ۽ انهن نافرماني ڪئي ۽ اهي حد ٽپي ويا هئا.“
بني اسرائيل کي دنيا ۾ الله عزت، غلبو ۽ فضيلت به عطا ڪئي. جڏهن الله جي حڪمن جي نافرماني ڪيائون ته الله جي غضب کي دعوت ڏنائون. الله انهن کي ذلت، زوال، خواري، بربادي ۽ تباهي جي سزا ڏني. آخرت ۾ سزا جو معاملو الڳ آهي. هيءَ صرف دنياوي سزا آهي. قرآن شريف ۾ الله تعاليٰ بني اسرائيل کي ٻه دفعا فساد ڪرڻ ۽ ان جي نتيجي ۾ شڪست ۽ برباديءَ جو ذڪر ڪيو آهي. هڪ بربادي ۽ شڪست انهن کي بابلين ۽ آشورين جي هٿان نصيب ٿي. بابل ۽ نينوا جي بادشاهه بخت نصره 586 ق م ۾ يروشلم تي ڪاهه ڪئي. ۽ بني اسرائيل کي برباد ڪري ڇڏيائين. وري هنن پاڻ سنڀاليو، عزت حاصل ڪئي. الله کين خوشحالي ۽ غلبو عطا ڪيو. پر وري جڏهن سندن پرڪار خراب ٿيا ته سن 70ع ۾ رومي شهنشاهه ٽائيٽس مٿن ڪاهي آيو ۽ ساڳيءَ طرح کين برباد ڪيائين. هي ٻئي ڀيرا شڪستون ۽ برباديون، جيڪي بني اسرائيل کي پلئه پيون، سي الله تعاليٰ جي انهن طرفان نافرمانيءَ جو نتيجو هيون. يعني ٻه ڀيرا انهن جو سياسي زوال ۽ شڪست الله جي طرفان نافرمانيءَ جي سزا هئي. ان جو الله قرآن ۾ هن طرح ذڪر ڪيو آهي:
وَقَضَیۡنَاۤ اِلٰی بَنِیۡۤ اِسْرَآءِیۡلَ فِی الْکِتٰبِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الۡاَرْضِ مَرَّتَیۡنِ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبِیۡرًا ﴿۴﴾ فَاِذَا جَآءَ وَعْدُ اُوۡلٰىہُمَا بَعَثْنَا عَلَیۡكُمْ عِبَادًا لَّنَاۤ اُوْلِیۡ بَاۡسٍ شَدِیۡدٍ فَجَاسُوۡا خِلٰلَ الدِّیَارِ ؕ وَکَانَ وَعْدًا مَّفْعُوۡلًا ﴿۵﴾ ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ الْکَرَّۃَ عَلَیۡہِمْ وَ اَمْدَدْنٰكُمۡ بِاَمْوَالٍ وَّبَنِیۡنَ وَجَعَلْنٰكُمْ اَكْثَرَ نَفِیۡرًا ﴿۶﴾ اِنْ اَحْسَنۡتُمْ اَحْسَنۡتُمْ لِاَنۡفُسِكُمْ ۟ وَ اِنْ اَسَاۡتُمْ فَلَہَا ؕ فَاِذَا جَآءَ وَعْدُ الۡاٰخِرَۃِ لِیَسُوۡٓءٗا وُجُوۡہَكُمْ وَ لِیَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ کَمَا دَخَلُوۡہُ اَوَّلَ مَرَّۃٍ وَّ لِیُتَبِّرُوۡا مَا عَلَوْا تَتْبِیۡرًا ﴿۷﴾ عَسٰی رَبُّكُمْ اَنۡ یَّرْحَمَكُمْ ۚ وَ اِنْ عُدتُّمْ عُدْنَا ۘ وَ جَعَلْنَا جَہَنَّمَ لِلْکٰفِرِیۡنَ حَصِیۡرًا ﴿۸﴾ (بني اسرائيل: 4، 8)
”اسان ڪتاب ۾ بني اسرائيل کي پنهنجي فيصلي کان آگاهه ڪيو ته اوهان زمين ۾ ٻه ڀيرا فساد ڪندؤ ۽ تمام وڏو ظلم ڪندؤ. جڏهن انهن جو پهريون واعدو آيو ته اسان اوهان تي پنهنجا خوفناڪ ٻانها موڪليا ته اهي گھرن ۾ گھڙي پيا ۽ واعدو پورو ٿيو. پوءِ اسان اوهان کي انهن تي وارو ڏنو. اوهان کي مال ۽ اولاد سان مدد ڏني سين. ۽ اوهان کي وڏي جماعت بنايوسين. جيڪڏهن چڱو ڪندؤ ته پنهنجي لاءِ چڱو ڪندؤ. ۽ جيڪڏهن برائي ڪندؤ ته به پنهنجي لاءِ ڪندؤ. پوءِ جڏهن پويون واعدو آيو، ته (اسان ساڳيءَ طرح اوهان تي پنهنجا ٻانها مسلط ڪيا) ته اوهان جا چهرا بگاڙي ڇڏين. ۽ مسجد ۾ ائين داخل ٿين جيئن پهريائين داخل ٿيا هئا. ۽ هن لاءِ ته جنهن تي غالب ٿين تنهن کي برباد ڪن. اوهان جو رب اوهان تي رحم ڪري، سو پري ناهي، پر جيڪڏهن وري ساڳي ڪار ڪندؤ ته اسان به اهوئي ڪنداسين. ۽ جهنم کي ڪافرن لاءِ اسان جيل خانو بنايو آهي.“
يعني فساد، فتني ۽ نافرمانيءَ جي نتيجي ۾ ٻه دفعا شڪست، ذلت ۽ تباهي ملي. نافرمانيءَ ظلم ۽ فساد کان مڙيا ته الله کين غلبو، عزت ۽ قوت ڏني. هيءُ دنياوي غلبو ۽ دنياوي زوال دين جي مٿان عمل جا نتيجا آهن. هن مان ثابت ٿيو ته دنيا ۾ اجتماعي طور انساني معاملات بابت الله جي حڪمن تي عمل جي نتيجي ۾ مادي ۽ دنياوي بهتريءَ جا نتيجا ملندا، سياسي استحڪام ۽ غلبو نصيب ٿيندو ٻي صورت ۾ دنياوي بربادي، سياسي عدم استحڪام ۽ غلامي پلئه پوندي.
الله تعاليٰ دنياوي بهتري جو مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ ئي دنياوي معاملات جي سلسلي جا حڪم ۽ هدايتون ڏنيون آهن. جن تي عمل جي نتيجي ۾ الله دنياوي غلبو عزت ۽ آجپو عطا ڪرڻ گھري ٿو. اهو الاهي ديني تعليم جو اهم حصو آهي. ان کان انڪار ڪرڻ الله جي ڪتاب جي هڪ حصي جو انڪار ڪرڻ برابر آهي.