مڪي تعليم جو خلاصو : ڊاڪٽر الطاف جاويد
رحمت وارو خدا: الله آهي سندس امر کانسواءِ ڪير به سفارش نٿو ڪري سگھي. سندس قدرت ۾ ڪير به شريڪ نه آهي، اهو ظالمن کي سزا ۽ نيڪوڪارن کي بدلو ڏيندو آهي ۽ قيامت جي ڏينهن آخري فيصلو ڪندو، پر هو اڪرم آهي ان ڪري سندس انصاف ۾ رحمت به داخل آهي ۽ ان پنهنجي لاءِ به رحمت جو قانون جوڙيو آهي. ان ڪري فقط عدل ڪرڻ تي مجبور نه آهي، بلڪ رحم ڪرڻ جو پابند آهي، هواڪرم آقا آهي. هو سڀ ڪجھ ڪري سگھي پر ظلم نه ڪندوآهي. (وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِّـلْعَبِيْدِ) اهو رحيم آهي، هو هڪ ماڻهوءَ جي ڏوھ تي ٻئي ماڻهوءَ کي سزا نه ڏيندوآهي. ان ڪري شفاعت ۽ ڪفارو بي معنيٰ آهي. اُهو خدا سڀني قومن جو خدا آهي، سندس ڪا خاص چونڊيل قوم نه آهي. سندس نشانيون هر هنڌ پکڙيل آهن، معجزن جي ضرورت نه آهي.
مرڻ کان پوءِ ٻيهرجيئرو ٿيڻ ۽ نا اميدي: ظلم ۽ زيادتيءَ کان توبه ڪريو. دنيا جون ڪيتريون قومون ظلم ڪرڻ جي ڪر ي تباھ ٿيون آهن ۽ ائين نه سمجھو ته ظلم جي سزا کان بچي ويندؤ. هي يقين ڄاڻو ته جيڪو ڪندؤ سوئي لوڙيندؤ، اها الله تعاليٰ جي سنت آهي. جيڪڏهن دنيا مان بچي ويؤ ته آخرت ۾ ضرور سزا ملندوَ. مرڻ کان پوءِ ٻيهر جيئرو ٿيڻ يقيني آهي، پر جيڪي ماڻهو ظالم آهن، اهي نا اميديءَ جي حالت ۾ آهن ۽ ٻيهر جيئرو ٿيڻ جا انهيءَ ڪري منڪر آهن، انڪار ڪرڻ سان نااميدي پيدا ٿيندي آهي.
مرڻ کان پوءِ ٻيهر جيئرو ٿيڻ ۽ اميد: نيڪوڪاريءَ (عدل سان گڏ رحم) جو نتيجو هن دنيا ۾ خوشحالي آهي ۽ مرڻ کان پوءِ به جنت آهي. ان ڪري محبت ۽ رحمت جي فضا قائم ڪريو ۽ نااميديءَ کي ڪفر سمجھو. خدا پرستيءَ جو لازمي نتيجو مسرت، فراغت ۽ زندگي ۽ اميد آهي. گناھ ڪرڻ کان پوءِ توبه ڪريو الله تعاليٰ ٻاجھارو معاف ڪري ڇڏيندو، ڪنهن جي شفارش جي ضرورت نه آهي.
فڪر جي آزادي: اهائي تعليم سڀني نبين سڳورن ۽ هدايت ڪندڙن جي تعليم رهي آهي. اهائي تعليم قرآن پاڪ جي پڻ آهي. منڪرن لاءِ نه فقط قرآن پاڪ بلڪ سڀئي احڪام ۽ الاهي ڪتاب رڳو معجزاتي آهن. ڇوته هو نه الله تعاليٰ کي مڃين ٿا ۽ نه وري مرڻ کان پوءِ ٻيهر جيئري ٿيڻ کي مڃين ٿا. هو پنهنجي عقل کي پروهتن ۽ ڪاهنن (موجوده زماني ۾ نيچري ۽ مذهبي اڳواڻن) جي هٿان وڪڻي چڪا آهن. ان ڪري الاهي ڪتابن کي مڃيو، جنهن جو لازمي نتيجو فڪر جي آزادي آهي. ان سان طبقاتي ڇڪتاڻ ختم ٿي ويندي آهي ، محبت ۽ رحمت جي ڪري ضمير جو سچو آواز الله تعاليٰ جو آواز بڻجي ويندوآهي.
محنت ڪرڻ سان دولت حاصل ڪرڻ ۽ نبين سڳورن جي دشمني: مڪي پاڪ ۾ نازل ٿيندڙ قرآن پاڪ ۾ مالدارن تي سخت تنقيد ڪئي وئي آهي ۽ معاشي طبقي جي حيثيت سان ان نبين سڳورن جو دشمن چيو ويو آهي. سورت سبا ۾ واضح ڪيو ويو آهي ته نبين سڳورن کي تڪليفون ڏيندڙ اهوئي مالدار طبقو آهي. بلڪ هي به چيو ويو ته سڀني بداخلاقين جو منبع اهو ئي مالدار طبقو آهي. سوال هي آهي ته هي دولت ڪٿان اچي ٿي.
زراعت جي زماني کان وٺي اسلام جي ظاهر ٿيڻ تائين هي دولت غلام ۽ زرعي غلام جي محنت جي استحصال سان آئي هئي. آقا ۽ جاگيردار ۽ ان دولت جا مالڪ هئا. اسلام کان پوءِ جڏهن يورپ ۾ سائنسي منهاج تحقيق کي عروج مليو ته مشينون ايجاد ٿيون ۽ پهريون ڀيرو هڪ ڪارخاني جي ڇت جي هيٺان هزارن مزدورن ڪم ڪرڻ شروع ڪيو ته محنت جي استحصال ۽ ان مان حاصل ٿيندڙ دولت جي ڪم تي ڄاڻ ملي. ۽ ان ريت خبر پئي ته دولت نه آسمان مان لٿي آهي ۽ نه ئي زمين کان نڪري ٿي، بلڪ هي محنت ڪندڙن جي محنت جو نتيجو آهي پر ان محنت سان حاصل ٿيل پيداوار جي هڪ وڏي حصي تي مفت خور ماڻهو ڪارخاني جي مالڪ جي حيثيت قبضو ڪري ٿو. غلام ۽ زرعي غلام جي محنت جو استحصال ائين ٿيندو رهيو آهي، جيئن اڄ مزدور جو استحصال ٿي رهيو آهي. آقا، جاگيردار ۽ ڪارخاني جي مالڪ سرمائيدار جي سڄي دولت انهيءَ محنت جي استحصال جو نتيجو آهي.
قرآن پاڪ ۽ ٻين مقدس ڪتابن جي تفسير ۽ تشريح ڪندي مذهبي اڳواڻن انهن ڪتابن کي ان جي تاريخي پس منظر کان جدا ڪري مطالعو ڪيو، جنهن جو گھڻو فائدو غلام بڻائيندڙ آقا، جاگيردار ۽ ڪارخاني وارن کي ٿيو آهي. قرآن پاڪ ڪتيرن ئي هنڌن هي ٻڌايو آهي ته الله تعاليٰ رزق جا سڀ ذريعا پنهنجي ٻانهن لاءِ پيدا ڪيا آهن. هابيل کان اڳ ۽ حضرت آدمؑ جي اولاد کان پوءِ جيڪو معاشي نظام قائم ٿيوان ۾ ڏھ سيڪڙو جي قريب ماڻهن جي پيدا وار جي ذريعن تي قبضو ٿي ويو ۽ نوي سيڪڙو گھڻائي ان جي فائدي کان محروم رهجي وئي.
انسان پنهنجي عملن ۾ خود مختار آهي، هي سندس فرض هو ته هو اهڙو معيشت جو نظام جوڙي ته پيداوار جا ذريعا عوام جي فائدي لاءِ کليل رهندا، پر ائين نه ٿيو قرآن پاڪ جي موجوده ترتيب ۾ مڪي ۽ مدني سورتن کي هڪ ٻئي سان ملايو ويو آهي ان سان مڪي دور ۾ نازل ٿيندڙ قرآن پاڪ ۾ مالدارن تي جيڪا سخت تنقيد ڪئي وئي آهي، اها نظرن کان اوجھل ٿي وئي آهي، ۽ ان سبب جي ڪري قرآن پاڪ معاشري ۾ ڪابه بنيادي تبديلي آڻڻ ۾ مدد نه ڏئي سگھيو، بلڪ روايتن جي زور سان غلاميءَ جو ادارو دائمي بڻايو ويو. سياسي نظام ۾ ملوڪيت قائم ڪئي وئي. عوام ۽ ان جي مفادن کي حڪومت، قانون سازي ۽ معاشي نظام ٺاهڻ کان محروم ڪيو ويو.
جيستائين قرآن پاڪ جي تعليم موجب پيداوار ذريعن کي ڪجھ ماڻهن جي قبضي مان ڪڍي محنت ڪندڙ عوام جي جي ملڪيت ۾ نه ڏنو ويندو ته اها ساڳي صورتحال جيئن جو تيئن رهندي.
آئون پنهنجي ڪتاب ”انقلاب مکہ “ ۽ ”فہم قرآن کےجدید منھاج“ ۾ امام ابن تيميه جي فتويٰ آندي آهي، جنهن ۾ امام موصوف چيو آهي ته: ”موجوده قرآن پاڪ جي ترتيب پڙهڻ جي لاءِ آهي، پر تحقيق جي لاءِ ڪنهن به ترتيب مان ڪم وٺي سگھي ٿو. ان ڪري هي ضروري آهي ته تحقيق جي لاءِ مڪي ۽ مدني دور۾ نازل ٿيندڙ قرآن پاڪ کي جدا مطلعو ڪيو وڃي“.
اسلام جي معاشي نظام بابت هي ڳالھ سمجھڻ گھرجي ته مديني ۾ نبي ڪريمﷺ ڪڙمت کي وياجي ڪاروبار چيو هو. پر بغداد جي خلافت جي دٻاءُ جي ڪري فقيهن مجتهد جي شاگردن ڪڙمت کي ڪجھ شرطن سان جائز ڪري ڇڏيو. حالانڪ حضرت ابوبڪرؒ مالِ غنيمت جي برابري تقسيم کي لازمي ڪيو ۽ حضرت عمرؒ مصر، شام ۽ عراق مان حاصل ٿيل زمينن کي بيت المال ۾ وقف ڪري ڇڏيو ۽ اهو ئي عمل خيبر جي فتح کان پوءِ نبيﷺ جن به اختيار ڪيو هو ته زمينون ۽ باغ رياست جي ملڪيت جي لاءِ آهن ۽ يهودي هارين کان ڍل وٺڻ شروع ڪئي.
جيئن ته ڪڙمت کي جائز ڪيو ويو هو، ان ڪري مشينن ايجاد ٿيڻ کان پوءِ ڪارخاني کي به انهيءَ اصول هيٺ مالڪ ۽ مزدور جي شڪل ڏني وئي. فقھ جيئن جاگيرداريءَ کي جائز ڪيو هو ائين ئي ڪارخاني داريءَ کي به جائز ڪيو. هاري جي محنت جو استحصال وانگر مزدور جي محنت جو استحصال به فقهي نقطي نظر سان جائز ڪيوويو. جيستائين اها صورتحال رهندي دولت هڪ ننڍڙي امير طبقي جي ملڪيت ۾ گڏ ٿيندي رهندي .
قرآن پاڪ چيو آهي ته ڪمزور ۽ لاچار طبقي جو فرض آهي ته هو پنهنجي شعور کي بيدار ڪري ۽ پنهنجي تنظيم ٺاهي موجوده جاگيرداري ۽ سرمائيداري نظام کي ختم ڪري ڇڏي. هن زماني جي انسان جي معاشي مونجھارن ۽ مشڪلاتن مان نجات قرآن جي ٻڌايل اشتراڪي معيشت اختيار ڪرڻ ۾ آهي ۽ حقيقي مذهب يعني توحيد الاهي جي نظريي هيٺ اخلاقي ۽ روحاني قدراپنائڻ يا نه اپنائڻ جي سزا ۽ جزا جي لاءِ مرڻ کان پوءِ ٻيهر جيئري ٿيڻ تي ايمان آڻڻ بيحد ضروري آهي. جيستائين به هي حصا جدا جدا رهندا انساني معاشرو تباهيءَ جي ڌٻڻ ۾ ڦاٿل هوندو. حقيقي مذهب ۾ جنهن کي مقدس مذهبن جي بانين رواج ڏنو هو هي ٻئي حصا گڏ ڪيا ويا آهن پر مذهبي اڳوڻن ان کي جدا ڪري ڇڏيوآهي.
ان ڪري قرآن پاڪ ۽ سيرت پاڪ جو جيستائين طبقاتي نقطئه نظر ۽ نازل ٿيڻ جي ترتيب جي روشنيءَ ۾ مطالعو نه ڪيو ويندو تيستائين قرآن پاڪ ۽ سيرت معاشري ۾ ڪا به تبديلي نٿا آڻي سگهن.
(سنڌيڪار: چوهاڻ سليم الله سنڌي حڪمت قرآن)