اسوه نوحي (عليه الصلاة و السلام) : مولانا ابوالڪلام آزاد
1. چڱي شيءِ اپنائڻ ۽ ان جو حڪم ڪرڻ ۽
2. خراب کي ڇڏڻ ۽ ان کان روڪڻ، جنهن جو اصطلاحي نالو امر بالمعروف و نهي عن المنڪر آهي. ۽ اها ئي صراط مستقيم آهي. اڄ جي زبان ۾ توهان ان کي ”دعوت الي القرآن“ چئي سگھون ٿا. اها خدا جي شريعت اصل ۾ هڪ آهي، توڻي جو ان کي مختلف نالن سان سڏيو وڃي.
عباراتنا شتي و حسنک واحد
و کل ذاک الجمال یشیر
تنهن ڪري اسان چئي سگھون ٿا ته صداقتن جو ظهور هميشه هڪ ئي رهيو آهي پوءِ ڀلي کڻي ڪهڙي به نالي سان هجي.
حضرت ابراهيم ڪلدانين جي بت خاني کي ٽوڙي ڇڏيو. حضرت موسى بني اسرائيل کي فرعون جي غلامي ۽ ظلم جي زنجير کان ڇوٽڪارو ڏياريو، پر شيءِ هڪ آهي. اها آهي هر باطل کي مليا ميٽ ڪرڻ چاهي ٿي، جيڪا خدا جي تخليقي مشيت جي خلاف هوندي آهي. پوءِ ڀلي کڻي ان جو نالو توهان سياست، مذهب يا اخلاق جا اباطيل رکو! يا تمدني ترقي يا ضرورت جي نالي سان ان کي پڪاريو.
پر تاريخ گواهه آهي ته خدا تعالى جي سنت هيءَ رهي آهي ته اونداهيءَ کانپوءِ روشني، گمراهيءَ جي رات کانپوءِ هدايت جو روشن صبح طلوع ٿيندو آهي، ۽ جڏهن شيطان جي مصنوعي خوشين کي ختم ڪري رحمان جو آواز بلند ٿئي ته پڪ سمجھو ته صداقت اچي وئي، جيڪا هميشه ايندي رهي آهي. هيءَ اها شيءِ آهي جنهن سخت کان سخت اونداهين ۾ به پنهنجي روشن چهري کي چمڪائي ڪري ظاهر رکيو. حقيقت ۾ هيءَ هڪ تلوار آهي، جنهن کي الله جي هٿ جي قوت ۽ طاقت هوندي آهي ته جيئن شيطان جي فوجن کي مٽيءَ ۾ ملائي ڇڏي. هي هڪ حق جو آواز آهي، جنهن کي الله جا نه نظر ايندڙ هٿ مٿي ڪندا آهن ته جيئن شيطاني آبادين ۾ الله جي صدا جي ڏيئي کي روشن ڪري ۽ ان ئي صداقت (امر بالمعروف و نهي عن المنڪر) جو هڪ عظيم ڪردار حضرت نوح عليھ السلام آهي.
ڪائنات ۾ پيدا ٿيندڙ واقعا، حادثا يا تبديليون خدا تعالى جي نظر کان ڳجھيون نه هونديون آهن، بلڪ هر شيءِ هڪ قانون جي هيٺ واقع ٿيندي آهي ۽ ان جو فنا ٿيڻ به هڪ قانون هيٺ هوندو آهي. دنيا ۾ ظلم ۽ زيادتي جي باهه ٻريل هوندي آهي، مسجدون ڪيرايون وينديون آهن، خدا جي يادگيري جا گھر ڊاهيا ويندا آهن، ڪمزور جماعتن کي ختم ڪيو ويندو آهي.
خدا تعالى جي نظر انهن سڀني شين کي ڏسندي رهندي آهي، پنهنجي رحمت سان ڍر ڏيندو آهي ته لَعَلَّہُمْ یَرْشُدُوۡنَ (البقره:١٨٦) ”شايد پاڻ ئي صحيح رستي تي اچي وڃن.“ پر جڏهن سرڪش قوتون ان مان به فائدو نه وٺنديون آهن، بلڪ پنهنجي ظلم ۾ اڃا وڌيڪ اضافو ڪنديون وينديون آهن ته پوءِ الله جو قانون حرڪت ۾ ايندو آهي: اِنَّ بَطْشَ رَبِّکَ لَشَدِیۡدٌ (البروج:١٢) (بيشڪ تنهنجي پالڻهار جي پڪڙ سخت آهي) جو وعيد عملي ڪردار ادا ڪندو آهي. جڏهن اهو قانون حرڪت ۾ ايندو آهي ته دنيا جنهن تي گھمنڊ ڪندڙ ان کي هميشه وارو سمجھندا هئا، طوفان جي هڪ لهر ۾ صرف ڪجھه منٽن يا سيڪنڊن ۾ هڪ تماشو يا رانديڪو بڻجي ويندي آهي.
ان باري ۾ ڪيترائي ئي طوفان دنيا ڏسي چڪي آهي. حضرت نوح جي دور ۾ آيل طوفان به انهن مان هڪ آهي. تاريخ جو هي حادثو مسيح کان ٽي هزار ٽي سؤ اڻيتاليهه (3339) سال پهريان گذري چڪو آهي. هي واقعو قرآن ۾ مختلف جڳهن تي ذڪر ڪيو ويو آهي، پر ان جو تفصيلي ذڪر سورة هود ۾ آهي. ۽ ان سان گڏ تورات ۾ به ان جو ڪٿي تفصيلي ته ڪٿي اختصار سان ذڪر ڪيو ويو آهي.
هن واقعي ۾ جيڪي الاهي تعليم جا نڪتا ۽ ان جا خاص خاص رخ آهن، اهي هت ذڪر ڪجن ٿا:
1. دنيا پرستيءَ جون شيون جڏهن انسانن کي خدا کان غافل ڪري ڇڏن ٿيون، جڏهن خدا تعالى جي حدن (قانونن) کي ٽوڙيو وڃي ٿو، ظلم، زيادتي ۽ ڇڙواڳي عام ٿي وڃي ٿي، علم کي غلط طريقي سان ۽ ذاتي مفادن لاءِ استعمال ڪيو وڃي ٿو، ترقيءَ ۽ تمدن جون شيون گمراهيءَ جا سبب بڻجي پون، خدا تعالى سان ايترو به لحاظ نه هجي، جو ان جي شعائر جي عزت ۽ عظمت ڪئي وئي. جڏهن سماج ۾ اهڙي اخلاقي آوارگي پکڙيل هجي ته صداقت جي پرچار (وَ اَمَرُوۡا بِالْمَعْرُوۡفِ وَ نَہَوْا عَنِ الْمُنۡکَرِ) ڪرڻ، حق جو آواز بلند ڪرڻ فرض آهي، پوءِ ڀلي کڻي ان فرض جي ادائگيءَ لاءِ ڪيتريون ئي تڪليفون ۽ مشقتون سهڻيون پون، ڪيتريون ئي پابنديون وڌيون وڃن. داعي جي حق واري زبان کي سازشي مجرم جو نالو ڏئي ڪري قيد ڪيو وڃي، صداقت جي لکتن لاءِ تعزيري ايڪٽ مقرر ڪيو وڃي، پر پوءِ به خاموش ناهي رهڻو.حقيقت ۽ حقيقت جي انجام جو پيغام قوم کي ٻڌائڻو ئي آهي.
2. حق جي داعي کي پنهنجي ذات، مفاد ۽ خواهشن جو فڪر ڪرڻو نه آهي، ته حڪومت يا صاحب اقتدار ماڻهن کان وڏا منصب ۽ عظيم لقب حاصل ڪري پاڻ کي ممتاز ۽ اعلى حيثيت وارو بنائي. هي گمراهيءَ جو رستو آهي، اهڙن منصبن جا خيال سراسر ڌوڪو هوندا آهن. حق جي پرچارڪ کي ظاهر ۾ طعنا ڏنا ويندا، ان تي ٺٺوليون ڪيون وينديون. سازشي قوتن جي چوڻ تي ماڻهو ان جو بائيڪاٽ ڪندا. ان تي ٽوڪون ڪندا، ان کي چريو چوندا، ان کي ڪوڙو چوندا، پر استقامت وارو اهو آهي جيڪو ثابت قدمي سان ان دعوت جي رستي تي اٽل رهي.
3. حق جا پرچارڪ گھڻا نه هوندا، انهن وٽ وڏا هجوم نه هوندا، بلڪ ڪجھه عام ۽ سادا انسان هوندا، جيڪي دنيا جي نظرن ۾ خسيس ۽ گھٽ نظرن سان ڏٺا ويندا. پر هي ماڻهو اندر جا صاف ۽ اجرا هوندا آهن. سندن ارادا ايترا ته مضبوط هوندا آهن جو جيڪو ڪم اهي ڪرڻ چاهيندا آهن، اهو ڪري وٺندا آهن.
4. حق جي دعوت ڏيندڙ لاءِ ضروري آهي ته سندس ڪلام صاف، گفتگو نرم ۽ شائستانه هجي، ان ۾ تيزي ۽ کهرائپ نه هجي. ۽ گڏوگڏ ڪنهن کي زبردستي مڃرائڻ تي مجبور به نه ڪيو ويندو. بلڪ جيڪو هدايت اختيار ڪري، پنهنجي شعور سان ۽ جيڪڏهن گمراهه ٿئي، اهو به پنهنجي مرضي سان.
5. حق جي دعوت جو ڪوبه مادي اجر نه هوندو آهي. نه ئي ان جي اميد ڪجي. هن مقدس فريضي جو اجر الله تعالى جي طرفان ملندو آهي. تنهن ڪري ان جي طلب به ان کان ڪرڻ گھرجي.
6. حق جي داعي سان گڏ جيڪي ماڻهو حق جي دعوت لاءِ ساڻس گڏجي جماعت جي صورت ۾ ڪم ڪندا هجن، انهن کان عليحدگي ۽ لاڳاپا ختم ڪرڻ لاءِ ڀلي ڪيترو به دٻاءُ هجي، پر انهن ناتن نباهڻ تي سختي سان قائم رهجي.
7. داعي الي الحق وٽ نه خزانا هوندا، نه اهو ڪو فرشتو هوندو، نه ئي وري ڪو غيب جو ڄاڻو. عام انسانن وانگي هوندو. ۽ ان ئي حالت ۾ سرڪش طاقتن سان مهاڏو اٽڪائيندو.
8. حق جي پرچارڪ لاءِ موقعي ۽ محل جي تلاش ۽ جاکوڙ اجائي آهي. نه ئي وري مصلحت جو بهانو. هر حالت ۽ هر وقت ۾ ڪم ڪرڻو آهي. اهڙي شدت سان ته ڏسندڙ حيران ٿي وڃن، ٻُڌندڙ تنگ اچي وڃن ۽ سرڪش طاقتون مقابلي لاءِ تيار ٿي وڃن.
9. نتيجي جي پرواهه نه ڪرڻ کپي. اهو چاهي مرضي ۽ خواهش جي مطابق نڪري چاهي ان جي ابتڙ.
10. مسلسل عمل جاري رهي ۽ جدوجهد جي رفتار ۾ تيزي اچي. ڀلي کڻي پروپيگنڊا جي ذريعي ان جدوجهد جي باري ۾ شڪ ۽ شبها پيدا ڪيا وڃن، پر ڪم ۾ سستي ۽ ڪوتاهي نه ٿئي.
11. جڏهن دل ۽ دماغ تي سرڪشي ۽ تڪبر ۽ ظلم جو رنگ پختو ٿي ويندو آهي، ته پوءِ اهي حق جي قبول ڪرڻ جي صلاحيت کان ئي محروم رهجي ويندا آهن، تنهن ڪري اهڙن انسانن جي پرواهه نه ڪرڻ گھرجي. انهن کان الڳ رهجي. اهي ظالم آهن، سرڪش آهن، اهي سيلاب ۾ فنا ٿي ويندا. توهان صرف پنهنجي بچاءَ لاءِ ٻيڙيءَ جو بندوبست ڪريو. خدا تعالى جيڪا تعليم ۽ سمجھه عطا ڪئي آهي، ان جي مطابق عمل ڪريو.
12. ڏاڍن، سرڪشن ۽ ظالمن سان بائيڪاٽ لاءِ، خدا جي ڪري انهن کان عليحدگي اختيار ڪرڻ ۾ رشتيداري ۽ قرابتداري جو لحاظ ۽ پاس رکڻ بلڪل ممنوع آهي، ڀلي کڻي ڪو ويجھو مائٽ يا پٽ ئي ڇو نه هجي. بس معيار رڳو صداقت آهي. حق جي دائري ۾ جيڪو اندر آهي، اهو محفوظ آهي. جيڪو ٻاهر نڪتو، تباهي ان جو مقدر آهي. تنهن ڪري اهڙن مائٽن جي پرواهه ڪرڻ غلط آهي، انهن جي باري ۾ دعا ۽ معافي جي طلب اجائي آهي. جي ٿي پوي، ته ان کان توبه ڪجي.
13. هر هڪ شيءِ لاءِ هڪ وقت مقرر آهي. جڏهن هڪ شيءِ پنهنجي آخري انجام تي پهچي چڪي هجي ته ان لاءِ پوءِ ڪو ٻيو رستو نه آهي. ظالمن جو ظلم جڏهن آخري ڇيڙي تي پهچي ٿو ته پوءِ ان جو انجام هلاڪت ۽ تباهي آهي. پوءِ خدا جي حجت پوري ٿيندي. عاليشان جڳهون تباهه ٿي وينديون، عزت ۽ عظمت جا مصنوعي معيار، جزن تي گھمنڊ ڪندڙ انهن جي فنا جي نالي سان به واقف نه هئا، اهي مٽجي ويندا ۽ مظلوم طبقو اچي ڪري پنهنجي حقيقي جاءِ (تخت) حاصل ڪندو.
14. باطل کانپوءِ حق ايندو، رات کانپوءِ صبح نڪرندو، اونداهي کانپوءِ روشني جو جلوو ظاهر ٿيندو. شيطاني جماعت کانپوءِ رحماني جماعت جو غلبو ٿيندو.
بس هي ئي خدا تعالى جو قانون آهي. ان جي سنت آهي ته اَنَّ الْاَرْضَ یَرِثُہَا عِبَادِیَ الصّٰلِحُوۡنَ: (الانبياءَ:١٠٥) جيڪي ماڻهو پنهنجن صلاحيتن کي خدا جي مشيت مطابق استعمال ڪن ٿا، اهي ئي زمين تي قائم ۽ ان جا وارث رهندا.
پوءِ جيڪڏهن خدا جي نالي سان منسوب جماعت جي افرادن ۾ به عزم ۽ استقلال ڪمزور ٿيندو ويندو ته سندن مقدر فنائيت آهي. تنهن ڪري ڪاميابي ۽ ان تي قائم رهڻ لاءِ صبر، عزم، ثابت قدمي، استقلال ۽ تقوى بنيادي شيون آهن. بس اهوئي اسوهء نوحي آهي ته ماڻهو پنهنجي مشن ۾ فنا هجي، صبر جو پيالو ڪنهن به وقت سندس هٿن مان نه نڪري ۽ تقوى جي رسي هر وقت ڳچيءَ ۾ پاتل هجي.