توحيدي معاشرو يا طبقاتي معاشرو : مولانا محمد سليمان طاهر انڍڙ
أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَٰهَهُ هَوَاهُ ﴿الجاثية: ٢٣﴾
”انهيءَ سرڪش انسان جي اوهان کي خبر آهي جنهن پنهنجي خواهشن، سڌن، عهدن، اختيارن ۽ دولت جي آڪڙ کي پنهنجو خدا قرار ڏنو آهي ۽ هو انهن جي پوڄا ڪري ٿو.“
”سرمايه داري ۽ طبقاتي نظام سنئون سڌو ڪفر ۽ شرڪ جو نظام آهي. ان نظام جي موجودگي ۾ ايمان ۽ توحيد جو خاتمو ٿي وڃي ٿو.
قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ () مَلِكِ النَّاسِ () إِلٰهِ النَّاسِ () ﴿الناس: ۱ - ۳﴾
”انسانن جو رب، انسانن جو حاڪم ۽ انسانن جومعبود هڪ آهي.“
۽ سڀ انسان به ”عبديت“ ۾ برابر آهن. ان ڪري ربوبيت، حاڪميت ۽ معبوديت ۾ سڀني کي هڪ صف ۾ ڳڻيو ويندو. هي ڪيڏو وڏو ظلم ۽ شرڪ عظيم آهي ته جيڪي ماڻهو عبادت ۾ سمورا هڪ جهڙا آهن، نماز جي صفن ۾ وڏو ۽ ننڍو سڀ برابر آهن پر وسيلن جي ورهاست ۽ قانون جي نفاذ ۾ تفاوت ڪيو ٿو وڃي ته هن تي قانون لڳندو ۽ هن ڏوهه به ڪيو آهي ته قانون لاڳو نه ٿيندو ۽ دولت جا وسيلا هن وٽ گڏ ٿيندا وڃن، هن وٽ فيڪٽريون، ملون، ڪاروبار، جايون ۽ محلات، اختيار ۽ عهدا سڀ ڪجھه موجود هجن پر انسانن جي گھڻائي بک، بيماري، علاج، اٽي لٽي ۽ اجهي کان محروم، ڏکن، دردن ۽ اهنجن ۾ مبتلا ۽ سموري عمر تڙپندي تڙپندي زندگي گذاري مري وڃي پر کيس رياست ڪفالت کان به محروم رکي. ڇا اهو مشرڪانه ۽ طاغوتي معاشرو ناهي؟ ڇا ربوبيت جي نظام جو قيام خدا جي مشيت ناهي؟ توحيد جي تقاضا ناهي؟ ايمان جي عملي تصور ۾ شامل ناهي؟ پيغمبرن (عليهم السلام) طبقاتي معاشرن کي ٽوڙي توحيد تي مبني معاشرن کي قائم ڪيو جيڪي اجتماعي عدل جا ضامن هئا.
سيدنا موسى عليه السلام کي الله تعالى حڪم فرمايو ته:
اذْهَبْ إِلَىٰ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَىٰ ﴿طه: ٢٤﴾
”اي موسى! فرعون ڏانهن پيغام کڻي وڃ! اهو هڪ سرڪش انسان بڻجي ويو آهي.“
وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا ﴿القصص: ٤﴾
”فرعون پوري قوم کي طبقن ۽ ٽولن ۾ ورهائي ڇڏيو آهي.“
هن ڪن ماڻهن کي ضعيف ڪمزور بڻائي، دولت جي وسيلن کان محروم ڪري غلام ڪري رکيو آهي ۽ ڪن خوشامندين کي طاقتور ڪري رکيو آهي. ان ڪري اهڙي باغي انسان کي نيست و نابود ڪرڻ اسان جي مشيت ۾ آهي.
وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ
﴿القصص: ٥﴾
”اسان گھرون ٿا ته جن شخصن کي ڪمزور، محتاج ۽ محروم ڪيو ويو آهي ۽ جن کي بکن ڏکن ۾ گذارڻ تي مجبور ڪيو ويو آهي، انهن کي قومن جو رهنما بڻايون ۽ انهن کي زمين جي خزانن جو وارث ڪيون ۽ ظالمن ۽ سرڪشن کي پائمال ڪري عبرت جو نشان بڻايون.“
حضرت سيدنا خاتم الانبياءِ والمرسلين ﷺ جن ته هڪ مڪمل انقلابي نظريي سان دنيا ۾ ان وقت تشريف فرما ٿيا جڏهن هيءَ دنيا طبقاتي معاشري ۾ ورهايل هئي. انسان منڊين ۾ ڍورن وانگر وڪامندا هئا. نخوت ۽ ڪبر سبب ڇوڪرين کي جيئرو قبرن ۾ پوريندا هئا. عورت ٻانهي هئي جيڪا عياشي ۾ استعمال ٿيندي هئي ۽ جنهن جي عصمت فروشي دولت جو ذريعو هئي. اهڙي اوندهه انڌوڪار جي دور ۾ پيغمبر اسلام ظالمن، سرڪشن ۽ مستڪبرن کي للڪاريو ۽ اهڙي طبقاتي مشرڪانه معاشري کي ميٽائڻ خاطر اڪيلي سر ميدان ۾ نڪري آيا. انساني تاريخ جي اها هڪ وڏي ڪشمڪش هئي، هڪ وڏي مزاحمت هئي، هڪ وڏو ٽڪراءُ هيو جيڪو ۰ ۱ ۶ ع ۾ مڪي جي سر زمين ۾ ظاهر ٿيو. مڪي جي مقدس زمين ان وقت غلامن سان ڀريل هئي. آزادي جي هن پيغام ٻانهن ۾ ڦرڦوٽ پيدا ڪئي. هو پنهنجن آقائن جي خلاف نڪري نروار ٿيا ۽ سيدنا محمد ﷺ جي چوڌاري ڪٺو ٿيندا ويا. پوءِ ظلم، ستم ۽ جبر جي چڪي ڦرندي وئي پر بلال، صهيب، عمار، ياسر، سميه، خبيب، فهيره ۽ مڪي جي با اثر ماڻهن، ابوبڪر، عثمان تائين به توحيد جي معاشري قائم ڪرڻ جي ڏوهه ۾ کين شديد ايذاء پهچايا ويا. انهن کي پنهنجي وطن کان لڏڻ تي مجبور ڪيو ويو. پر نيٺ اها ڪشمڪش پنهنجي منزل تائين پهتي. ظالم، جابر ۽ مستڪبر نابود ٿي ويا. ڪي جهنم رسيد ٿيا، ڪن هٿيار ڦٽا ڪيا، ڪن اطاعت قبول ڪئي ۽ جزيرة العرب ۾ توحيد جو معاشرو قائم ٿي ويو. دنيا جا خزانا انهن جي پيرن ۾ پوندا رهيا.
ان توحيدي معاشري جي هڪ جھلڪ ملاحظه فرمايو:
سيدنا عمر فاروق رضي الله جي خلافت جو دور آهي. يمن جو علائقو جيڪو سر سبز ۽ خوشحال ليکيو ويندو هو. ان علائقي تي حضرت معاذ بن جبل ؐ کي گورنر مقرر ڪيو ويو. ان علائقي مان جيڪي زڪوات ۽ صدقات جمع ٿيا انهن جو ٽيون حصو بيت المال مدينه طيبه ڏانهن موڪلي ڏنو ويو. حضرت عمر ؐ مبارڪباد بجاءِ کيس تنبيهه نامو ڏياري موڪليو ته هي ايترو مال مديني ڇو موڪليو اٿيئي؟ اسان توکي ان ڪري گورنر نه ڪيو هيو سون ته مال حاصل ڪري اسان ڏانهن موڪلي ڏي. اتان جو مال اتي حاصل ڪري اتان جي غريبن ۽ محتاجن ۾ ورهائي ڇڏ. حضرت معاذ ؐ جواب موڪليو ته هن علائقي جا ماڻهو ايترا خوشحال ۽ مالدار آهن جو ڪو هڪ ماڻهو به مال وٺڻ لاءِ تيار ناهي. سڀ ڏيڻ لاءِ ئي آتا آهن. هاڻي دولت کي مان ڪهڙي تصرف ۾ آڻيان؟
عبدالحميد بن عبدالرحمان، عراق جو گورنر هو. هن رعيت ۾ سمورا وظيفا ورهائڻ کان پوءِ مرڪز کي لکيو ته ڪافي رقم موجود آهي، ان کي ڪهڙي استعمال ۾ آڻيان؟ حڪم مليو ته جن ماڻهن تي قرض موجود آهن، انهن جا قرض ادا ڪرڻ لاءِ رقم استعمال ڪريو. جڏهن قرض ادا ٿي ويا ته چيو ويو ته اڃان ڪافي رقم موجود آهي. حڪم ڏنو ويو ته جن شخصن جون شاديون نه ڪيل آهن، انهن جي شادي ڪرڻ ۾ تعاون ڪيو. انهن جي مهر ادا ڪرڻ ۾ رقم استعمال ڪيو. جڏهن شاديون ٿي ويون ته چيو ويو ته اڃان به رقم موجود آهي. حڪم ڏنو ويو ته غير مسلمن کي زراعت وڌائڻ ۽ انهن جي زرعي اخراجات ۾ رقم کي استعمال ڪريو.
سيده عائشه صديقه $ کي ٻارنهن هزار درهم سالانه وظيفو رياست طرفان ملندو هو. ان کان سواءِ به ڪيترا اصحاب ڪرام کيس هديا، تحفا ۽ صدقات عطا ڪندا رهندا هئا. مگر سيده صديقه سموري مال کي غريبن ۽ مسڪينن ۾ ورهائي ڇڏيندي هئي ۽ گھر ۾ ڪوبه مال يا دولت ذخيرو ڪري نه رکندي هئي. هڪ دفعي حضرت عبد الله بن زبير کيس حجت ڪندي چيو ته عائشه! سڀ مال خرچ ڪرين ٿي ڪجھه ته پاڻ وٽ رکندي ڪر. متان ڪڏهن تڪليف ۾ اچين وڃين. ان ڳالهه تي سيده کي سخت ڪاوڙ اچي وئي ۽ چوڻ لڳي ته تون مونکي دولت جمع ڪرڻ جو مشورو ٿو ڏئين ۽ سڃائپ جو خطرو ٿو ڏيارين. بس هاڻي مون سان نه ڳالهائيندو ڪر نه ايندو ڪر، نه ويندو ڪر. توسان قطع ڪلامي آهي. حضرت ابن زبير ؐ سخت پريشان ٿيو. معافيون وٺڻ لڳو پر سيده گھڻو عرصو ان ڳالهه تي ناراض رهي. فقط ان نڪتي تي ته تون مونکي مال جمع ڪرڻ جو مشورو ڇو ڏنو؟ نيٺ حضرت عبد الله بن زبير ؐ اڪابر اصحابِ رسول ﷺ کي منٿون ڪري سيده صديقه ؐ جي خدمت ۾ سفارش ۽ معاف ڪرڻ لاءِ آندو جن جي درخواست تي سيده صديقه معافي ڏني ۽ کائونس عهد ورتو ته وري ڪڏهن به مال دولت متعلق مونکي خرچ ڪرڻ کان اشاري ۾ به ڳالهه نه ڪندين.
هي آهي سنتِ رسول ﷺ جي پيروي ۾ اصحاب رسول ﷺ جو قائم ڪيل ”توحيدي معاشرو“. جنهن ۾ مال دولت جمع ڪرڻ، سرمايه داري نظام کي وجود ۾ آڻڻ، مسڪينن کي گھرجن کان محروم ڪرڻ کان شديد نفرت هوندي هئي ۽ خلافت سمورن انسانن جي ڪفالت لاءِ ضامن هوندي هئي. خلافت جي عادلانه ۽ منصفانه معاشري جي ٽٽڻ کان پوءِ جڏهن ملوڪيت ۽ بادشاهي سسٽم شروع ٿيو ته پهرين بدعت اها سامهون آئي ته مال ۽ دولت کي چند هٿن جي قبضي ۾ رکيو ويو ۽ هڪ خاص طبقي لاءِ آهستي آهستي زمين جي ملڪيت کي جائز بڻائي ان کي غير محدود ڪرڻ جي اجازت ڏني وئي. ان طرح جاگيرداري ۽ سرمايه داري جو رواج پيدا ٿي ويو. قرآن مجيد ۾ سون چاندي جي خزانن کي جمع ڪرڻ کان روڪيو ويو هو ۽ ان لاءِ عذاب جي تنبيهه ڪئي وئي مگر چند ماڻهن دولت جا انبار جمع ڪرڻ شروع ڪيا. فقط اڍائي في صد رقم ڏيئي پنهنجي دولت کي پاڪ سمجھڻ لڳا. اهڙي طرح هزارين ايڪڙ زمين تي قابض ٿي هارين جو هڪ طبقو يعني پراڻي غلامي کي ٻيهر وجود ۾ آندو ويو. مذهبي پيشوائيت به جاگيرداري ۽ سرمايه داري يعني ٻين لفظن ۾ طبقاتي مشرڪانه نظام جون پاڙون پختيون ڪرڻ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو. ”من احيا الارض فهي لہ“ جنهن زمين پاڻ آباد ڪئي اهائي ان جي آهي، جنهن ٽي سال لاڳيتو پاڻ زمين غير آباد رکي ته ان جي ملڪيت نه رهندي، اهڙي واضح ارشاد رسول ﷺ کي ٺڪرايو ويو. ”مَاذَا يُنْفِقُونَ ؟ قُلِ الْعَفْوَ“ ضرورت کان وڌيڪ دولت گھرج وارن کي ڏيئي ڇڏيو.) قرآن ۽ ارشاد رسول ﷺ جي خلاف فتوائون جوڙڻ ۽ سرمايه دارن ۽ جاگيردارن جي حق ۾ اجتهاد ڪرڻ ۽ ربوبيت جي توحيدي نظام کي نابود ڪرڻ، ڇا اهو يهودين ۽ عيسائين جي احبار ۽ رهبان وارو ڪاروبار ناهي. ڇا امت مسلمه انهن مشرڪانه تصورن جي موجودگي ۾ ڪو انقلاب، ڪا نئين تعمير يا نشاة ثانيه ڪري سگھي ٿي؟