فيمينزم جو فلسفياڻو ۽ نفسياتي پسمنظر:
(Philosophical & Psychological Back ground of Feminism)[/b]
ڪائنات جي لامحدود وسعتن ۾ انسان اها واحد هستي آهي جيڪا پنهنجي وجود جو شعور رکي ٿي ۽ ذات جي سڃاڻپ چاهي ٿي بنيادي طرح سان هر وجود پنهنجي اندر ۾ هڪ عظيم خال کڻي پيدا ٿئي ٿو جنهن کي معني ڏيڻ لاءِ هو زندگيءَ جو ڪو جوهر طئي ڪري ٿو.
فيمينزم جو فلسفياڻو بحث به اهو ئي آهي ته عورت پڻ هڪ الڳ وجود جي حيثيت رکي ٿي کيس پنهنجي ذات جي سڃاڻپ گهرجي پر اسان جي نظام جو الميو اهو آهي ته صدين جي تاريخ کان پوءِ به عورت جي تشريح سندس الڳ وجود جي حيثيت سان نه پر هر لحاظ کان مرد جي رشتي سان ڪئي ويندي آهي. اها عورت ماءُ، ڀيڻ، ڌيءُ، زال، ڀاڄائي، محبوبه، ٻانهي ۽ رکيل جهڙن مختلف ڪردارن ذريعي اُڀري اسان جي سامهون اچي ٿي.
ايني فيرگوسن پنهنجي ڪتاب ۾ ان ڳالهه کي هن ريت بيان ڪيو آهي.
“Man has been defined by his relationship to the outside world... To nature, to society, indeed to God... whereas women has been defined in Relationship to man.” (13)
ترجمو:” مرد جي رشتي جي تشهير ٻاهرين دنيا سان ڪئي وڃي ٿي، جنهن ۾ فطرت، سماج ۽ بيشڪ خدا سان به سندس ذات جي تشهير ڪئي ويندي آهي، پر عورت جي تشهير صرف مرد جي رشتي سان ڪئي وڃي ٿي.“
مطلب ته عورت جي ذات جي تشريح جڏهن به ڪئي وئي آهي ته ان کي ڪنهن نه ڪنهن رشتي سان سڏيو ويو آهي. هاڻي سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته آخر انهيءَ ۾ عورت جي
پنهنجي ذات، وجود ۽ جوهر ڪٿي آهي؟ جيڪو سندس بي چين وجود کي معنيٰ بخشي ٿانيڪو ڪري سگهي، انهيءَ سوال جي جواب لاءِ اسان کي عورت جي نفسياتي ساخت جو جائزو وٺڻو پوندو.
تاريخ جا مختلف دور ان ڳالهه جي نشاندهي ڪن ٿا ته عورت هميشه ڪمزور ۽ غلام رهي آهي. جاگيرداري سماج ۾ عورت جائز وارث پيدا ڪرڻ جي مشين هئي ته سرمائيداري نظام وري عورت کي مارڪيٽ جو وکر بڻائي ڇڏيو. انهن مونجهارن سبب عورت پنهنجي ذات جي سڃاڻپ ۽ شعور وڃائي ويٺي. بنيادي طرح سان عورت جي غلامي ۽ ڪمزوريءَ جو بنيادي سبب ڇا آهي؟
[b]سگمنڊ فرائيڊ چيو هو:
[/b]“The Anatomy is destiny” (14)
ان جو مطلب اهو آهي ته جسماني ساخت ماڻهوءَ جي قسمت جو فيصلو ڪري ٿي. درحقيقت عورت جي حياتياتي عمل (حمل سان ٿيڻ) سبب ئي عورت کي پنهنجي بقا لاءِ مرد تي ڀاڙڻڻو پيو ۽ اهڙي طرح عورت جي Anatomy ئي عورت ۽ مرد جي سماجي ڍانچي جو بنياد بڻي ۽ گهر ۽ ڪٽنب جو رواج پيو.
مدري نظام ۾ وري به عورت آزاد هئي ڇاڪاڻ ته کيس ٻني ٻاري جي دريافت، ڪٽنب ۽ قبيلي جي سردار جي حيثيت حاصل هئي تنهن کان پوءِ ايندڙن دورن ۾ عورت جو ڪردار ثقافت طئي ڪندي رهي ۽ معاشري ۾ پدري نظام رائج ٿيو. وجودي طور انهن عنصرن عورت جي شخصيت ۾ نفسياتي حوالي کان تمام گهڻي ڀڃ ڊاهه پيدا ڪئي.
ناصر عباس نير عورت جي شخصيت جو نفسياتي تجزيو پيش ڪندي لکي ٿو:
“نظری طور پر اس صورتحال کا نتیجہ یہ ہے کہ عورت تنہا، اجنبیت، مغلوبیت، خوف، پسپائی اور
بے چارگی ایسے احساسات سے دوچار ہوتی ہے، اس کا باطن الجھا ہوا، ٹوٹا ہوا، زخم خوردہ اور آہوں، چیخوں، کراہوں آنسوؤں کی آماج گاہ ہوتا ہے۔ عورت کی سائیکی پر پدری سماج کی گرفت اتنی مضبوط اور اس کی ذہنی اور جذباتی دنیا میں مرد کے ساتھ اس کے رشتے کا جبر اتنا زیادہ ہے کہ وہ کائناتی سطح پر سوچنے کی آزادی سے بالعموم محروم رہی ہے۔” (15)
انهيءَ ڪشمڪش عورت کي احساس ڪمتريءَ جو شڪار بڻايو ۽ منجهس ڪمزور، لاچار، بيوس ۽ غلام هئڻ جي جذبن جي رجحان کي پختو ڪيو. اهڙي ريت عورت جي حيثيت ثانوي بڻجي ويئي، سيمون ڊي بوارا پدري سماج جي ثقافتي عمل کي چئلينج ڪندي “The Second Sex” ڪتاب ۾ لکي ٿي:
“One is not born, but becomes a woman no biological, Psychological or economical fate determines the figure that the Human female present in the society. It is civilization as a whole that produces this creation, intermediate between male and eunuch which is described as a feminism.” (16)
ترجمو: ”عورت ايئن پيدا نٿي ٿئي، جيئن انهيءَ کي سماج ٺاهي ٿو. ڪابه حياتياتي، نفسياتي يا معاشي قسمت ناهي جيڪا عورت جي موجوده صورت جو تعين ڪري پر اها تهذيب آهي، جيڪا مرد ۽ کدڙي جي وچ واري شيءَ ٺاهي ٿي، جنهن کي نسوائيت چيو وڃي ٿو.“
حياتياتي، نفسياتي ۽ معاشي حوالي کان جنس ۽ صنف جو تصور ثقافتي عمل جي پيداوار آهي نه ته معاشري ۾ جنس۽ صنف جهڙو ڪو موضوع ئي نه هجي ها. سيمون ڊي بوارا هن ڪتاب ذريعي عورت جي اصلي حقيقت ۽ سڃاڻپ کي ڳولهڻ جي ڪوشش ڪئي. ڇاڪاڻ ته پدري سماج جي ثقافتي عمل ۾ عورت اهوئي روپ اختيار ڪيو جيڪو هن کي مرد پنهنجائڻ لاءِ ڏنو. هن جو پنهنجو وجود سماج جي ڌڌڙ ۾ ڪٿي گم ٿي چڪو هو.
فيمينزم جي نفسياتي پس منظر ۾ هڪ ٻيو نڪتو تمام گهڻو اهم آهي. اهو اِهو ته بنيادي طرح عورت ۽ مرد هڪ ئي وجود آهن. ڇاڪاڻ ته هر عورت اندر Animus هوندو آهي جيڪو عورت ۾ مرد جي نمائندگي ڪندو آهي ۽ هر مرد اندر Anima هوندو آهي جيڪو مرد اندر عورت جي نمائندگي ڪندو آهي.
ناصر عباس نير ان حوالي کان لکي ٿو:
“مرد اور عورت کی بنیادی جنسی خصوصیات (جنسی اور تولیدی اعضا) اور ثانوی جنسی خصوصیات (جسم کے بال، آواز کا زیرو بم، پٹھوں کی ساخت) مخصوص حیاتیاتی عوامل اور بارمونز سے متعین ہوتی ہیں۔ دلچسپ بات یہ ہے کہ یہ خصوصیات جن بارمونز کا نتیجہ ہیں، وہ عورت اور مرد دونوں میں پائے جاتے ہیں، صرف تناسب کا فرق ہوتا ہے، اسی وجہ سے ماہرین جینیات انسان کو (Bisexual) کہتے ہیں۔ ذوجنیت کا نظریہ اساطیر میں Hermaphroditism کے نام اور نفسیات میں Anima (مرد کے اندر عورت) اور Animus (عورت کے اندر مرد) کے نام سے موجود ہے۔” (17)
پر ٻنهي جا سماجي دائرا هڪ ٻئي کان مختلف آهن.
*ڊاڪٽرShirley ۽ Endrin Ardenes انهن دائرن جي وضاحت هن ريت ڪئي آهي.
مرد جو دائرو
ٻنهي جو هم آهنگيءَ وارو حصو عورت جو دائرو
جيڪڏهن توهان غور سان مٿين شڪل کي ڏسندا ته خبر پوندي ته مرد توڙي عورت جي زندگيءَ جو Wild Zone وارو حصو بلڪل الڳ ۽ ذاتي نوعيت جو آهي. انهيءَ انفرادي Zone جي ڪري ئي مرد ۽ عورت جي وچ ۾ ڪشش، هڪ ٻئي کي ڄاڻڻ، پيار ڪرڻ ۽ هڪ ٻئي کي حاصل ڪرڻ جي جستجو پيدا ٿئي ٿي.
جڏهن ته وچ وارو حصو ٻنهي جي ذهني هم آهنگيءَ واري عنصر جي نمائندگي ڪري ٿو، جيڪو سماجي برابري ۽ هڪ جهڙائيءَ جي بنياد تي پرکيو وڃي ته پوءِ معاشري ۾ جنس جي حوالي کان ڪوبه تضاد باقي نه رهندو. پر اسان جي معاشري ۾ عورت جي Wild Zone جي نوعيت اُها نه آهي، جيڪا مٿي بيان ڪئي وئي آهي، اها صورتحال ڪجهه هن ريت آهي:
Over Laped Men Zone
Men wild Zone
Female wild Zone
مرد جي ذاتي نوعيت جو دائرو مڪمل طرح سان عورت جي ذاتي دائري جي مٿان حاوي آهي، انهيءَ ڪري عورت جي ذاتي توڙي سماجي زندگيءَ تي مرد بلڪل حاوي آهي، ان نڪتي تي پهچي عورت جي وجودي حيثيت ختم ٿي وڃي ٿي، کيس مرد جي تابع بڻائي ڪمزور، لاچار، بي وس ۽ غلامي جهڙن منفي لاڙن جي ور چاڙهي گهر ڀيڙو ڪيو وڃي ٿو.
فيمينزم جي نفسياتي جائزي ۾ احساس ڪمتري ۽ جنسي ڪجروي (Repression) جهڙا لاڙا تمام گهڻي اهميت جوڳا آهن، اهڙن لاڙن سبب فرد مختلف مونجهارن جو شڪار ٿئي ٿو، جن جي لڪائڻ لاءِ هو ڪنهن منفي ڪردار جو سهارو وٺي ٿو پوءِ اهو سهارو مذهب جو هجي يا ڪنهن تنظيم هو.
فيمينزم به اهڙين احساس ڪمتريءَ جي شڪار عورتن جي پناهه گاه آهي جيڪي قبول صورت ناهن ۽ منجهن ڪو مرد دلچسپي نٿو وٺي، يا ڪنهن عورت سان ڪو مرد بي وفائي ڪري ٿو. هوءَ بدلي جي باهه ۽ نفرت جي احساس تحت فيمينزم ۾ پناهه وٺي ٿي ۽ اندر جي ڪاوڙ مرد جي خلاف ڳالهائي ڪڍي ٿي. مجموعي طور ڏٺو وڃي ته فيمينزم عورتن جي بنيادي حقن جي حاصلات جي تحريڪ آهي، جيڪا پدر شاهي نظام ۾ مساوي حيثيت جي گهر ڪري ٿي. جيڪڏهن غور ڪيو وڃي ته ظالم مرد نه آهي جنهن کان آزادي گهرجي پر اسان جو طبقاتي نظام آهي، سماجي ڍانچو آهي، سوچ جو ڪلچر آهي، جنهن ۾ ڪا مخصوص جنس نه پر فرد آهي جيڪو پيڙجي رهيو آهي پوءِ اهو مرد هجي يا عورت جيئن سرمائيدار هٿان مزدور طبقو، جاگيردار هٿان هاري طبقو. عورت جي گهٽ سماجي حيثيت جو سبب مرد نه پر طبقاتي ناهمواريت آهي جنهن کي تبديل ڪرڻ جي سخت ضرورت آهي.
فيمينزم جو نظريو پنهنجي جوهر ۾ هڪ نئين ٻه اکيائي جو محاذ کولي ٿو ڇاڪاڻ ته اهو انساني حقن بدران فقط هڪ صنف ۽ جنس جي حقن جي ڳالهه ڪري ٿو. جنهن ڪري مرد ۽ عورت جي رشتي ۾ ڏار پئجي رهيا آهن ۽ جائز حقن جي حاصلات عورتن لاءِ ويتر ڏکي ٿيندي پئي وڃي.
فيمينزم جي تحريڪ هيٺ مرد کي ٽارگيٽ ٺاهڻ درحقيقت غيرعقلي رويو آهي، جنهن سان سماج غيرمتوازن پڻي ڏانهن وڃي رهيو آهي، جنهن سبب وڏي ۾ وڏو ڇيهو طبقاتي مزاحمتي تحريڪ کي رسي رهيو آهي.
تنهن کان سواءِ جديد دور جي انتهاپسند لاڙن سبب فيمينزم جو نظريو ايڏو مشهور نه ٿي سگهيو آهي. هن وقت به ڪيترائي ماڻهو پاڻ کي فيمينسٽ سڏائڻ کان لنوائيندا آهن ڇاڪاڻ ته سندن نظر ۾ فيمينزم عورتن جي حقن بدران عورت پرستي ڏانهن گهڻو مائل آهي. اهوئي سبب آهي جو ڪيترائي ماڻهو فيمينسٽ نظريي جي پرچار ڪندڙ، عورتن جي جائز حقن جي ڳالهه ڪرڻ کي به تنقيدي اک سان ڏسندا آهن.