سنڌي ادب ۾ فيمينزم:
(Feminism in Sindhi Literature)[/b]
جهڙي طرح سرمائيداري نظام فيوڊل دور جي مقابلي ۾ پنهنجي جوهر ۾ جديد ۽ ترقي پسند هو بلڪل اهڙي طرح فيمينزم به شروعاتي دور ۾ جڏهن سنڌ ۾ فيوڊل دور هو. عورت ڳوٺ ۾ گهر تائين محدود هئي نه کيس تعليم ملندي هئي نه پنهنجي اظهار جي آزادي. ان وقت فيمينزم هڪ جديد ۽ ترقي پسند سوچ هئي.
جهڙي طرح هر نظام جو پهريون دور ترقي پسند هوندو آهي اهڙي طرح فيمينزم جو به پهريون دور سنڌ ۾ انگريزن جي دور کان شروع ٿئي ٿو جنهن ۾ جديد سرمائيداري لاءِ راهه هموار ٿي رهي هئي، روڊ رستا ٺهڻ شروع ٿيا، ڪارخانا لڳڻ شروع ٿيا، ٽرانسپورٽ جو نظام قائم ٿيڻ لڳو، تعليم شروع ٿي، عورت کي به ان جديد نظام ۾ پير پائڻ لاءِ ۽ هڪ بهتر گهريلو ڪردار ادا ڪرڻ ۽ ٻارن جي پرورش ڪرڻ لاءِ کيس سگهڙ بنائڻ لاءِ تعليم ڏيارڻ تي زور ڏنو ويو.
انهيءَ بنياد تي بادام ناتوان جو نالو اسان کي ملي ٿو، جنهن ’خوش خصلت خاتون‘ لکي عورت ۾ سجاڳي پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. اهڙي طرح ڪجهه هندو ليکڪن به عورت جي سجاڳيءَ لاءِ ڪجهه ناول لکيا. انگريزن جي اها ڪوشش هئي ته سنڌ ۾ مدرسي نظام جي جڳهه تي جديد تعليمي نظام رائج ٿئي ۽ عورت، جيڪا صرف پئراسائيٽ جو ڪردار ادا ڪري رهي هئي، ان کي جديد تعليم ڏجي ته هوءَ به معاشي سرگرمين، سياسي سرگرمين ۾ حصو وٺي. انهيءَ سلسلي ۾ مرزا قليچ بيگ جو ڪردار اهم رهيو. هن ڪيترائي ڪتاب ترجمو ڪيا، طبع زاد ناول ’زينت‘ پڻ اهڙن خيالن جي رهنمائي ڪري ٿو. انگريزن پهريون دفعو عورت لاءِ مختلف قانون ٺاهيا، جن ۾ کيس ووٽ ڏيڻ جو حق، شادي جو حق ۽ ڪارو ڪاري خلاف قانون ٺاهيو. سنڌ ۾ هونئن به عورت جو ڪردار دنيا جي ٻين مظلوم عورتن جي ڪردارن کان مختلف هو. اسان وٽ مان ۽ شان، عزت غيرت، جو بنياد عورت هئي، پر ساڳئي وقت مدري نظام جي باقيات موجب عورت ست قرآن، نياڻين جو ميڙ ۽ گهر ڌڄائي جهڙا تصور پڻ رکندڙ هئي، پر جاگيردارانه روايتن جي ڪري وري به سڱ چٽي ۾ ڏيڻ، بدي جون شاديون، بي جوڙ شاديون ۽ ڪاروڪاري جهڙا واقعا به عام هئا. انهيءَ صورتحال ۾ فيمينزم جي ٻي لهر تائين سنڌ ۾ عورتن جي سجاڳيءَ لاءِ ڏاڍو مثبت ڪردار هو، جنهن جو ادب ۾ اظهار ملي ٿو.
ان کان پوءِ سرمائيداري پنهنجي ڪرپٽ دور ۾ داخل ٿئي ٿي سماج جا قدر واپاري اصولن تي استوار ٿين ٿا، جديد ڪمرشل دور خريد و فروخت ۾ هر ماڻهو بي وقوفي واري مقابلي جي ڊوڙ ۾ لڳي وڃي ٿو هر ماڻهو بازار جو وکر بنجي وڃي ٿو. عورت تعليم ته حاصل ڪئي، پسند جي شادي جو حق به مليس پر سنڌ ۾ سماج ٻن حصن ۾ و رهائجي ويو هڪ شهري ٻيو ٻهراڙي، شهري سماج ۾ عورت کي برابريءَ جا حق مليا ۽ ان دوران فيمينزم جي ٽئين ۽ چوٿين لهر شروع ٿي جيڪا واپاري مقصدن جي ورچڙهي ويئي.