ڊيريڊا جا ساختياتي نظريي تي اعتراض:
(Objections of Derrida on Structuralism)[/b]
ڊيريڊا ڀڃ گهڙ طريقي ڪار جي وضاحت لاءِ پنهنجي ڪلاسيڪي ڪتاب “Of Grammatology” ۾ سوسيئر جي ساختياتي لسانيات تي ڀرپور اعتراض ڪندي، دليلن ذريعي انهن کي ردِ ڪندي، انهن جي ئي ابتڙ اصولن کي پيش ڪيو آهي.
ناصر عباس نير لکي ٿو ته:
“ساخت شکنی نے پہلا وار ہی اس ساختیاتی تصور کہ کسی لسانی نظام کا منضبط علم ممکن ہے، پر کیا، اور بہ دلیل ثابت کیا کہ کسی ڈسکورس میں کوئی سسٹم سرے سے موجود ہی نہیں۔۔۔ ڈریڈا نے اپنے استدلال کے لیے خود سوسیئر کے لسانی نظام کے تصور کو بنیاد بنایا۔” (18)
پر اها به حقيقت آهي ته ڊيريڊا پنهنجي فلسفي جي مرڪزي طاقت به سوسيئر کان ئي حاصل ڪئي آهي، ڇاڪاڻ ته هو ساڳئي وقت سوسيئر کي قبول به ڪري ٿو ته رد به ڪري ٿو. اهو ئي سبب آهي جو ڀڃ گهڙ طريقي ڪار کي تباهي (Destruction) جي بجاءِ ڀڃ گهڙ ‘Deconstruction’ جو نالو ڏنو ويو.
[b]1) لفظ جي مخصوص معنيٰ ۽ تصور تي اعتراض:
[/b](Objection on the absolute meaning and concept of the word)
ڊيريڊا ساختياتي نظريي جي ان دعويٰ کي رد ڪري ٿو ته ٻوليءَ ذريعي حقيقت تائين پهچ حاصل ڪري سگهجي ٿي، ڇاڪاڻ ته سندس چوڻ آهي ته ٻوليءَ ۾ لفظ جي معنيٰ (Signifier) ۽ معنيٰ جو تصور (Signified) ڪو مرڪزي، مخصوص ۽ طئي ٿيل اصول ناهي، جنهن سان قطعي (Absolute) معنيٰ ڏسي سگهجي.
“Derrida tells us language is inherently unreliable... words are never stable and fixed in time... because the meaning we see in words is the product of difference, that meaning is always contaminated.” (19)
ترجمو: ”ڊيريڊا اسان کي ٻڌائي ٿو ته ٻولي وراثتي طور ڀروسي جوڳي ناهي... لفظن جي وقت سان گڏ ڪابه دائمي ۽ مستحڪم حيثيت نٿي رهي ڇاڪاڻ ته جيڪا معنيٰ اسان ڏسون ٿا اها فرق جي پيداوار آهي، جيڪا هميشه آلوده هوندي آهي.“
مثال طور: ضروري ناهي ته لفظ ”زبان“ جو مفهوم صرف ڳالهائڻ واريءَ زبان مان ورتو وڃي، جيئن سنڌي، اردو، انگريزي، فارسي، فرانسيسي زبان وغيره، پر زبان مان مراد اها به آهي ته وات واري زبان يعني ڳالهائڻ جو هڪ عضوو. اهڙي طرح ڊيريڊا مختلف مثال ڏيندي واضح ڪري ٿو ته معنيٰ ۽ معنيٰ جو تصور ٻوليءَ ۾ فقط ڪنهن هڪ شيءِ يا لفظ سان لاڳاپيل ناهي، بلڪ هڪ لفظ هڪ ئي وقت کوڙ ساريون معنائون رکي سگهي ٿو. ٻوليءَ جي ان ڪردار کي ڊيريڊا غيرمرڪزيت (Decentering) وارو عمل سڏي ٿو، جنهن ۾ معنيٰ جو ڪوبه مخصوص مرڪز ڪونهي.
[b]2) ٻٽن متضادن واري تصور تي اعتراض:
[/b](Objection on the concept of binary oppositions)
ساختياتي نظريو ٻٽن متضادن (Binary Oppositions) جي وڪالت ڪري ٿو جڏهن ته ساختيات پڄاڻان فڪر جي دعويٰ آهي ته معنائون گهڻيون آهن. مثال طور لفظ آهي ”پاڻي“، جيڪو معنيٰ يعني (Signifier) جي لحاظ کان ته فقط ”پاڻياٺ“ آهي، پر ان هڪ لفظ ”پاڻيءَ“ ۾ معنيٰ جا ڪيترائي تصور (Signified) موجود آهن. جيئن پاڻيءَ جو تصور اُڃ سان، ڳوڙهن سان، سمنڊ سان، سيلاب سان، هڪ ئي وقت لاڳو ٿئي ٿو، اهڙي ريت ثابت ٿئي ٿو ته هڪ ئي لفظ جا ڪيترائي معنيٰ جا تصور (Signified) موجود آهن.
تنهن کان پوءِ اهي (Signified) درحقيقت پاڻ به ڪنهن لفظ جا (Signifier) آهن، اهو ئي سبب آهي جو ڊيريڊا چوي ٿو ته لفظن جي معنيٰ (Signifiers) ۽ معنيٰ جي تصور (Signified) جو اهو سلسلو ڪٿي به نٿو بيهي. هڪڙن لفظن جي معنيٰ (Signifiers) لاءِ ٻيا، ٻين لاءِ ٽيان ۽ ٽين لاءِ وري ڪي چوٿان معنيٰ جا تصور (Signified) گهربل هوندا آهن، تنهن ڪري معنيٰ هميشه گردش ۾ رهندي آهي ۽ اصل شيءِ وڃائجي ويندي آهي. ڊيريڊا انهيءَ گهڻ معنائين تصور کي پنهنجي اصطلاح ۾ ‘Difference’ سڏيو آهي.
“The signified concept is never present in and of itself in a sufficient presence that would refers only to itself. Essentially and lawfully every concept is inscribed in a chain or in a system within which it refers to the other concepts, by means all of the systematic play of differences.” (20)
ترجمو: ”لفظن جي طئي ٿيل معنيٰ جو تصور ڪڏهن به پنهنجو پاڻ ۾ مڪمل ۽ آزاد وجود نٿو رکي. لازمي ۽ قانوني طور هر تصور هڪ زنجير يا نظام ۾ جڪڙيل آهي، جيڪو ٻين تصورن جا حوالا ڏيندي ٻوليءَ ۾ معنوي فرق واري راند واري نظام کي جاري رکي ٿو.“
انهيءَ ڪري ئي ڊيريڊا پنهنجي ڪتاب ۾ وري وري ٻوليءَ کي لفظن جي آزاد راند (Free Play) سڏيو آهي.
ڊيريڊا چوي ٿو ته ٻٽن متضادن (Binary Oppositions) واري نظام ۾ شين کي فقط انهن جي ابتڙن ذريعي نٿو سڃاڻي سگهجي، جيئن پاڻيءَ کي فقط باهه سان. سندس خيال آهي ته ٻٽن متضادن واري نظام جو تجزيو ٻڌائي ٿو ته انهن ۾ هڪڙا لفظ فوقيت/اوليت (Privileged) وارا ۽ ٻيا بغير فوقيت/ادنيٰ (Subordinate) آهن.
مثال طور: عورت جو ضد مرد آهي، تنهن ڪري مرد فوقيت وارو اصطلاح ۽ عورت زير آيل شيءِ آهي. اهو ئي سبب آهي جو مرد طاقتور، ڏاهو ۽ حڪمران هوندو آهي، جڏهن ته عورت ڪمزور، جذباتي ۽ محڪوم هوندي آهي، تنهن ڪري ساختيات پڄاڻان تحريڪ، فوقيت ۽ ابتڙن واري نظام کي ٽوڙڻ جي ڳالهه ڪري ٿي، ڇاڪاڻ ته اها سوچ اولهه مرڪزيت (Western Centered) وارو فڪر رکندڙ آهي، جنهن مطابق فقط مغربي شيون ئي اعليٰ ۽ اهميت واريون هونديون آهن، جڏهن ته باقي سڀ شيون جيئن ته مرڪز کان پري ٿين ٿيون، تنهن ڪري اهي ادنيٰ ۽ مغربي معيار کان گهٽ هونديون آهن.
“Take the form of binary opposition (one of Post-Structuralism’s most obvious debts to structuralism)... A notorious oppositional set within western culture is white vs black. One of these terms always functions as the center, it is privileged in post-structuralist terms.” (21)
ترجمو: ”ٻٽن ابتڙن (Binary Oppositions) واري نظام کي ئي وٺو، جيڪو ساختيات پڄاڻان جو ساختيات سان اهم ۽ پڌرو بحث آهي. اولهائين ثقافت جو هڪ مشهور ابتڙن جو جوڙو اڇو ۽ ڪارو آهي، انهن مان هڪ اصطلاح مرڪز جو ڪردار ادا ڪندو آهي، جيڪو ساختيات پڄاڻان فڪر ۾ فوقيت رکندڙ هوندو آهي.“
اهڙي طرح ٻٽن متضادن ذريعي فوقيت ۽ غير فوقيت وارو اهو سلسلو معنيٰ جي زنجير بڻجي، هڪ طرف ساختياتي نظام کان انڪار ڪري ٿو ته ٻئي طرف ان جي جوڙجڪ کي کولي پڌرو ڪندي ٻوليءَ جي معنائن جون حدون لنگهي وڃي ٿو.
[b]3) لفظن جي معنيٰ جي ”خود ساخته“ عمل تي اعتراض:
[/b](Objection on the process of meaning’s arbitrary System)
ساختياتي نظريي جو ساختيات پڄاڻان سان هڪ اهم تضاد لفظن جي معنيٰ جي خودساخت (Arbitrary) هئڻ سان پڻ آهي. ساختياتي نظريي جو چوڻ آهي ته لفظن جي معنيٰ انهن جي اندر (داخليت) ۾ نه پر ٻاهر (خارجيت) ۾ موجود هوندي آهي، يا ٻين لفظن ۾ ائين چئي سگهجي ٿو ته اسان جون مختلف سرگرميون انهن لفظن کي معنائون ڏين ٿيون، تنهن ڪري اها معنيٰ فطري ناهي.
جڏهن ته ساختيات پڄاڻان چوي ٿي ته جيڪڏهن لفظن جي معنيٰ انهن جي اندر وجود نٿي رکي ۽ اهو عمل غيرفطري آهي ته پوءِ اسان کي پنهنجي پوري زندگيءَ ۾ ٻوليءَ جي اظهار ۾ ڪابه شيءِ غيرفطري ڇو نٿي محسوس ٿئي؟ ڪنهن به شيءِ جي نالي اچارڻ کان اڳ
ئي اسان جي ذهن ۾ ان شيءِ جي تصوير موجود ڇو هوندي آهي؟ ساختيات پڄاڻان انهيءَ عمل کي “Thing Prior” سڏيو آهي، جنهن تحت ڪابه شيءِ ٻوليءَ کان اڳ ئي اسان جي ذهن ۾ موجود هوندي آهي. ان سبب جي ڪري ئي ڪنهن شيءِ کي ڪو نالو ڏنو ويندو آهي.
ڊيريڊا “Of Grammatology” ڪتاب ۾ وري وري اهو جملو ورجايو آهي ته متن کان ٻاهر ڪجهه به ناهي. ڊيريڊا چوي ٿو:
“There is nothing outside of the text.” (22)
اهوئي سبب آهي جو ساختيات پڄاڻان، ساختياتي نظريي جي ڀيٽ ۾ ٻوليءَ جي سرشتي تي دارومدار رکڻ جي بجاءِ ٻوليءَ کي فقط هڪ ذريعو سمجهي ٿي، جيڪو پڻ ڀروسي جوڳو ناهي، ڇاڪاڻ ته ڪڏهن ڪڏهن هڪ يا ٻه لفظ، سڄي جملي جي ساخت کي تبديل ڪري ڇڏيندا آهن ۽ سڄو سرشتو ابتو ٿي ويندو آهي. مثال طور هي جملو ڏسو:
Dear Audience! It is great honour to introduce you the president of United Motor Cycle Company.
هن جملي ۾ ‘President of United’ پڙهڻ کان فوراً بعد ذهن ۾ آمريڪا جي صدر جو خاڪو ٺهي ٿو، جيڪو آخري لفظ پڙهڻ سان ڊهي وڃي ٿو.
[b]4) ساختياتي نظريي جي غير تاريخي هئڻ تي بحث:
[/b](Discussion on Structuralism for being ahistorical)
ساختياتي نظريي کي سوسيئر غيرتاريخي قرار ڏنو هو، جيڪو شين کي هينئر، هتي ۽ هاڻي جي بنياد تي پرکي رهيو هو، پر ساختيات پڄاڻان تحريڪ کي ڊيريڊا تاريخي (Diachronic) قرار ڏنو، جيڪا حال جي بجاءِ ماضيءَ ۾ ڇا وهيو واپريو کي پڻ تجزيي هيٺ آڻي ٿي.
هن سلسلي ۾ ڊيريڊا فوقيت واري نظام تي تبصرو ڪندي چوي ٿو ته مختلف شين جي اهم يا غير اهم هئڻ جو عمل به تاريخي لحاظ کان تبديل ٿيندڙ آهي. ڪڏهن هڪ شيءِ کي اهميت حاصل هوندي آهي ته ڪڏهن وري ڪنهن ٻي شيءِ کي.
مثال طور جيڪڏهن عقليت پسندن وٽ عقل جي اهميت هئي ته رومانويت پسندن وٽ وري عقل جي بجاءِ احساسن ۽ جذبن کي فوقيت حاصل هئي. مارڪسزم ۾ جيڪڏهن معروضيت يا ماديت کي فوقيت حاصل هئي ته وجوديت ۾ وري موضوعيت ۽ وجود کي برتري حاصل هئي.