سوسيئر جو ٻوليءَ بابت نظريو ۽ لسانياتي ماڊل:
(Saussure’s Theory of Language & Linguistic Model)
مٿي بيان ڪيل لفظ ”ساخت“ جو ساڳيو تصور ساختيات جي فلسفي سان به لاڳو ٿئي ٿو. سوسيئر ٻوليءَ کي هڪ نظام يا ساخت تحت ڏسي ٿو. اها ٻولي وري انساني ثقافت جو حصو آهي ۽ ثقافت وري انساني رابطي جو، اهڙي ريت سوسيئر جو فلسفو هر نظام اندر وري ڪجهه ٻيا نظام ڏسي ٿو. اهڙيءَ ريت اهو نظام ننڍي کان شروع ٿيندي آهستي آهستي وڏو ٿيندو وڃي ٿو ۽ آخرڪار ننڍا ننڍا نظام ملي هڪ وڏي ساخت يا نظام جو حصو ٿي وڃن ٿا. سوسيئر جو چوڻ آهي ته ڪابه شيءِ نظام کان ٻاهر ناهي ۽ جيڪڏهن ڪا شيءِ ٻاهر آهي ته پوءِ اها ڪنهن ساخت جو حصو نٿي ٿي سگهي، تنهن ڪري سوسيئر چوي ٿو ته جڏهن ٻوليءَ جو نظام به ثقافتي عمل سان لهه وچڙ ۾ اچي ٿو ته لفظن جي هڪ مخصوص ساخت ٺهي پوي ٿي، جنهن ذريعي معنيٰ جو جنم ٿئي ٿو نه ته ٻي صورت ۾ ڪو اڪيلو لفظ بغير ڪنهن نظام جي ازخود ڪابه معنيٰ نٿو رکي ۽ نه ئي اهو ڪنهن ساخت جو حصو ٿي سگهي ٿو. ٻولي ۽ ادب ۾ ساختيات جي فلسفي جو تعلق جيئن ته سوسيئر جي لسانياتي ماڊل تي رکيل آهي، تنهن ڪري هاڻ اسين سوسيئر جي لسانياتي ماڊل جو جائزو وٺنداسين. سوسيئر، نشان (Sign) ۽ نشانياتي نظام (Sign System) بابت نهايت ئي اهم نڪتا واضح انداز ۾ پيش ڪيا آهن. سوسيئر زبان کي نشانن (Signs) جو هڪ وسيع علم قرار ڏنو آهي. هتي نشان مان مراد ڳالهايل يا لکيل صورت وارو اهو لفظ آهي، جنهن کي اسان ڪنهن به زبان جو بنيادي ايڪو تصور ڪندا آهيون.
“Language is a system of signs that express ideas and is therefore comparable to a system of writing.” (12)
ترجمو: ”ٻولي نشانين جو سرشتو آهي، جنهن جي ذريعي خيالن جو اظهار ڪجي ٿو ۽ انهيءَ ڪري لکت جي سرشتي سان نسبت اٿس.“
سوسيئر ان اصول کي واضح ڪيو ته نشانن جي نظام ذريعي زبان جي معنيٰ ۽ مفهوم کي پرکي سگهجي ٿو. ان سان گڏوگڏ زبان جي ساخت، شڪل يا بناوٽ جي اڀياس ذريعي زبان جي مختلف عنصرن جي سڃاڻپ، سندن هڪٻئي سان لاڳاپيل تعلق، فرق جي تصور، هم آهنگيءَ ۽ تضاد وارن رشتن کي قائم رکي سگهجي ٿو، جن جي بنياد تي ئي دنيا جي ڪابه ٻولي، ڳالهائي، سمجهي ۽ لکي ويندي آهي.
سوسيئر جو لسانياتي مادل ٻن حصن تي مشتمل آهي. هڪ نشان (جنهن کي سوسيئر لفظ به چيو آهي) ۽ ٻيو زبان. نشان توڙي زبان کي سوسيئر وري ٻن اهم حصن ۾ ورهايو آهي.
سوسيئر جو لسانياتي ماڊل
نشان (Sign) زبان (Language)
سگني فائير سگني فائيڊ لانگ پارول
(Parole) (Langue) (Signified( (Signifier)
نشان/لفظ ۾ زبان ۽ ان جي تصور جو ميلاپ هوندو آهي. سگني فائير ان نشان جي معنيٰ جڏهن ته سگني فائيڊ ان جي معنيٰ جي تصور کي قائم ڪرڻ ۾ مدد ڏيندڙ هوندو آهي.
سوسيئر لکي ٿو:
“The linguistic sign unites, not a thing and a name but a concept and a sound – image.” (13)
ترجمو: ”لساني نشان گڏجي ڪو نالو يا شيءِ نٿيون ٺاهن پر ڪنهن شيءَ جو تصور ٺاهن ٿيون، يا ڪنهن شيءَ جي تصور جو آواز ٺاهن ٿيون.“
مثال طور جيڪڏهن وڻ سگني فائير آهي ته وڻ جو تصور سگني فائيڊ آهي. هن ماڊل کي هن ريت به آسانيءَ سان سمجهي سگهجي ٿو.
نشان / لفظ جي معنيٰ (Signifier)
نشان / لفظ
نشان / لفظ جو تصور (Signified)
يا
وڻ جي معنيٰ
وڻ
وڻ جو تصور
سوسيئر جو چوڻ آهي ته سگني فائير زبان جو مادي، جڏهن ته سگني فائيڊ غيرمادي پهلو آهي. سگني فائيڊ جو تصور قدرتي طور تي انسان جي لاشعور جو حصو هوندو آهي. زبان جا اهي ٻئي رخ، هڪٻئي لاءِ لازمي هوندا آهن، جن کي ورهائي الڳ نٿو ڪري سگهجي. يعني ساختياتي لساني تجزئي جي مطابق ڪنهن به نشان جي معنيٰ، ان جي تصور کان سواءِ وجود رکي ئي نٿي سگهي، پر ساڳئي وقت سوسيئر جو اهو پڻ مؤقف آهي ته سگني فائير ۽ سگني فائيڊ هڪٻئي لاءِ لازمي جُز ته آهن پر انهن جي وچ ۾ جيڪو رشتو يا لاڳاپو آهي، اهو مصنوعي، آزاد ۽ خودمختيارانه (Arbitrary) آهي.
سوسيئر لکي ٿو:
“The term implies simply that the signal is unmotivated: That is to say arbitrary in relation to its signification with which it has no natural connection in reality. In conclusion linguistic signs are arbitrary.” (14)
تنهن ڪري اها ڳالهه واضح ٿئي ٿي ته اسان ڪنهن به شيءِ جي نمائندگيءَ لاءِ جيڪو لفظ يا نشان جوڙيو آهي، اهو ان شيءِ جي حقيقي فطرت ۽ داخلي خاصيت سان ڪو تعلق رکندڙ هجي. درحقيقت لفظ ۽ ان شيءِ جي وچ ۾ ڪوبه فطري، حقيقي ۽ منطقي رشتو ناهي هوندو، يعني لفظ وڻ، ان جي معنيٰ، ان جو تصور ۽ اها شيءِ جيڪا زمين مان پيدا ٿئي ٿي، جنهن ۾ ٿُڙ، شاخون ۽ پن ٿين ٿا، ڪوبه فطري رشتو ناهي هوندو. لفظ وڻ جي معنيٰ ۽ تصور ۾ وڻ جي ڪا به خاصيت موجود ناهي هوندي، نه ئي وري ان جي تصور قائم ٿيڻ ۾ ڪنهن خارجي قوت جو عمل دخل هوندو آهي. تنهن ڪري سوسيئر ان نتيجي تي پهچي ٿو ته زبان هڪ خودمختيار نظام آهي، جيڪو حقيقت ۾ فقط زبان جي ساخت سبب ئي قائم آهي. هتي اسان کي وجوديت جو پڙاڏو به ٻڌڻ ۾ اچي ٿو. جنهن وجود جو ڪوبه جوهر ناهي يا وري ڪنهن جوهر سان تعلق فطري نه اٿس. جيڪو به عمل ڪيو ويندو آهي اهو دراصل هڪ خودفريبي هوندي آهي، يعني ڪو به مثالي ڪردار هوبهو ان وجود لاءِ ناهي هوندو، پر اهو فرض (Assume) ڪيو ويندو آهي، جيڪو هڪ مخصوص ڪلچر مان اڌارو ورتل هوندو آهي. بلڪل اهڙيءَ طرح ساختيات ۾ لفظ جي ساخت ۽ معنيٰ جو پاڻ ۾ ڪوبه تعلق ناهي هوندو، نه وري لفظ ۽ شيءِ جو ڪو فطري رشتو هوندو آهي، بلڪه اهو به فرض (Assume) ڪيو ويندو آهي ۽ انهيءَ (Assumption) جو تعلق ڪلچر سان آهي. گوپي چند لکي ٿو:
“زبان کی خودمختاریت، درحقیقت زبان کی ساخت کو قائم کرتی ہے اور اس کی حفاظت کرتی ہے۔” (15)
اهوئي سبب آهي جو مختلف معاشرن ۾ هڪ ئي شيءِ جا مختلف نالا هوندا آهن، ڇاڪاڻ ته هر معاشرو نالي ڏيڻ جي عمل لاءِ آزاد هوندو آهي. مثال طور وڻ کي اردوءَ ۾ درخت، انگريزيءَ ۾ Tree جڏهن ته فارسي ۽ عربيءَ ۾ شجر چوندا آهن، تنهن ڪري اهو چئي سگهجي ٿو ته زبان ۽ شين کي نالن ڏيڻ جو عمل ته آفاقي آهي پر انهن جي جوڙڻ ۾ هر معاشري جي *ثقافتي عمل جو ڪردار اهم هوندو آهي.
جيئن ته ٻولي ثقافتي ساخت جو حصو آهي، تنهن ڪري ٻوليءَ کي معنيٰ به انهيءَ ساخت ۾ ملي ٿي، جيڪا هٿرادو هوندي آهي. جيڪڏهن ائين نه هجي ها ته پوءِ دنيا جي هر ٻوليءَ ۾ وَڻَ کي وَڻُ ئي چيو وڃي ها ۽ پوري دنيا جي ٻولي به هڪ ئي هجي ها، پر ائين نه آهي، تنهن ڪري سوسيئر ان نتيجي تي پهچي ٿو ته زبان فقط هڪ صورت (Form) آهي، جيڪا طبعي حقيقت آهي ۽ جوهر کان وانجهيل هئڻ سبب هر وقت تبديليءَ واري مرحلي مان گذرندي رهي ٿي.
گوپي چند نارنگ لکي ٿو:
“Language is a form, not a substance.” (16)
ترجمو: ”ٻولي متن جي شڪل آهي جيڪا جوهر کان بغير آهي.“
ان کان سواءِ ساختيات ٻٽن ابتڙن (Binary Oppositions) واري تصور کي اهميت ڏئي ٿي. سوسيئر چوي ٿو ته زبان جو سمورو ذخيرو ٻٽن ابتڙن ۽ مخالف لفظن جي آڌار تي مشتمل ٿئي ٿو. اسان ڪنهن به شيءِ کي فقط ان ڪري سڃاڻون ٿا ڇاڪاڻ ته ان جو ضد موجود آهي.
مثال طور رات جو ضد ڏينهن، اڇي جو ضد ڪارو، روشنيءَ جو ضد اوندهه، بهار جو ضد سرءُ ۽ مرد جو ضد عورت وغيره. متضاد لفظن تي مشتمل اهو زبان جو اهڙو ته وسيع ۽ اڻ کٽندڙ ڄار آهي، جنهن مان خبر پوي ٿي ته لفظ پنهنجو پاڻ قائم دائم نٿا رهن بلڪه اهي ٻين متضاد لفظن جي آڌار تي پنهنجو وجود قائم رکن ٿا.
ان حوالي سان قمر جميل لکي ٿو:
“پوری زبان تخالف باہمی (Binary Opposition) کا ایک جال ہے۔ ایک ایسا جال جو کہیں ختم نہیں ہوتا، اس سے یہ پتہ چلتا ہے کہ لفظ قائم بالذات نہیں بلکہ قائم بالغیر ہے۔” (17)
تنهن ڪري سوسيئر آخرڪار ان نتيجي تي پهچي ٿو ته زبان ۾ فقط فرق آهن، تنهن ڪري زبان اندر ڪنهن به قسم جو مثبت يا هاڪاري اظهار ڪونهي ۽ زبان ۾ معنيٰ به لفظن جي تضاد واري رشتي جي سبب پيدا ٿئي ٿي.
“In language there are only differences without positive terms.” (18)
هاڻي اسان سوسيئر جي لسانياتي ماڊل ۾ زبان جي ٻن حصن لانگ (Langue) ۽ پارول (Parole) کي بحث هيٺ آڻينداسين. سوسيئر جي مطابق لانگ، ٻوليءَ جي گرامر آهي، جنهن ۾ ٻوليءَ جا قاعدا، قانون ۽ ضابطا موجود هوندا آهن، جيڪي زبان کي نحوي ترڪيب بخشيندا آهن، جڏهن ته پارول مان مراد ڳالهه ٻولهه يا مڪالمي جي آهي. ٻين لفظن ۾ سماج جو فرد جيڪا ٻولي ڳالهائي ٿو، اُن ڳالهائڻ واري عمل کي سوسيئر، پارول (Parole) سڏيو آهي.
لانگ يا زبان جي گرامر درحقيقت زبان جي تجريدي ساخت آهي، جيڪا ڳالهائيندڙ جي ذهن ۾ لاشعوري طور تي موجود هوندي آهي ۽ ڳالهائڻ يا ابلاغ جي عمل کي ڪنٽرول ڪندي آهي، پر لانگ يا زبان جي گرامر کي اظهار لاءِ پارول يا ڳالهه ٻولهه جي ضرورت پوندي آهي.
گوپي چند نارنگ لکي ٿو:
“لانگ (Langue) زبان کا نظام محض ہے۔ اصول و ضوابط کا ذہنی تصور جو غیر شخصی ہے اور جو زبان کے بار بار استعمال کا سرچشمہ ہے، جب کہ Parole اسی کا وہ فی الواقعہ استعمال ہے جو روزمرہ تکلم میں رونما ہوتا ہے اور اصلاً زبان کے کلی تجریدی نظام سے ماخوذ ہے۔” (19)
انهيءَ تصور کي هينئن به سمجهي سگهجي ٿو:
لانگ زبان جي گرامر
زبان =
پارول مڪالمو / ڳالهه ٻولهه
ڏٺو وڃي ته ڪابه ٻولي گرامر ۽ لفظن جي باهمي رشتي تي مدار رکندي آهي. گرامر ۾ لفظن جو هڪ مقرر سلسلو ۽ جملن جي مخصوص ترتيب (Syntax) ٿئي ٿي، جنهن تحت جملي ۾ معنيٰ مقرر ٿيندي آهي. مثال طور: ”مظهر نظم لکيو.“ هن جملي ۾ جيستائين آخري لفظ ”لکيو“ نٿو اچي، تيستائين معنيٰ ظاهر نه پئي ٿئي. سوسيئر ان کان اڳتي وڌندي چوي ٿو ته جملي ۾ اهي امڪاني لفظ جيڪي غيرحاضر آهن، اهي به معنيٰ کي ظاهر ڪرڻ ۾ پورو ڪردار ادا ڪن ٿا. جيئن جيڪڏهن ”لکيو“ جي بجاءِ ”پڙهيو“، ”موڪليو“، ”ڦاڙيو“ يا ”ساڙيو“ وغيره جهڙا لفظ اچن ته معنيٰ بدلجي وڃي ٿي. سوسيئر ان عمل کي ‘Paradigmatic’ اصطلاح جو نالو ڏنو آهي، جيڪو گرامر ۾ لفظن جي تشريح سان تعلق رکي ٿو، جنهن سبب جملن ۾ نحوي ترڪيب پيدا ٿئي ٿي.
مٿئين بحث مباحثي کان پوءِ اهو نتيجو اخذ ٿئي ٿو ته ساختيات، ادب جو اهو نظريو آهي، جنهن مطابق ڪنهن به زبان جي حقيقت ان جي اندر ئي موجود هوندي آهي، جنهن کي پڙهڻ، پرکڻ ۽ سمجهڻ لاءِ متن کي جاچڻ يا متن جي تجزيي جي ضرورت پوندي آهي، جنهن کي متن جو (Decode) ڪرڻ جو عمل ڪوٺيو وڃي ٿو. انهيءَ تجزيي جو بنياد سوسيئر جي
لسانياتي ماڊل تي رکيل آهي. ٻوليءَ جو اهو تجزيو، ان ٻوليءَ جي مخصوص ثقافتي نظام ذريعي ڪيو وڃي ٿو. ساخت پسند نقاد مختلف لکڻين ۾ انهيءَ ساخت (Structure) يا نظام جو تفصيلي تجزيو ڪندا آهن، جنهن تحت اهي لکڻيون لکيون وڃن ٿيون. ان سان گڏوگڏ معنوي پهلو ڪهڙن اصولن ۽ ڪهڙين ڳالهين تحت جنم وٺي ٿو، انهيءَ جي جانچ لهندا آهن يا لڪل معنيٰ کي ڳوليندا آهن، ڇاڪاڻ ته بهرحال ساختيات مطابق متن (Text) ئي حقيقت آهي.