سنڌي ادب جو ساختياتي تجزيو:
(Structural Analysis of Sindhi Literature)[/b]
ساختياتي تنقيد جي نقطئه نظر موجب هاڻ اسان سنڌي ادب جو ساختياتي تجزيو وٺندي، اهو ڏسنداسين ته مختلف نج سنڌي لفظ توڙي ڌارين ٻولين جا لفظ، مختلف اصطلاح توڙي ادب جا ٽڪرا پنهنجي ساخت ۽ ثقافتي نظام سان لهه وچڙ سبب ڪهڙي ريت معنيٰ ۽ مفهوم پيدا ڪن ٿا. سنڌي ٻوليءَ ۾ کوڙ سارا اهڙا لفظ موجود آهن، جن جي لفظي يا لغوي معنيٰ ته هڪ آهي پر ثقافتي نظام ۾ سندن ساخت سبب معنيٰ تبديل ٿي وئي آهي.
مثال طور:
جانور معنيٰ جان وارو. جان واريون ته ڪيتريون ئي شيون آهن، جيئن انسان، جانور، ٻوٽا، پکي، جيت جڻيا وغيره، پر سنڌي ٻوليءَ جي ساخت ۽ ثقافتي نظام ۾ اهو تصور طئي ٿيل آهي ته جانور معنيٰ چوپايو مال.
اهڙيءَ ريت ”شراب“ لفظ آهي. عربي زبان ۾ شراب لفظ ”پاڻي“ لاءِ استعمال ٿيندو آهي، پر سنڌي ٻوليءَ جي ساخت ۾ شراب معنيٰ پاڻي ناهي بلڪ شراب لفظ جو تصور وسڪي، وائين ۽ بيئر وغيره سان جڙيل آهي.
ڪسبياڻي معنيٰ ”پورهيو ڪندڙ زال“. لغوي اعتبار سان هر اها عورت ڪسبياڻي آهي، جيڪا ڪم، پورهيو يا مزدوري ڪري ٿي، پر سنڌي زبان جي ساخت ٻڌائي ٿي ته ڪسبياڻي لفظ جو مطلب آهي جسم وڪڻندڙ عورت يا وحشيا.
استاد لفظ جي معنيٰ آهي ”سيکاريندڙ“ يا ”ڪنهن علم جي ڄاڻ ڏيندڙ“. اهو لفظ فقط استادن لاءِ ئي استعمال ٿيندو هو، پر موجوده وقت ۾ ان لفظ پنهنجي ساخت تبديل ڪري ڇڏي آهي ۽ ڪيترين ئي معنائن ۾ رائج آهي. مثال طور ٺڳ، جڳاڙي ماڻهوءَ لاءِ استاد لفظ استعمال ٿيڻ، جئين وڏو ڪو استاد آهين يار! يا مختلف هنرن سان لاڳاپيل ماڻهن لاءِ استاد لفظ کي ڪم آڻڻ، جيئن گاڏين جي مڪينڪ لاءِ، بس جي ڊرائيور لاءِ. ساڳي صورتحال ”ڪامريڊ“ لفظ سان به نظر اچي ٿي.
سنڌي ٻوليءَ ۾ خوبصورت، رنگارنگي، اڻ ڳڻيا اصطلاح به استعمال ٿين ٿا، جيڪي ٻوليءَ جي سونهن ۾ تمام گهڻو واڌارو ڪن ٿا. انهن جي ساخت جو تجزيو به سنڌيءَ ۾ ڪري سگهجي ٿو. مثال طور ”اک هڻڻ“ اصطلاح آهي، جنهن جي معنيٰ قطعي طور اها ناهي ته اک ڪڍي ڪنهن کي هڻجي. اک هڻڻ جي معنيٰ ڪنهن کي اشارو ڪرڻ. دنيا جي ٻين ٻولين جا ماڻهو ڪڏهن به هن اصطلاح جو ”اشارو ڪرڻ“ وارو مفهوم نٿا اخذ ڪري سگهن، ڇاڪاڻ ته ٻين ٻولين سان تعلق رکندڙ ماڻهن جو ڌيان فقط لفظي معنيٰ ڏانهن ويندو، جڏهن ته سنڌي ٻولي ڳالهائيندڙ هر فرد ان اصطلاح جي ساخت کي فوراً سمجهي ويندو.
اهڙيءَ ريت ٻيا به کوڙسارا اصطلاح آهن، جيئن ”آسمان مان تارا لاهڻ“. سنڌي ٻوليءَ جو ثقافتي نظام ۽ ساخت ٻڌائي ٿي ته آسمان مان تارا لاهڻ معنيٰ ڪوبه ڏکيو ڪم ڪري ڏيکارڻ.
اصطلاح آهي ”ٻٻرن کان ٻير گهرڻ“. ان جو مطلب اهو ڪونهي ته ڪو واقعي ٻٻر ۾ ٻير ٿيندا آهن ۽ گهرڻ سان ملي به پوندا آهن. سنڌي ٻوليءَ جي قومي ساخت ۽ ثقافتي نظام تحت هن اصطلاح جي معنيٰ تشڪيل ڏنل آهي ته ڪنهن ڪم جي ٿيڻ جو آسرو نه ڪرڻ. اهڙي ريت اهي تصور ٻڌندڙن توڙي ڳالهائيندڙن ۽ لکندڙن جي ذهنن ۾ پنهنجي مڪمل مفهوم سميت موجود هوندا آهن. اهڙيءَ ريت سنڌي ٻوليءَ جي مزاج جو به ساختياتي تنقيدي تجزيو پيش ڪري سگهجي ٿو. سنڌي ٻولي پنهنجي ڪيترين ئي خاصيتن سبب ٻين ٻولين کان نرالي آهي. انهن مان هڪ خاصيت آخري آواز تي حرڪت واري اصول جي به آهي. هن خاصيت تحت لفظ اچارجڻ مهل انهيءَ تي زور ايندو آهي. مثال طور اسم آهي ”فهميده“. هي اسم ڳالهائڻ وقت ”فهميدان“ طور اچاريو ويندو. ان جو سبب اهو آهي ته مختلف ٻولين سان ثقافتي لهه وچڙ سبب جيڪي لفظ سنڌي ٻوليءَ جو حصو بڻجي ويا آهن، انهن پنهنجي ساخت سنڌي ٻوليءَ جي انهيءَ مزاج تحت تبديل ڪري ڇڏي آهي ۽ نئين طريقي سان سنڌي ٻوليءَ ۾ مروج ٿيا آهن. اهڙا ٻيا به کوڙ مثال ملن ٿا. جهڙوڪ:
جل – جر
تعويذ – تائيٿ
ساجن – سڄڻ
بئنڪ – بئنڪاري
ائڪٽر – اداڪار
آٽوميٽڪ – خودڪار
اسٽاپ – اسٽان
ماشاءَ الله – شال
اسلام عليڪم – سلاماليڪم
مارڪيٽ – مالڪيٽ وغيره.
تنهن کان سواءِ سنڌي ادب جي مختلف دورن جي ثقافتي نظام ۽ ساخت جو تجزيو به ان حوالي سان قابلِ ذڪر آهي.
سڀ کان پهريائين ڪلاسيڪل دور کي ڏسون ٿا، جنهن کي اسان ڏاهپ ‘Wisdom’ وارو دؤر به چئي سگهون ٿا. مجموعي طور هن دؤر ۾ ادب جو ثقافتي نظام صوفي مت وارو هو. توهان کي ننڍي کنڊ، هند توڙي سنڌ جي ادب ۾ صوفي مت وارو ڪلچر ملندو. ڀڳت ڪبير، ميران ٻائي، گرو نانڪ، شاهه عنايت، شاهه ڪريم، خواجه محمد زمان، بابا بلهي شاهه، سلطان باهو ۽ خواجه غلام فريد جي فڪر ۽ فسلفي ۾ جيڪو شاعراڻو متن ملي ٿو، ان ۾ لفظن جو ڪلچر صوفي ازم وارو آهي.
حوالي طور هيٺيان بيت ڏسو:
ڀڳت ڪبير مطابق:
صاحب میرا ایک ہے دوجا کہا نہ جائے،
دوجا صاحب جو کہوں صاحب کھرا رسائے۔ (25)
شاهه ڪريم جي فڪر مطابق:
تون چئو الله هيڪڙو، وائي ٻي مَ سک،
سچو اکر من ۾ سوئي، لکئو لک. (26)
يا وري سلطان باهو جو فلسفو ڏسو:
الست بربکم سنیا دل میرے نت قالو بلیٰ کو کیندی ہو
حب وطن دی غالب ہوئی ہک پل سون نہ دیندی ہو
قہر پوے تینون رہزن دنیا توں تاں حق داراہ مریندی ہو
عاشقاں مول قبول نہ کیتی باہو تونے کر کر زاریاں روندی ہو۔ (27)
توهان کي سڀني شاعرن جي فڪر ۾ فقط ڪل ۽ جُز جي عڪاسي ملندي، ڇاڪاڻ ته هن دؤر جي ادبي متن تحت لفظن جو ڪلچر ئي اِهو جڙيو ته صوفي مت يا وحدت الوجود جي فڪر ۽ فلسفي جي عڪاسي ڪجي.
اهڙيءَ ريت جڏهن ادب ۾ مزاحمتي دؤر آيو، جنهن ۾ ون يونٽ جي قائم ٿيڻ سان زبان جو مسئلو پيدا ٿيو ته سڀئي ناليوارا اديب جهڙوڪ شيخ اياز، عبدالڪريم گدائي، شمشيرالحيدري، نارائڻ شيام، امر جليل، علي بابا، طارق اشرف، رسول بخش پليجو، نجم عباسي، سراج الحق ميمڻ ۽ آغا سليم وغيره جي تخليقن جو ادبي متن قوم پرستيءَ ۽ وطن
پرستيءَ جي فڪر جي عڪاسي ڪرڻ لڳو. سندن مزاحمتي ادب ۾ لفظن جو ڪلچر بغاوت وارو هو، جنهن ۾ اديب جا سمورا فڪري، جذباتي توڙي رومانوي جذبا ڌرتيءَ ۽ ٻوليءَ سان وابسته ٿي ويا.
شيخ اياز انهيءَ احساس تحت لکي ٿو:
سنڌ ديس جي ڌرتي توتي پنهنجو سِيسُ نمايان...
ڪينجهر کان ڪارونجهر تائين توکي چشمن چايان...
گيت به مون وٽ تنهنجا ماتا بيت به تنهنجا ڀانيان...
مٽي ماٿي لايان...(28)
گدائيءَ جو مزاحمتي فڪر ڏسو:
تنهنجا ويڙها ۽ وستيون سدا پيا وسن،
منهنجي سک جا چمن، سنڌ پيارا وطن. (29)
يا نارائڻ شيام جو هي شعر ڏسو:
سنڌ کي ڪونه ڇڏائي ڪو سگهي سنڌين کان،
سنڌ سنڌين ۾ وسي، سنڌ هِتي، سنڌ هُتي،
ملڪ بڻجي ٿو مٽيءَ سان نه مگر ماڻهن سان،
سنڌ کي ڪونه ڇڏائي ڪو سگهي سنڌين کان،
ماڻهن جي پوي صاف سندن ٻوليءَ مان ڄاڻ،
شيام ڳالهائجي سنڌي ٿي جتي سنڌ اتي. (30)
تنهن کان پوءِ وري جڏهن ادب ۾ ترقي پسنديءَ جو دؤر آيو ته، رجعت پسند سوچ خلاف لکيو ويو. هر پراڻي ۽ عام روايتي فڪر جي ڀيٽ ۾ نئين ۽ منفرد سوچ کي ڀليڪار ڪيو ويو، تنهن ڪري اهي ساڳيا اديب متن ذريعي لفظن جي ڪلچر ۾ ترقي پسند فڪر جي نمائندگي ڪرڻ لڳا. توهان ڏسندؤ ته حيدر بخش جتوئي، شيخ اياز، سرويچ سجاولي، ابراهيم منشي، تنوير عباسي جي ترقي پسند شاعري، جمال ابڙي ۽ امر جليل جون روشن خياليءَ واريون ڪهاڻيون، اِن مخصوص دؤر جي پيداوار آهن.
جيئن شيخ اياز چيو:
انقلاب! انقلاب!
ڳاءِ انقلاب، ڳاءِ!
ڌوڏ سامراج کي
ٺاهه سو نئون نظام
جو چڱو چئي عوام. (31)
سرويچ سجاولي روشن خيال ۽ ترقي پسند فڪر جي عڪاسي ڪندي لکي ٿو:
هت چور، وڏيرا، ڪامورا، بس ٽئي جهڙا ڀاءُ سڳا،
ٿا مسڪينن کي ماريو ڦريو، پائن عمدا ويس وڳا. (32)
يا وري ابراهيم منشي لکي ٿو:
مون پڪ سڃاتا پنهنجا هئا، ڪي ڌارين سان گڏ ڌاڙي ۾،
ٿي واٽ ڏسيائون ويرن کي، ويهي وانگيئڙن جي واڙي ۾. (33)
توهان ڏسندؤ ته جڏهن اهي دؤر پنهنجي پڄاڻيءَ تي پهتا ته نه شيخ اياز اسان کي مزاحمتي ۽ ترقي پسند شاعري ڏيئي سگهيو، نه جمال ابڙو ۽ نه امر جليل ڪا روشن خيال ڪهاڻي تخليق ڪري سگهيا. شيخ اياز آخر ۾ مذهب ڏانهن مائل ٿي، دعائون گهرڻ لڳو ۽ نصيحتون ڪرڻ لڳو. اڄ به توهان جو امر جليل، رسول بخش پليجو ۽ آغا سليم موجود آهن، پر ان ڏهاڪي جي هڪ به ڪهاڻي سنڌي ادب کي ناهن ڏيئي سگهيا، ڇاڪاڻ ته ادب جو اهو مخصوص دؤر، جنهن جي ثقافتي نظام ۾ لفظن جي ساخت ترقي پسنديءَ ۽ روشن خياليءَ واري هئي، اها پنهنجي پڄاڻي تي پهچي چڪي آهي.
موجوده دؤر ۾ سنڌي ادب جي صورتحال اِها آهي ته ان جو عبوري دؤر هلي رهيو آهي، جنهن جو نه ڪو فلسفو آهي ۽ نه ئي وري ڪو فڪري موضوع ۽ نظريو، جيڪو ادب جي اڳواڻي ڪري سگهي.
سنڌي ادب ۾ هن وقت وڏو خال پيدا ٿي چڪو آهي، جنهن جي ڪري ادب خلا ۾ لٽڪي ويو آهي. لفظ پنهنجي ساخت ۽ ثقافتي نظام وڃائي ويٺا آهن، جنهن ڪري ادب خوبصورت لفظن جي ڪاريگريءَ ۽ تڪ بنديءَ تائين محدود ٿي ويو آهي. اهڙو مُئل ادب معاشري ۽ اديب جي زندگيءَ ۾ ڪنهن به قسم جو تحرڪ پيدا ڪرڻ ۾ ناڪام وڃي رهيو آهي.