فيمينزم تي لکيل ڪجهه مضمونن جو جائزو:
(Analysis of Feminism in Essays)[/b]
سنڌي ادب ۾ مضمون نگاريءَ جي صنف ۾ عورتن جي مختلف مسئلن ۽ موضوعن سان لاڳاپيل ڪجهه مضمون ملن ٿا، جن ۾ سڀ کان پهريان بادام ناتوان جو مجموعو ’خوش خصلت خاتون‘ ملي ٿو. هن مجموعي ۾ عورت جي حوالي کان مختلف مضمون ڏنل آهن، جهڙوڪ حميده جي ڪهاڻي، عورت، هيڻيءَ عورت جي صلاح ڏاڍي مرد کي، نيڪ سيرت عورت ۽ نااهل مرد وغيره. بنيادي طرح سان هن مجموعي ۾ لبرل فيمينزم جو عڪس وڌيڪ نظر اچي ٿو، جيڪا فيمينزم جي پهرين لهر هئي، جنهن ۾ عورت جي تعليم حاصل ڪرڻ کي سڀ کان اهم قرار ڏنو ويو.
بادام ناتوان پنهنجي مضمون ”عورت“ ۾ لکي ٿي:
”هر زماني ۾ هر هنڌ، هوءَ هميشه مرد جي زير نظر ۽ حڪم هيٺ رهندي آئي آهي، ڪٿي کيس جهل جي زندان ۾ رکيو ويو آهي، ته ڪٿي عالم بي عمل، ڪٿي کيس عيش و طرب جو سامان سمجهيو ويو آهي، ته ڪٿي هڪ زر خريد غلام؟ ڪٿي از حد آزادي، ته ڪٿي بيحد بنديخانو! آخر ڇو؟ ڇاڪاڻ ته هوءَ صحيح علم کان محروم ۽ پنهنجي وجود جي اهميت کان بي خبر آهي.“ (60)
هتي ليکڪا، عورت جي ڪمزوري، بيوسي ۽ لاعلمي جو سبب علم کان محرومي ڄاڻايو آهي. هوءَ واضح طور ٻڌائي ٿي ته، جيستائين عورت کي تعليم جي زيور سان آراسته نه ڪيو ويندو، تيستائين هوءَ پنهنجي وجود جي اهميت کان اڻ واقف ئي رهندي.
امر سنڌو جو لکيل مضمون ”عورت حقن لاءِ جدوجهد ۽ سنڌي سماج“ پڻ فيمينزم جي تحريڪ بابت ڪيترائي سوال اڀاري ٿو. هن مضمون ۾ فيمينزم جي تاريخ، فيمينزم ڇا آهي؟ سنڌي سماج ۾ فيمينزم جو تصور، عورت جي حيثيت، سندس حق ۽ انهن جي حاصلات لاءِ ڪوشش جهڙن موضوعن تي روشني وڌي وئي آهي. امر سنڌو يورپ ۾ شروع ٿيندڙ فيمينسٽ تحريڪ جو هڪ تقابلي جائزو سنڌي سماج ۾ عورت جي حيثيت ۽ رائج قدرن تي روشني وجهڻ ذريعي ڪيو آهي.
سندس چوڻ آهي ته، عورت جي گهٽ سماجي حيثيت ۽ حقن جي حاصلات ۾ سڀ کان وڏي رڪاوٽ سماج ۾ پدري نظام جو رائج هئڻ آهي جنهن سبب عورت کي برابريءَ واري حيثيت حاصل نه آهي جيڪڏهن عورت کي آزادي ۽ مساوي حق گهرجن ته پوءِ سماج ۾ پدري نظام کي ختم ڪري برابريءَ جي بنياد تي عورت جي حقن کي فعال بڻائڻ جا هڪ جهڙا موقعا فراهم ڪرڻا پوندا.
”عورت جدوجهد جي حوالي سان جديد تاريخ ۾ وڏا دور رهيا آهن. ووٽ جي حقن واري جدوجهد ۽ سٺ جي ڏهاڪي ۾ شروع ٿيل نسائي تحريڪ، اها ووٽ جي حقن واري تحريڪ ئي هئي “Suffer Gate Movement”، جنهن سماج ۾ پهريون ڀيرو اهو محسوس
ڪرايو ته سماج ۾ انساني برابري واري تصور لاءِ محض نظرياتي ئي نه پر شعوري ڪوشش به گهربل هجي ٿي. اسان جهڙن ٻه صديون پوئتي پيل سماجن ۾ اهو تصور يقينن هن وقت به بنهه مشڪل ٿيندو ته عورتن جي جدوجهد ۽ سندن سماجي حيثيت جي مٿڀرائپ دراصل سماجي ترقيءَ جي انهن بنيادي نڪتن منجهان آهي جيڪي انساني تخليق ۾ سڀني سماجي گروهن جي شراڪت داريءَ کي سماجي اوسر جو بنياد مڃين ٿا.“ (61)
تنهن کانپوءِ سحرگل ڀٽي جو مضمون ”ڇا رڳو عورتن جي ڳالهه ڪرڻ انتها پسندي ناهي“ ذڪر جوڳو آهي. هن مضمون ۾ سحر گل فيمينزم تحريڪ جي مخالفت ۾ لکيو آهي ۽ ڪيترن ئي نون نڪتن ۽ رخن ڏانهن سوچ جو محور موڙيو آهي.
جيئن ته مضمون جي عنوان مان ئي واضح آهي ته سحرگل صرف عورتن جي حقن جي ڳالهه ڪرڻ تي يقين نٿي رکي، سندس رايو آهي ته موجوده جديد سماج توڙي قديم رائج قدرن مطابق ماڻهو بقا جي جيڪا جنگ وڙهي رهيو آهي، سا طبقاتي جنگ آهي، جنهن ۾ مرد توڙي عورت ٻئي مظلوم ۽ استحصال جو شڪار آهن.
يورپي دنيا فيمينزم تحريڪ جي کوکلي نعري بازي ۽ پروپئگنڊا ذريعي موجوده سماج ۾ وڌيڪ پيچيدگيون پيدا ڪرڻ جو سبب بڻجي رهي آهي، جنهن سبب انسان محض ڪنهن هڪ مخصوص جنس جي حقن جي حاصلات جي جنگ ۾ پنهنجي اصلي مقصد يعني طبقاتي جنگ خلاف جدوجهد ۽ خاتمي کان پري ٿي رهيو آهي.
سندس چوڻ آهي ته حقيقت اها آهي، ته طبقاتي سماج اندر صرف هيٺيون طبقو پيڙجي رهيو آهي. اهڙي طبقي ۾ جيڪڏهن عورت مظلوم آهي ته استحصال جو شڪار مرد به ٿئي ٿو، جيڪڏهن ڪنهن کي مڪمل مراعتون حاصل آهن ته اهو صرف مٿيون طبقو آهي، جنهن ۾ حڪمراني ڪندڙ صرف امير شخص آهي پوءِ اهو شخص مرد به ٿي سگهي ٿو ته عورت به. سحر گل فيمينسٽ تحريڪ کي غير متوازن سوچ ۽ غيرسنجيده رويو قرار ڏئي ٿي.
هوءَ لکي ٿي ته:
”اهو طئي آهي ته اسان جي دنيا (جنهن کي هوٽئين دنيا سڏين ٿا) اها ڪيترن ئي پيڙهيل طبقن ۽ (Bonded Labour) گروهن سان ڀريل آهي. ان ۾ هاري، مزدور، جبري پورهيو ڪندڙ وغيره اچي وڃن ٿا. هڪ طبقاتي تعصب ۽ استحصال آهي، جنهن کي سماج جو هر فرد (مرد توڙي عورت ۽ ٻار) هڪ جهڙو ڀوڳي ٿو. اتي بهتر اهو ئي ٿيندو ته ان طبقاتي استحصال خلاف انساني حقن جي بينر هيٺ رهي مزاحمت ڪجي، بجاءِ ان جي جو ”عورتا زاد نظريي“ جهڙي غيرمتوازن سوچ آڏو آڻي، غيرسنجيده بحث شروع ڪرائي سماج ۾ غيرمتوازن ڪلچر کي عام ڪجي.“ (62)
ان حوالي کان عطيه دائود جو مضمونPoetry” “Feminine voices in Sindhi به ڳڻائي سگهجي ٿو. هن مضمون ۾ عطيه دائود سنڌي شاعريءَ جي صنف ۾ اوائلي دور کان موجوده دور تائين جي عورت شاعرائن ۽ سندن شاعريءَ تي تبصرو ڪيو آهي، ان کان سواءِ لوڪ عوامي شاعريءَ ۾ عورت جو ڪردار پڻ بحث هيٺ آندو اٿس.
هن مضمون جو ٽيون حصو اهم آهي، جنهن ۾ عطيه دائود اهو سوال اٿاريو آهي ته سنڌ ۾ شاهه لطيف ۽ شيخ اياز جي سطح جي ڪابه شاعره ڇو ڪونهي؟ مضمون ۾ عطيه دائود سنڌي ادب جي مرد ليکڪن کي سخت تنقيد جو نشانو بڻايوآهي. سندس چوڻ آهي ته مرد ليکڪ جيڪي پنهنجو پاڻ کي سماجي سڌاري جا ٺيڪيدار سمجهن ٿا، معاشري کي تبديل ڪرڻ ۽ انقلاب جون ڳالهيون ڪن ٿا، انهن جو رويو ۽ سوچ پنهنجي گهر جي عورت لاءِ ڪيڏي نه سطحي آهي. عطيه دائود اهڙن ليکڪن جي گهروارين کي باقاعده مظلوم سڏيو آهي.
عطيه، مرد ليکڪن جي گهر وارين سان ذاتي طور ڪيل ڳالهه ٻولهه جو حوالو ڏيندي ٻڌائي ٿي ته:
“Shamshir-ul-Haidri’s wife, Once told me affectionately, Marry a thief dacoit or Scoundrel if you will, But please remember, never marry a poet.” (63)
”سنڌ جي عورت واد تحريڪ جي ڇنڊڇاڻ“ منوج ڪمار جو لکيل مضمون آهي، جنهن ۾ هن سنڌ ۾ عورت واد تحريڪ جي ناڪاميءَ جي سببن کي بحث هيٺ آندو آهي.
سندس چوڻ آهي ته سنڌ ۾ عورت واد تحريڪ کي مناسب رخ ۾ کڻي هلندڙ ۽ ميچوئر ليڊرشپ ناهي ملي سگهي، بلڪ هيءَ تحريڪ چند مخصوص عورتن جي دائري اندرمحدود ٿي وئي آهي، جنهن کي پڻ هٿ وٺي مرد ۽ عورت جي جنس جهڙي غيرسنجيده ۽ فضول جهيڙي جي ور چاڙهيو ويو آهي، جنهن ڪري هيءَ تحريڪ عوام جي استحصال کي سماجي، سياسي ۽ معاشي سطح تي روڪڻ بجاءِ صرف مخصوص عورتن جي شاعراڻي اظهار تائين محدود ٿي ويئي آهي. تنهن کانسواءِ منوج ڪمار جو اهو پڻ خيال آهي ته عقيدي ۽ نسل جي بنياد تي سياست ڪندڙ گروپن وانگر عورت واد تحريڪ پڻ مثبت تنقيد کان لنوائي ٿي. سندس چوڻ آهي ته بغير مثبت تنقيد جي، ذاتي جائزي وٺڻ واري روايتن جي فڪري مباحثي ڪرڻ جي ۽ معاملن کي بحث سان حل ڪرڻ واري عزم جي عورت واد تحريڪ جو اڳتي وڌڻ ممڪن ئي ناهي.
منوج ڪمار لکي ٿو ته:
”سنڌ ۾ عورتن جي مسئلن جي انبارن جي باوجود به صحيح معنيٰ ۾ ڪا عورت واد تحريڪ اُڀري نه سگهي آهي. سنڌ ۾ هڪ مضبوط عورت وادتحريڪ جي نه اڀرڻ جا ڪيترائي سبب آهن، هڪ ته سنڌ ۾ عورت واد تحريڪ کي ڪا ميچوئر ليڊرشپ نه ملي سگهي آهي، جيڪا سنڌ جي عورتن جي مسئلن کي انهيءَ فڪري بالغ نظريءَ سان ڏسي ۽ سنڌ جي عورت جي مخصوص ڊائنامڪس کي سمجهي انهيءَ لاءِ ڪا واضح حڪمت عملي ٺاهي سگهي.“ (64)