لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

جديد ادبي تنقيدي نظرين ۽ لاڙن جو سنڌي ادب تي اثر

ھي ڪتاب اصل ۾ پي ايڇ ڊي جي لکيل ٿيسز آھي جيڪا ڊاڪٽر ساجدہ پروين پاران ڪراچي يونيورسٽي ۾ ڊاڪٽر غفور ميمڻ جي نگراني ۾ مڪمل ڪئي وئي. ڊاڪٽر ساجدہ لکي ٿي:
”هي ڪتاب ”جديد ادبي تنقيدي نظرين ۽ لاڙن جو سنڌي ادب تي اثر“ منهنجي پي ايڇ ڊي جي ٿيسز آهي، جيڪا مون مسلسل پنج سال جاکوڙ ۽ تحقيق ڪندي لکي آهي. هن ٿيسز تي مون کي ڪراچي يونيورسٽي پي ايڇ ڊي جي ڊگري ايوارڊ ڪئي هئي. در اصل هي موضوع پنهنجي مواد ۾ تمام ڏکيو موضوع آهي، هن ۾ نه ڪنهن شخصيت جا پيرا کڻڻا آهن، نه وري ڪو هن موضوع تي اڳ ۾ ڪو ڪم ٿيل آهي. هي منهنجي لاءِ هڪ وڏي چئلينج هو ته هن موضوع تي مان تحقيق ڪريان. اڄ جي دور جي صورتحال عام ماڻهو کي سمجهه ۾ نٿي اچي ته آخر دنيا کي ڇا ٿي ويو آهي جو فطرتي ڪلچر نه رهيو، نه وري انساني قدر رهيا آهن. رشتا ناتا صرف مفادن جي چوڦير گهمن ٿا. آخر انهيءَ دور کي ڇا چئجي انهيءَ دور جي ڪهڙي اپسٽيم آهي؟ اهو ئي چئلينج هو جنهن کي مون قبول ڪري هن تحقيق ۾ هٿ وڌو.“
Title Cover of book جديد ادبي تنقيدي نظرين ۽ لاڙن جو سنڌي ادب تي اثر

يورپي ادب ۾ ماورائيت جو جائزو:

يورپي ادب ۾ ماورائيت جو جائزو:
(Analysis of Surrealism in European Literature)
جيڪڏهن يورپي ادب ۾ ماورائي فڪر جا پيرا کڻجن ته ان جي ارتقا ۽ اوسر جا نشان يونان جي سرزمين تي ملن ٿا. مشهور يوناني شاعر هيسئڊ (Hesiod) اها دعويٰ ڪئي هئي ته علم ۽ فن جون مقدس ديون مٿس مهربان هيون ۽ کيس شاعريءَ جون الهامي قوتون کانئن مليون هيون، جن جي اثر تحت هو شاعري ڪندو هو.
“The surrealist impulse has been present in literature from Hesiod (who claimed to be instructed by the Muses.)” (12)
ترجمو: ”ماورائيت جو اثر، ادب ۾ هيسئڊ کان موجود آهي، جنهن اها دعويٰ ڪئي ته هن کي ماورائيت جي فڪر جي آمد الهام ٿي آهي.“
تنهن کان پوءِ انگلينڊ جي پهرئين شاعر، ڪئيڊمن (Caedmon) کان ڪولرج (Coleridge) ۽ بائرن (Byron) تائين، شڪسپيئر (Shakespeare) کان جان ملٽن (John Milton) تائين جن عظيم شاعرن جو سلسلو ملي ٿو. انهن سڀني جي ادبي ڪم ۾ تخيل، علامت، اشاريت ۽ لاشعوريت جي اثر تحت حقيقت جا ڌنڌلا عڪس ضرور جهلڪندي نظر ايندا. مثال طور ڪئڊمين (Caedmon) جو (When Possessed by the spirit of God) ڪولرج جو نظم (Kubla Khan) ۽ بائرن جو نظم (Fatal Man) وغيره ماورائي ادب جا بهترين مثال آهن. باقاعده تحريڪ طور ماورائي ادب جو پهريون ڪم (The Magnetic fields) ڪتاب ۾ اينڊري برٽن (Andre Breton) ۽ فلپي سوپولت (Philippe Soupalt) ڪيو، جنهن تي تبصرو ماورائيت جي تاريخ ۽ پس منظر ۾ بحث هيٺ اچي چڪو آهي.
تنهن کان پوءِ ٽيهه ۽ چاليهه جي ڏهاڪي ۾ ڪيترن ئي ليکڪن جا نالا ملن ٿا، جن وٽ ماورائي فڪر جي نمائندگي ملي ٿي. جهڙوڪ: بٽائيلي (Bataille)، سموئيل گرين برگ (Samuel Green Berg)، چارلس هينري فورڊ (Charles Henri Ford)، وليم ڪارلوس وليمس (William Carlos Williams) وغيره. پر هي ليکڪ ٻي مهاڀاري جنگ جي تباهه ڪارين سبب ماورائي ادب کي پڪي پختي مرڪزيت عطا نه ڪري سگهيا. ماورائي ادب ۾ پنجاهه جي ڏهاڪي جا مشهور ليکڪ وليم بوروف (William Burroughs) ۽ جيڪ ڪيروڪ (Jack Kerouac) آهن، سندن ادبي ڪم ماورائيت جي ڀرپور عڪاسي ڪري ٿو. وليم بوروف جو ناول ’دي نيڪڊ لنچ‘ (The Naked Lunch) ان جو بهترين مثال آهي، جيڪو 1959ع ۾ شايع ٿيو. هن ناول ۾ چرس، جاسوسي، هم جنس پرستي، سائنسي ڪهاڻيون ۽ ڪافڪا جي تغير پسنديءَ جي فڪر جهڙا موضوع کڻي عجيب و غريب واقعن جي کچڻي ڏيکاري وئي آهي.
“In a Convoluted and disturbing string of events, a drug addict flees from the police. On his travels, he meets up with various members of the underground drug and homosexual cultures.” (13)
ترجمو: ”ويڙهيل ۽ انتشار ٿيل عنصرن وارن واقعن ۾ هڪ مواليءَ جو پوليس کان ڀڄڻ دوران سفر ۾ ڪيترن ئي هم جنس پرست ماڻهن ۽ ڊرگ مافيا وارن سان ملاقات ٿئي ٿي.“
مثال طور: ناول ۾ هڪ ماورائي مخلوق آهي، جيڪا نوجوانن سان هم جنسيءَ کان پوءِ کين قتل ڪري ڇڏي ٿي. هڪ هم جنس پرست ماڻهوءَ جو مثانو، سندس جسم مان نڪري شهر ۾ ڪنهن نوجوان جي ڳولا ۾ نڪري پوي ٿو ۽ هڪ چرسي ڏيکاريل آهي، جنهن کي هڪ جيوگهرڙي وارن جانورن جهڙوڪ ايموبيا وغيره کائڻ جي عادت آهي.
تنهن کان پوءِ وليم بوروف ناولن جي ٽرائلٽ واري سلسلي تحت سافٽ مشين (Soft Machine) ناول 1961ع ۾، ’دي ٽڪٽ ديٽ ايڪپلو ڊيڊ‘ (The Ticket that Exploded) ناول 1962ع ۾ ۽ نووا ايڪسپريس (Nova Express) ناول 1964ع دوران لکيا، هي ناول پڻ ماورائي ادب جي اهم ڪڙي ثابت ٿيا.
سٺ جي ڏهاڪي ۾ ماورائي ادب پنهنجو رخ ٿورو تبديل ڪيو. هن دور ۾ سائنسي ڪهاڻين جي فڪري رخ جي وڌيڪ اپٽار ٿيڻ لڳي ۽ ادب ۾ خلائي مخلوق، سيارن بابت مختلف ڏندڪٿائن، روبوٽن ۽ ايٽمي دور جي عجيب و غريب ڪهاڻين جهڙا موضوع ادب جو حصو بڻيا.
“The development of Science fiction (S F) as a representation of popular culture, The number of stories which used the ‘invading aliens/ Martians/ robots’ theme as an allegory for communism or the terror of the atomic age is impressive.” (14)
ترجمو: ”سائنسي فڪشن واري ادب جي ترقي و ترويج ۾ دراصل نهايت مشهور ڪلچر جي نمائندگي ٿي، جنهن ۾ ڪيتريون ئي ڪهاڻيون جن ۾: حمله آور خلائي مخلوق، مارس سيارن بابت فرضي ڪٿا، روبوٽ، جيڪي علامتي طور ڪميونزم ۽ ائٽمي دور جي دهشت کي پيش ڪن ٿا، اهي ڏاڍا متاثرڪن آهن.“
سٺ جي ڏهاڪي جو اهم ليکڪ ڊونلڊ اي وولهيم (Donald. A. Wollheim) آهي. ڊونلڊ جو تعلق آمريڪا سان هو، هو هڪ ئي وقت مصنف، پبلشر ۽ دنيا جي بهترين سائنسي ڪهاڻين “World’s Best Science fiction (SF)” رسالي جو ايڊيٽر هو. ڊونلڊ
ڪيترن ئي ليکڪن جي سائنسي ڪهاڻين جا ايڊيٽوريل لکڻ سان گڏوگڏ پاڻ به فرضي نالي ڊيوڊ گرين نل (David Grinnell) جي نالي سان ڪيترائي سائنسي ڪهاڻين تي مبني ناول لکيا، جهڙوڪ: اڪراس ٽائيم (Across Time)، دي مارٽين ميزائيل (The Martian Missile)، دي سيڪريٽ آف سيٽرنس رنگس (The Secret of Saturn’s Rings)، دي سيڪريٽ آف دي نائنٿ پلانيٽ (The Secret of the Ninth Planet) وغيره.
“Donald . A. Wollheim was an American science fiction editor, publisher, writer and fan. As an author, he published under his own name as well as under pseudonyms, including David Grinnell.” (15)
ترجمو: ”ڊونالڊ اي وولهيم، آمريڪن سائنسي فڪشن جو ايڊيٽر، پبلشر ۽ ليکڪ هو، هن هڪ ليکڪ جي حيثيت سان پنهنجي اصلي نالي سان گڏوگڏ فرضي نالي ڊيوڊ گرين نل سان پڻ لکيو.“
ان حوالي سان برطانيه جي رسالي نيو ورلڊس (New worlds) جو ڪردار به ساراهه جوڳو آهي جنهن ڪيترن ئي ليکڪن کي متعارف ڪرايو، انهن ۾ بريئن الڊس (Brain Aldiss)، جَي. جِي. بيلارڊ (J. G. Ballard)، ٿامس ڊسچ (Thomas Disch)، فلپ ڪي ڊڪ (Philip. K. Dick) جا نالا تمام گهڻا مشهور ٿيا.
فلپ ڪي ڊڪ (Philip .K. Dick) ستر جي ڏهاڪي ۾ تمام گهڻي شهرت حاصل ڪئي، هن ماورائيت ۽ جديديت پڄاڻان جي گڏيل فڪر تحت ڪيترائي ناول لکيا، جن ۾ ابِڪ (Ubik)، اي اسڪينر ڊارڪلي (A Scanner Darkly)، ويلس (Valis) ۽ ٽائيم آئوٽ آف جوائنٽ (Timeout of Joint) وغيره شامل آهن.
ٽائيم آئوٽ آف جوائنٽ (Time out of Joint) ناول ۾ هڪ اهڙو ڪردارآهي، جنهن کي معروضي طور دنيا جي ڪابه شيءَ ڏسڻ ۾ نٿي اچي. هو صرف انهن شين جي نالن جون

پرچيون، جيڪي ان مخصوص شيءِ جي ٻاهريان چنبڙيل آهن، سي ڏسي ۽ پڙهي سگهي ٿو.
مثال طور جڏهن کيس تمام گهڻي اُڃ لڳي ٿي ته، هو هڪ دڪان تي بوتل خريد ڪرڻ وڃي ٿو، دڪاندار کيس هڪ خالي گلاس ڏئي غائب ٿي وڃي ٿو، جنهن تي “Soft drink” جي پرچي لڳل هجي ٿي.
“‘Time out of joint’ deals with the author’s favorite subject, reality in conflict with objective reality, theme mixture of everyday characters finding themselves having to deal with events that are far from ordinary.” (16)
ترجمو: ”’ٽائيم آئوٽ آف جوائنٽ‘ ناول ليکڪن جي پسنديده موضوعن تي بحث مباحثو ڪري ٿو، جنهن ۾ حقيقت ۽ معروضيت وچ ۾ مونجهارو ڏيکاريل آهي، جنهن جو مقصد اهو هو، ته روزمره جا گڏيل عام ڪردار، جيڪي مختلف واقعن کي منهن ڏين ٿا، اهي درحقيقت عام نه آهن.“
نوي جي ڏهاڪي جو مشهور ليکڪ مارٽن ايمس “Martin Amis” آهي. سندس مشهور ناول ٽائيمس ايرو “Times Arrow” آهي، جيڪو هن 1991ع ۾ لکيو. هن ناول ۾ وقت ۽ حالتن کي نوي 1990ع جي ڏهاڪي کان ويهن 1920ع جي ڏهاڪي ڏي هڪ دفعو ٻيهر موٽ کائيندي ڏيکاريو ويو آهي.
“The Narrator sees Todd’s life progressing backwards from death to birth…. Most life events confuse him because he sees them occurring backwards.” (17)
ترجمو: ”مرڪزي ڪردار ”ٽوڊ“ جي زندگيءَ جي واقعن کي پوئتي ترقي ڪندڙ ڏيکاريو ويو آهي، يعني مرڻ کان ڄمڻ تائين... اڪثر زندگي جا واقعا منجهائيندڙ آهن ڇاڪاڻ ته اهي واقعا کيس ماضيءَ ڏي ڌڪين ٿا.“
موجوده دور ۾ جراسڪ پارڪ (Jurassic Park)، ريڊرس آف دي لاسٽ آرڪ
(Raiders of the lost Ark)، ميٽرڪس (Matrix) ۽ اي لائيس اِن ونڊر لينڊ (Alice in wonder land) فلمون، مائيڪل جيڪسن (Michael Jackson) ۽ ميڊونا (Madonna) جا ميوزڪ البم سرريئلسٽ ادب جا بهترين مثال آهن.