ساختيات پڄاڻان: (Post-Structuralism)
[/b]پهريان اسان ساختيات پڄاڻان تحريڪ جي وصف جو ادبي حوالن ذريعي تجزيو وٺون ٿا. برٽينيڪا انسائيڪلوپيڊيا مطابق:
“Movement in literary criticism and philosophy began in France in the late 1960s... It held that language is not a transparent medium that connects one directly with a ‘truth’ or reality outside it but rather a structure or code, whose parts derive their meaning from their contrast with one another and not from any connection with an outside world.” (5)
ترجمو: ”1960ع جي آخر ۾ ادبي تنقيد ۽ فلسفي جي تحريڪ شروع ٿي، جنهن جي مطابق ٻولي واضح ۽ شفاف ذريعو ناهي، جنهن جي مدد سان ٻاهرين حقيقت ۽ سچائيءَ تائين پهچ حاصل ڪري سگهجي، سواءِ ان جي ته اها هڪ ساخت يا ڪوڊ آهي، جنهن جا ڪجهه حصا هڪٻئي سان لاڳاپن مان معنيٰ پيدا ڪندا آهن، پر ٻوليءَ جو ٻاهرين دنيا سان ڪوبه لاڳاپو ناهي.“
ساختيات پڄاڻان تنقيدنگاريءَ جو مڃڻ آهي ته متن جي حقيقت تائين پهچ حاصل ڪرڻ لاءِ ٻولي غيرشفاف ذريعو آهي، جيڪو معنيٰ ۽ مفهوم جي ڀرپور عڪاسي نٿو ڪري، ڇاڪاڻ ته ساختياتي نظريو جنهن بنيادي ’ساخت‘ جي تصور جي ڳالهه ڪري ٿو، اهو سِڪي جو فقط هڪ پاسو آهي، جڏهن ته ٻوليءَ اندر معنيٰ در معنيٰ جو هڪ وسيع ۽ اڻ کٽندڙ سلسلو آهي، جنهن ۾ حتمي ۽ مستقل نتيجي تي پهچڻ ناممڪن آهي.
وِڪي پيڊيا (Wikipedia) جو چوڻ آهي:
Post-Structuralism offers a way of studying how knowledge is produced and critiques structuralist premises. It argues that because history and culture condition the study of underlying structures, both are subject to biases and misinterpretations. A Post-Structuralist approach argues that to understand an object (e.g: a text), it is necessary to study both the object itself and the system of knowledge that produced the object. (6)
ترجمو: ”ساختيات پڄاڻان مطالعو اهو ڏس ڏيئي ٿو ته ساختياتي حدن اندر علم ۽ تنقيد ڪيئن پيدا ڪجي. اهو اعتراض واري ٿو ته جيئن ته تاريخ ۽ ثقافتي حالتون محدود ساخت ۾ آهن، تنهن ڪري ٻنهي جو بنياد غلط تصور ۽ رغبت تي آهي. ساختيات پڄاڻان جا دليل آهن ته معروض/متن کي سمجهڻ لاءِ اهو ضروري آهي ته متن ۽ ڄاڻ جي ان نظام، جنهن متن کي پيدا ڪيو آهي، انهيءَ جو مطالعو ڪرڻ گهرجي.“
ساختيات پڄاڻان تحريڪ ساختياتي نظريي جو جائزو وٺندي، ان ڳالهه تي بحث ڪري ٿي ته ثقافتي ۽ تاريخي حالتون جيئن ته هميشه ساڳيون نٿيون رهن، تنهن ڪري متن جي صحيح نموني معنيٰ اخذ ڪرڻ لاءِ ضروري آهي ته ان نظام مطابق ئي شين جو اڀياس ڪجي، جنهن مخصوص ماحول جون اهي پيداوار آهن.
آڪسفورڊ ڊڪشنري، ساختيات پڄاڻان جي وصف هن ريت بيان ڪري ٿي:
“Post-Structuralism emerged in French intellectual life in the late 1960s and early 1970s, Post-Structuralism departed from the claims to objectivity and comprehensiveness made by structuralism and emphasized instead plurality and deferral of meaning, rejecting the fixed binary oppositions of structuralism and the validity of authorial authority.” (7)
ترجمو: ”ساختيات پڄاڻان نظريو، فرانس ۾ 1960ع جي آخر ۽ 1970ع جي شروعات ۾ سڄاڻ حلقن ۾ پيدا ٿيو. ساختيات پڄاڻان، ساختيات جي پيدا ڪيل معروض/متن جي سمجهاڻي جي مختلف رخن کان پري ٿيندي، ڪثرتي معنيٰ جي موجودگيءَ تي زور ڏيندي، ساختياتي ٻٽن متضادن ۽ ڪنهن به معنوي اختيار کي مڪمل طور رد ڪرڻ جي ڳالهه ڪري ٿو.“
ساختياتي نظريو متن جي جنهن مخصوص معنيٰ ۽ ٻٽن متضادن جو ذڪر ڪري ٿو. ساختيات پڄاڻان فڪر ان دعويٰ کي رد ڪندي اها ڳالهه واضح ڪري ٿو ته، هڪ ئي متن جون ڪيتريون ئي معنائون ٿي سگهن ٿيون، ڇاڪاڻ ته ٻولي به لغت وانگر ڪم ڪري ٿي، جنهن ۾ هڪ ئي لفظ جي معنيٰ کي ٻيا به ڪيترائي لفظ بيان ڪندا آهن، تنهن ڪري اهو چوڻ ته متن ۾ مرڪزيت آهي يا ان جي ڪا هڪ طئي ٿيل معنيٰ آهي ۽ فقط ابتڙ لفظن جي پس منظر ۾ انهن کي سمجهي سگهجي ٿو، اهو بلڪل غلط آهي.
جَي. جِي. مرڪيئر (J. G. Merquior) ساختيات پڄاڻان بابت پنهنجي راءِ ڏيندي لکي ٿو:
“A love-hate relationship with structuralism developed amongst many leading French thinkers in the 1960s.” (8)
ترجمو: ”1960ع دوران فرانس جي ڪيترن ئي ناليوارن عالمن ۾ ساختياتي نظريي لاءِ محبت ۽ نفرت واري رشتي/احساس جو جنم ٿيو.“
ساختيات پڄاڻان نظريو ساڳئي وقت ساختياتي نظريي کي قبول به ڪري ٿو ته ان کي رد به ڪري ٿو، ڇاڪاڻ ته ان حقيقت کي به ڪنهن صورت ۾ تبديل نٿو ڪري سگهجي ته بهرحال ساختيات پڄاڻان نظريي جو بنياد، ساختياتي نظريي تي ئي رکيل آهي. انهن ٻنهي نظرين پنهنجون پنهنجون اهم شيون هڪٻئي سان شيئر ڪيون آهن.
مبارڪ لاشاري پنهنجي مضمون ۾ ساختيات پڄاڻان بابت لکي ٿو:
”ساختيات پڄاڻان پنهنجي عمل ۾ هر متن ۽ ڳالهه ۾ اهو جانچي ٿي ته ان ۾ ڪنهن ڳالهه جي واضح بيان سان گڏوگڏ ڇا لڪايل آهي. ساختيات پڄاڻان يا ردِتشڪيل موجب هر بيان ۽ متن يا ٽيڪسٽ پنهنجي پاڻ ۾ ڪجهه لڪائي ٿو.“ (9)
مجموعي طور ساختيات پڄاڻان نظريي جي مختلف وصفن جي تجزيي مان اهو نتيجو اخذ ٿئي ٿو ته ساختيات پڄاڻان تنقيدنگاري، ساختياتي نظريي تي تنقيد جي ڪري ويهين صديءَ جي ستر واري ڏهاڪي ۾ وجود ۾ آئي آهي. ساختيات پڄاڻان فڪر سوسيئر جي معنوي مرڪزيت “Logo Centric” دعويٰ کي رد ڪندي اهو ٻڌائي ٿو ته متن ۾ طئي ٿيل معنوي مرڪزيت ممڪن ئي ناهي ۽ نه ئي وري فقط ٻٽن مخالف لفظن (Binary Oppositions) جي پس منظر سبب معنيٰ تائين پهچي سگهجي ٿو. ٻوليءَ ۾ معنوي عمل حقيقت ۾ غير مرڪزيت (De-Centering) وارو فعل آهي، جنهن ۾ معنوي وحدت ٽٽي ٽڪرا ٽڪرا ٿي فنا ٿي وڃي ٿي، جڏهن ته ان عمل جو بنياد جيڪ ڊيريڊا (Jacques Derrida) جي ڀڃ گهڙ (Deconstruction) واري نظريي ۽ ان جي طريقي ڪار تي رکيل آهي، جنهن تي اڳتي هلي تفصيل سان روشني وجهون ٿا.
مختصر طور اهو چئي سگهجي ٿو ته ساختيات نظرياتي تحريڪ هئي، جڏهن ته ساختيات پڄاڻان فلسفياڻي تحريڪ آهي.