ادب جي ساختياتي تنقيد:
(Structural Criticism of Literature)
ادب ۾ ڪنهن به شهپاري جي فني قدر و قيمت طئي ڪرڻ لاءِ اسان کي مختلف تنقيدي نظريا موجود ملن ٿا. انهن مان ادب جو ساختياتي تنقيدي نظريو به هڪ آهي، جيڪو ويهين صديءَ جو جديد تنقيدي نظريو مڃيو وڃي ٿو. ادبي دنيا ۾ ساختياتي تنقيد جو پايو وجهندڙ رولينڊ بارٿز (Roland Barthes) ۽ جيڪ ڊيريڊا (Jacques Derrida) آهن. شروعات ۾ ساختياتي تنقيد جي ميدان ۾ روسي هيئت پسندن کي به شامل سمجهيو ويندو هو، پر بعد ۾ جيئن جيئن يورپي ۽ فرانسيسي مفڪرن جي توجهه سبب ساختياتي تنقيد ترقي ڪندي وئي، ان ادبي تنقيد جي ميدان مان روسي هيئت پسندن ۽ نئين تنقيد (New Criticism) جهڙن تنقيدي نظرين کي هميشه لاءِ نيڪالي ڏئي ڇڏي. اهوئي سبب آهي جو شروعات ۾ ساختياتي تنقيد کي نئين نئين تنقيد (New New Criticism) به چيو ويندو هو.
ٻين نظرين جهڙوڪ ساختيات پڄاڻان ۽ ڀڃ گهڙ جي ڀيٽ ۾ اڄ ڪلهه ساختيات جو نظريو گهٽ اهميت وارو آهي، ڇاڪاڻ ته ساختياتي نظريو، ساخت جي جبريت سبب تمام سخت تنقيد جو شڪار بڻيو ۽ کيس غيرتاريخي هئڻ جو لقب ڏنو ويو، پر جيئن ته ساختيات مان ٻين اهم نظرين جهڙوڪ ساختيات پڄاڻان ۽ ڀڃ گهڙ جنم ورتو، تنهن ڪري بهرحال ساختياتي نظريي جي پنهنجي جاءِ تي اهميت کان انڪار نٿو ڪري سگهجي.
وِڪي پيڊيا “Wikipedia” ٻڌائي ٿو:
“Structuralism has often been criticized for being ahistorical and for favoring deterministic structural forces over the ability of people to act.” (20)
ترجمو: ”ساختيات تي اڪثر اها تنقيد ٿيندي آهي ته اها تاريخ جي برخلاف جبريت جي حامي آهي، جيڪا ماڻهن جي ڪارڪردگيءَ جي صلاحيت کان وڌيڪ ساختياتي طاقت جي جبريت تي يقين رکي ٿي.“
ساختياتي تنقيدي نظرئي جي انفراديت اها آهي ته ان صدين کان قائم ادب جي مختلف نظرين جهڙوڪ ادب براءِ ادب، ادب براءِ زندگي ۽ا دب براءِ اظهار کي هميشه جي لاءِ رد ڪري ڇڏيو آهي، ڇاڪاڻ ته گذريل ڪجهه وقت تائين ادبي دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ اهميت ليکڪ جي ذات کي ملندي رهي آهي ۽ ادب بابت مختلف ڳالهيون يا روايتون عام طور رائج رهيون آهن، جهڙوڪ ادب مصنف جي ذات جو اظهار آهي يا ادب زندگيءَ جي مختلف حقيقتن جي ترجماني ڪري ٿو يا وري ادبي شهپاري جي ڪا هڪ مخصوص طئي ٿيل معنيٰ هوندي آهي وغيره.
رولينڊ بارٿز لکي ٿو:
“The Author still reigns in histories of literature, biographies of writers, interviews, magazines…… the explanation of a work is always sought in the man or woman who produced it.” (21)
ترجمو: ”ليکڪ اڄ به ادب جي تاريخ ۾ بادشاهت ڪري ٿو. آتم ڪهاڻي هجي، انٽرويو، مئگزين هجي پر ان جو تفصيل ۽ سمجهاڻي وري به ان مرد يا عورت وٽان ئي ڳولهي ويندي آهي، جنهن ان کي لکيو آهي.“
هن وقت ادب ۾ وڌيڪ اهميت پڙهندڙ يا قاريءَ کي حاصل آهي بلڪ اهو چوڻ غلط نه ٿيندو ته جديد ادبي تنقيدي نظرين، تنقيد جو بنياد ئي پڙهندڙن جي هٿن ۾ ڏيئي ڇڏيو آهي.
“Classic criticism has never paid any attention to the reader: for it, The writer is the only person in literature….. to give writing its future, it is necessary to overthrow the myth: the birth of the reader must be at the cost of the death of the Author.” (22)
ترجمو: ”ڪلاسڪ ادب ۾ تنقيد، پڙهندڙن ڏانهن ڌيان نٿي ڏئي. انهيءَ ۾ ليکڪ واحد ماڻهو آهي، جيڪو لکڻين کي مستقبل ڏئي ٿو ۽ پنهنجن لکڻين کي حياتي بخشي ٿو، پر پڙهندڙ جو جنم صرف ان وقت ٿئي ٿو، جڏهن ليکڪ جو موت ٿئي ٿو يعني ڏندڪٿائي ادب کان وٺي پڙهندڙ جو جنم ۽ اهميت ليکڪ جي ثانوي حيثيت تي آهي.“
ساختياتي نظريي ان نڪتي کي به رد ڪري ڇڏيو آهي، ته انسان جو ذهن معنيٰ جو ماخذ يا سرچشمو آهي. ان جي ابتڙ ساختياتي نظريو ان نڪتي تي زور ڏئي ٿو ته، ادب ۾ معنيٰ جو سرچشمو لساني ۽ ثقافتي نظام آهي، جيڪو هر وقت عمل پيرا رهي ٿو. ادب جون نيون توڙي پراڻيون معنائون، هن لساني ۽ ثقافتي نظام تحت ئي جنم وٺن ٿيون، باقي انسان جو ذهن ازخود معنيٰ کي پيدا نٿو ڪري. ها باقي انساني ذهن، ادبي شهپاري جي معنيٰ جي سڃاڻپ، ان کي قبول يا رد ڪرڻ ۽ گڏوگڏ نئين شڪل ڏيڻ جو وسيلو ضرور بڻجي ٿو. ساختياتي نظريو ان رويي جي پڻ مخالفت ڪري ٿو ته ڪنهن به ادبي متن جون خاصيتون قيد ڪري سگهجن ٿيون، يا اهي خودڪفيل آهن، بلڪ ساختياتي تنقيد جو سمورو زور ان ڳالهه تي آهي ته متن وسيع ثقافتي نظام جي اندر وجود رکي ٿو، جنهن ۾ متن جي وضاحت هڪٻئي سان لاڳاپي جي رشتي سبب پيدا ٿئي ٿي ۽ اهو عمل ان ڪري ممڪن ٿئي ٿو، ڇاڪاڻ ته ثقافتي نظام ۾ معنوي نظام جو وسيع تصور موجود ٿئي ٿو.
گوپي چند لکي ٿو ته:
“ساختیات کا اصرار ہے کہ متن نہ صرف بطور ایک نظام کارگر ہوتا ہے، بلکہ ادبی نظام وسیع تر ثقافتی نظام کے اندر تغاعل رکھتا ہے، گویا بخلاف نئی تنقید کے ساختیات، ہیئت میں مقید نہیں اور وسیع تر معنیاتی نظام کا تصور رکھتی ہے۔” (23)
هاڻي سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته ليکڪ، جيڪو متن تخليق ڪري ٿو، پڙهندڙ يا قاري ان جو مفهوم ۽ معنيٰ ڪهڙيءَ ريت اخذ ڪري ٿو، ان تصور کي اسان هن ماڊل تحت آسانيءَ سان سمجهي سگهون ٿا.
پس منظر
ليکڪ متن پڙهندڙ
لساني نظام
ڪوبه ليکڪ پڙهندڙ کي جيڪو پيغام متن (Text) جي صورت ۾ ڏيندو آهي، ان جو هڪ مخصوص ثقافتي پس منظر ۽ لساني نظام يعني (Code) ٿيندو آهي، جنهن کي ليکڪ ۽ پڙهندڙ ٻئي چڱي نموني سمجهي وٺندا آهن، ڇاڪاڻ ته هڪ ئي معاشري سان تعلق رکندڙ ٻنهي فردن جي ذهنن ۾ اهو ثقافتي ۽ لساني نظام پنهنجي مڪمل پس منظر سان گڏ يڪسان طور موجود هوندو آهي.
رولينڊ بارٿز ان نڪتي جي وضاحت ڪندي لکي ٿو ته ڪوبه ليکڪ حقيقت ۾ ڪابه نئين شيءِ تخليق نٿو ڪري بلڪه هو پهريان کان موجود ادبي روايتن، ثقافت ۽ زبان جي لغت مان فيض حاصل ڪندي، پهريان کان لکيل روايتن کي فقط هڪ نئين شڪل ڏيندو آهي. ڪابه تحرير خالص نه هوندي آهي بلڪ مختلف حوالن جا ٽڪرا، مختلف خيال، قدر، ڪلچر ۽ تاريخ جو گڏيل سڏيل حلوو هوندو آهي، جن کي ليکڪ گڏي هڪ ڪري ڇڏيندو آهي.
“We know that a text is not a line of words releasing a single theological meaning (The message of the Author God) but a multidimensional space in which a variety of writings, none of them original blend and clash. The text is a tissue of quotations drawn from the innumerable centers of culture.” (24)
ترجمو: ”هاڻ اسان کي اها خبر آهي ته تخليق الهامي ناهي، نه وري لفظن جي اها سٽ آهي، جنهن جي معنيٰ ۾ خدائي پيغام ليکڪ ذريعي ڏنو ويو هجي. هڪ گهڻو رخو خال جنهن ۾ قسمين قسمين ليک ڀريل هجن، پر انهن مان هڪ به اصلي نه هجي، اهو مختلف قولن جو مجموعو آهي، جيڪو اڻ ڳڻيل ڪلچر جي مرڪزن مان ورتل هوندو آهي.“
تنهن ڪري ساختياتي نقاد جڏهن ڪنهن به ٻوليءَ جو تجزيو ڪندو آهي ته هو ادبي متن جي تفصيل ۽ تفسير سمجهائڻ جي بجاءِ ان ثقافتي نظام کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪندو آهي، جنهن جي ڪري ڪوبه متن ڪا شڪل وٺي ٿو يا وري تخليق ٿئي ٿو. جيئن ته اهو نظام مخصوص Codes تي مشتمل ٿئي ٿو، تنهن ڪري ساختياتي نقاد ٻوليءَ جي مطالعي دوران ڪنهن به لکڻيءَ جي ساخت ذريعي انهن عنصرن جي عمل (Function) کي جاچيندو آهي، جيڪي متن ۾ معنيٰ ۽ مفهوم پيدا ڪندا آهن، پوءِ اهي عنصر انهيءَ مخصوص لکڻيءَ جي اندر به هوندا آهن ته اهڙين ٻين لکڻين ۾ به لڪل هوندا آهن، تنهن ڪري ساختياتي تنقيد ساڳئي قسم جي هڪ لکڻي کي ٻين لکڻين سان ڳنڍڻ جي حامي پڻ آهي. انهيءَ عمل کي بين المتنيت*(Intertextuality) چيو وڃي ٿو.