ساختيات پڄاڻان۽ ڀڃ گهڙ (Post Structuralism and Deconstruction)
هيري شيوڪاڻي صاحب پاڻ اهو اصطلاح گهڙيو آهي، جنهن بابت هُو لکي ٿو:
”اول ته ڊي ڪنسٽرڪشن (Deconstruction) فقري جو سنڌيءَ ۾ جيڪو متبادل ترجمو، دوست آنند کيماڻيءَ ڏنو آهي، اُهو مون کي غلط ٿو ڀاسي، هُن ان کي ’ردِتشڪيل‘ سڏيو آهي... مون جيئن ان سڌانت کي سمجهيو آهي ته ان ۾ ساهتيڪ پاٺ (Literary Text) ۾ رد ڪجهه ڪونه ٿو ٿئي يا ڪجي... البت اِن پرڪريا سان، ساهتيه پاٺ جي گهڙت ۾ سمايل سچ معنيٰ، توڙي اظهاري قوتن (ڪمزورين به) تائين پهچڻ جي ڀڃ گهڙ ڪري، وري گهڙڻ، پرولي سلڻ جهڙي هڪ سنجيده ڪوشش ڪجي ٿي. ان ڪري مون اِن لاءِ ’ڀڃ گهڙ‘ جو فقرو سمجهايو آهي.“ (1)
ساختيات پڄاڻان ۽ ڀڃ گهڙ ويهين صديءَ جي ستر واري ڏهاڪي جا جديد فلسفياڻا ۽ ادبي تنقيدي نظريا آهن، جن جي شروعات پڻ ساختياتي نظريي وانگر فرانس کان ۽ ساختياتي نظريي تي ئي تنقيد جي ردِعمل سان ٿي آهي.
“Post-Structuralism is a critique of structuralism conducted from within that is, it turns certain of structuralism’s arguments against itself and points to certain fundamental in consistencies in their method which structuralists have ignored.” (2)
ترجمو: ”ساختيات پڄاڻان نظريو، ساختيات تي تنقيد جي ردِعمل ۾ پيدا ٿيو، جنهن جا مضبوط دليل ساختيات جي اندر سندس بنيادي ساخت ۽ طريقي ڪار ۾ موجود هئا، جن کي ساختياتي تنقيدنگارن نظرانداز ڪري ڇڏيو هو.“
هي ٻئي نظريا ساختيات پڄاڻان ۽ ڀڃ گهڙ تقريباً گڏوگڏ اسريا آهن. ساختيات پڄاڻان تنقيدي نظريو، هڪ اهم فڪري ڌارا آهي، جنهن مان ٻين به ڪيترن ئي ادبي تنقيدي نظرين جو جنم ٿيو آهي. مثال طور پڙهندڙ جي موٽ واري تنقيد (Reader’s Response Criticism)، تحليل النفسيءَ جو نظريو (Psychoanalytic Theory)، سائيبر ادبي نظريو (Cyber Literature)، نئين تاريخيت ۽ ثقافتي ماديت تنقيدي نگاري (New Historicism & Cultural Materialism)، بيٺڪيت پڄاڻان ۽ ڊائسپورا تنقيد نگاري(Post colonialism and Diaspora Criticism) ۽ ليکڪ جو موت تنقيدنگاري (Death of Author) وغيره.
اهي سمورا ادبي تنقيدي نظريا پنهنجي جوهر ۾ ساختيات پڄاڻان فڪر رکندڙ آهن، جن تي تفصيلي تبصرو، هن باب جو موضوع پڻ آهي، جڏهن ته ڀڃ گهڙ نظريو، ساختيات پڄاڻان فڪر رکندڙ نظرين جي تجزيي ۽ مطالعي جو هڪ طريقي ڪار آهي. ٻين لفظن ۾ اسان اهو چئي سگهون ٿا ته ساختيات پڄاڻان تحريڪ فڪر آهي ۽ ان جو فن ڀڃ گهڙ نظريو آهي.
“The Post-Structuralist literary critic is engaged in the task of ‘deconstructing’ the text: This process is given the name ‘deconstruction’ which can roughly be defined as applied Post-Structuralism.” (3)
ترجمو: ”ساختيات پڄاڻان ادبي تنقيدنگار جيڪي متن جي ڀڃ گهڙ جي عمل ۾ رُڌل هئا، انهن انهيءَ عمل کي ڀڃ گهڙ جو نالو ڏنو، جنهن کي عام طور ”عملي ساختيات پڄاڻان“ جي نالي سان به سڃاتو وڃي ٿو.“
ڀڃ گهڙ نظريي جو باني جيڪ ڊيريڊا (Jacques Derrida) آهي، جڏهن ته ٻين اهم ادبي شخصيتن ۾ رولينڊ بارٿز (Roland Barthes)، جيڪ لاڪان (Jacques Lacan)، جوليا ڪرسٽيوا (Julia Kristeva) ۽ مشعل فوڪو (Michel Foucault) جا نالا گهڻا اهم آهن. اهي مفڪر پهريان ساختياتي نظريي سان وابسته هئا، پر پوءِ جلد ئي کين ساختياتي نظريي جي مختلف اوڻاين جو احساس ٿي ويو ۽ پنهنجو احتساب ڪندي انهن مفڪرن ئي ساختيات پڄاڻان تنقيدنگاريءَ جو بنياد وڌو.
“Barthes, Lacan and Foucault, for example were identified as Post-Structuralists, who had gone beyond structuralism narrowly conceived.” (4)
ترجمو: ”بارٿز، لاڪان ۽ فوڪو، ساختيات پڄاڻان جا مڃيل پوئلڳ هئا، جن ساختياتي تصورن کان تمام گهڻو اڳتي سوچيو.“