ڀڃ گهڙ طريقي ڪار جو بنياد ۽ وضاحت:
(Basics and Explanation of Deconstructive Method) [/b]
ڊيريڊا جي فڪر جو بنياد هڪ ئي جملي تي رکيل آهي، جنهن کي هن پنهنجي ڪتاب ‘of Grammatology’ ۾ وري وري ورجايو آهي. اهو جملو آهي: “There is no thing outside of the text.” جنهن جو ذڪر اڳ ۾ به اچي چڪو آهي.
ڊيريڊا جو چوڻ آهي ته سموري حقيقت متن جي اندر ئي آهي. ٻوليءَ جي معنوي پهلوءَ لاءِ ڪنهن ٻئي نظام يا معروضيت کي جاچڻ بيڪار آهي. تنهن کان پوءِ ڊيريڊا جي فڪر جو ٻيو اهم نڪتو سوسيئر جي لوگو سينٽرازم “Logo Centrism” اصطلاح جي مخالفت تي رکيل آهي.
“Logo Centrism” مرڪب لفظ آهي، جيڪو ‘Logos’ ۽ ‘Centre’ لفظن جو مجموعو آهي. Centre معنيٰ ”مرڪز“ جڏهن ته Logos يوناني ٻوليءَ جو لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي لفظ/ڪلام، تنهن ڪري ‘Logo Centrism’ جي معنيٰ ٿي لفظ/ڪلام جي مرڪزيت.
ڊيريڊا، لوگو سينٽرازم ‘Logo Centrism’ اصطلاح جي تشريح ٻن مختلف حوالن ذريعي سمجهائي ٿو. هڪ عيسائي مذهب جي عقيدي مطابق ۽ ٻيو مغربي مابعد الطبيعاتي فلسفي ذريعي، تنهن کان پوءِ هُو انهن ٻنهي تشريحن کي ٻوليءَ جي فلسفي سان جوڙي ٿو. عيسائي مذهبي عقيدي مطابق ڊيريڊا جو چوڻ آهي، ته ٻوليءَ جي شروعات يا ابتدا ڳالهائڻ ذريعي ٿي آهي، ڇاڪاڻ ته سندن مقدس ڪتاب بائيبل پڻ ان ڳالهه جي گواهي ڏئي ٿو.
“In the beginning was the word.” (23)
يعني سڀ کان پهريان ڪائنات جي پيدائش لاءِ خدا ڪي لفظ چيا، تنهن ڪري سندن مڃڻ آهي ته ٻوليءَ جي شروعات ڳالهائڻ ذريعي ٿي آهي، نه ڪي لکت سبب.
ٻوليءَ جي اهڙي ڪردار سبب ئي مغرب وارن دنيا جي سمورين شين/مظهرن کي به ٻن ابتڙن ذريعي جاچڻ شروع ڪيو، جنهن کي سوسيئر پڻ پنهنجي ساختياتي لسانيات ۾ ٻٽن متضادن/ابتڙن (Binary Oppositions) جي نالي سان ڄاڻايو آهي.
ٻي تشريح مطابق ڊيريڊا جو چوڻ آهي ته فلسفي جا جيڪي به مغربي مابعدالطبيعاتي تصور ملن ٿا، اهي ‘Logo Centrism’ يعني لفظ جي مرڪزيت يا ٻين لفظن ۾ ائين کڻي چئجي ته لفظ جي معنيٰ جي موجودگيءَ تي قائم آهن.
“Derrida’s readings of various texts and the constructions of his own texts are explorations of Western ‘Logo Centrism’. The metaphysics of presence...” (24)
ترجمو: ”ڊيريڊا جي مختلف قسمن جي پڙهڻي ۽ سندس پنهنجي متن جي گهڙت، مغربي ’لوگو سينٽرازم‘ جي اصطلاح جي ڦهلاءَ ۽ ڳولا جو نتيجو آهي، جنهن کي مابعدالطبيعات جي موجودگي چئي سگهجي ٿو...“
اهو ائين ته افلاطون کان وٺي هوسرل تائين جيڪي به فلسفي ملن ٿا، ڊيريڊا تن جي فلسفياڻا بيانن جو تجزيو ڪري، اهو ثابت ڪيو آهي ته مابعدالطبيعاتي تصورن کي مضبوط معنوي بنياد فراهم ڪرڻ جون جيڪي به فڪري ڪوششون ڪيون ويون آهن، اهي بلڪل بيڪار آهن.
“Deconstruction is a practice opposition to all philosophies of representation and construction, the newer as well as the older, an anti-methodical method.” (25)
ترجمو: ”ڀڃ گهڙ اهڙي مشق آهي، جيڪا گهڙت جي سڀني نون توڙي پراڻن فڪرن ۽ فلسفن جي مخالفت جي نمائندگي ڪري ٿي، بلڪ اِهو تضاد رکندڙ طريقي ڪار ئي آهي.“
ڇاڪاڻ ته اهي سڀ فلسفي تقرير (ڳالهائڻ) جي عمل کي لکت (تحرير) جي عمل تي ترجيح ڏين ٿا. ڊيريڊا انهيءَ نڪتي تي بحث ڪندي چوي ٿو ته، اها پڻ ايتري ئي درست حقيقت آهي ته جڏهن ڳالهايو ويندو آهي ته لفظ جي لکت (تحرير) واري شڪل، ڳالهائڻ واري جي ذهن ۾ اڳ ۾ ئي موجود هوندي آهي. ان جو مطلب اهو ٿيو ته لکت (تحرير) جون ڪجهه خاصيتون اڳ ۾ ئي تقرير (ڳالهائڻ) ۾ موجود هونديون آهن، تنهن ڪري ڊيريڊا ابتڙ راءِ رکندي چوي ٿو ته، لکت (تحرير) جي تصور کي اسان قطعي طور تقرير (ڳالهائڻ) جي عمل کان الڳ نٿا ڪري سگهون.
“Derrida argues that writing is in fact the precondition of language and must be conceived as prior to speech.” (26)
ترجمو: ”ڊيريڊا جي دليل جي مطابق لکت ٻوليءَ کان اڳ جي حالت آهي، جيڪا ڳالهائڻ کان اول تصور ڪرڻ گهرجي.“
اهڙي طرح ڊيريڊا مختلف تصورن جي اڳ ئي طئي ٿيل مستقل معنوي ترتيب کي رد ڪري، ان جي ئي ابتڙ پيش ڪري اهو ثابت ڪري ٿو ته ان جو ابتڙ به اوتروئي غلط آهي. اهو سلسلو اتي ئي ختم نٿو ٿئي، پر ان طريقي ڪار سان جيڪا نئين ٻن رخن واري ترتيب سامهون اچي ٿي، ان کي ڊيريڊا وري ڪنهن ٽئين اصطلاح جي فوقيت ذريعي رد ڪندي، ان کي به وري ٽيهر بي دخل ڪري ڇڏي ٿو. سندس چوڻ آهي ته متن ۾ ڪوبه هڪ طئي ٿيل مرڪز نه پر ڪيترائي مرڪز آهن، جيڪي تبديل ٿيندا رهن ٿا، تنهن ڪري مرڪز (Centre) ۽ پوڇڙ (Margin) هميشه هڪٻئي سان ڇڪتاڻ (Tension) ۾ رهندا آهن.
“Texts set up one or more centers derived from the language they make use of that must give them stability and stop the potentially infinite flow of meaning that all texts generate. If there is a center, there is also that which does not belong to it, which is marginal.” (27)
ترجمو: ”متن جو بنياد هڪ يا هڪ کان وڌيڪ مرڪزن تي مشتمل هوندو آهي، جيڪي ان کي پختو ڪن ٿا ۽ لامحدود معنيٰ جي وهڪري ۾ لڙهڻ کان بچائين ٿا، جيڪي عام طور متن ۾ پيدا ٿين ٿا. جيڪڏهن متن جو ڪو مرڪز آهي ته اهو لازمي طور ان سان تعلق نٿو رکي، ڇاڪاڻ ته اهو پري ٿئي ٿو.“
اهڙيءَ ريت ڀڃ گهڙ طريقي ڪار جو اهو سلسلو تيستائين هلندو رهي ٿو، جيستائين ٻن رخن واري ترتيب جي هڪ جزي کي بغير ڪنهن ڇڪتاڻ جي هڪ پاسي ڦيريو نه وڃي، جيڪو ناممڪن آهي، تنهن ڪري آخرڪار ڊيريڊا ان نتيجي تي پهچي ٿو ته ٻوليءَ ۾ معنيٰ جو ڪوبه مقرر يا طئي ٿيل مرڪز ڪونهي.
ڊيريڊا، ڀڃ گهڙ طريقي ڪار جي بنياد ۽ ٻوليءَ ۾ معنيٰ جي اک ٻوٽ واري راند کي بهتر نموني سمجهائڻ لاءِ هڪ خاص اصطلاح (Difference) استعمال ڪيو آهي.
ڊيريڊا مطابق فرانسيسي لفظ Difference کي انگريزي زبان جي ٻنهي معنائن يعني فرق (Difference) ۽ ڦاٿل/منجهيل (Deferment) هئڻ جي وچ واري حيثيت حاصل آهي. سندس چوڻ آهي ته فرانسيسي لفظ Difference هڪ ئي وقت انگريزي لفظن جي ٻنهي معنائن جي ترجماني ڪري ٿو، ڇاڪاڻ ته زبان جي نظام ۾ معنيٰ فرق (Difference) سان به پيدا ٿيندي آهي ته معنيٰ جي ڦاٿل/منجهيل (Deferment) هئڻ سان به.
“Derrida’s tactical resources to a shifting battery of terms which can’t be reduced to any single, self-identical meaning. Difference is perhaps the most effective of these... Its sense remains suspended between the two French verbs ‘to differ’ and ‘to defer’, both of which contribute to its textual force but neither of which can fully capture its meaning.” (28)
ترجمو: ”ڊيريڊا جو تدبير وارو فن، جيڪو اصطلاحي طور لفظن جي معنيٰ کي منتقل ڪندي متن جي معنيٰ کي ڪنهن به سڃاڻپ ۽ اشاري طور مؤثر نٿو رهڻ ڏي، جيڪو
شايد زياده مؤثر آهي... جنهن جي معنيٰ ٻن فرانسيسي فعلن: هڪ ’فرق هئڻ‘ ۽ ٻيو ’منجهيل هئڻ‘ جي وچ ۾ اڙيل نظر اچي ٿي. اهي ٻئي ان جي متني قوت/معنيٰ ظاهر ڪرڻ ۾ ڪردار ته ادا ڪن ٿا، پر پوءِ به انهن مان ڪوبه مڪمل معنيٰ کي نٿو جهٽي سگهي.“
ڊيريڊا Difference واري تصور کي هڪ مڪمل ساخت ۽ تحريڪ طور ڏسي ٿو ۽ ان جون ٽي اهم خاصيتون بيان ڪري ٿو.
پهريون زبان جي عنصرن ۾ فرق واري تصور سبب معنوي غير مرڪزيت (Decentering) وارو عمل جاري رهي ٿو.
ٻيو زبان ۾ موجود عنصر ته معنيٰ ڏين ٿا، پر غير موجود عنصر به ان حوالي کان اهم ڪردار ادا ڪن ٿا، جن کي ڊيريڊا پيرو ڏيکاريندڙ (Trace) عنصرن جو نالو ڏنو آهي. اهي عنصر پيرو ڏيکاري وري گم ٿي ويندا آهن.
“The Trace is not a presence but the simulacrum of a presence that dislocates itself, refers itself, it properly has no site-erasure belongs to its structure.” (29)
ترجمو: ”متن ۾ معنيٰ جي جهلڪ جي موجودگيءَ جي بجاءِ مافوق الفطرتي تمثيل موجود آهي، جيڪا ان جي معنيٰ جي موجودگيءَ کي گم ڪري ٿي، جنهن جو ڪوبه ڊٺل نشان به انهيءَ جي ڍانچي ۾ نٿو ملي.“
جڏهن ته ٽيئن خاصيت اها آهي ته، زبان جي عنصرن جي وچ ۾ فاصلو/وِٿي (Space) ٿيندي آهي، پوءِ ڀلي اها لکت (تحرير) جي هجي يا تقرير (ڳالهائڻ) جي. اها وِٿي وقفي جي صورت ۾ به ٿي سگهي ٿي، ته خاموشيءَ جي صورت ۾ به. اها معنيٰ جي فرق (Difference) ۽ ڦاٿل/منجهيل (Deferment) هئڻ واري عمل ۾ اهم ڪردار ادا ڪندي آهي.
ڊيريڊا انهن اصطلاحن جي وضاحت ذريعي اهو ثابت ڪري ٿو ته جڏهن زبان معنيٰ کان وانجهيل آهي يا زبان ۾ معنيٰ جو ڪوبه وجود ڪونهي، ته پوءِ آخرڪار زبان ۾ معنيٰ جي مرڪز جو سوال وري ڪيئن ٿو پيدا ٿي سگهي.
ان ڪري ڊيريڊا اها دعويٰ ڪري ٿو ته مختلف مابعدالطبيعاتي تصور ۽ اصطلاح، جيڪي لفظ جي معنيٰ جي مرڪزيت يا موجودگيءَ (Logo Centrism) جو شڪار آهن، انهن جي آسانيءَ سان ڀڃ گهڙ ڪري سگهجي ٿي ۽ انهن جي طئي ٿيل معنيٰ کي رد ڪري سگهجي ٿو.
“Deconstructionists says that the play of trace, difference within the gap defers meaning endlessly.” (30)
ترجمو: ”ڀڃ گهڙ ڪندڙ چون ٿا ته ٻوليءَ ۾ معنيٰ جي جهلڪ ۽ فرق واري راند هميشه جي لاءِ معنيٰ کي منجهائي ڇڏي ٿي.“
ڊيريڊا پنهنجي ڀڃ گهڙ واري طريقي ڪار کي ٻٽي پڙهڻيءَ (Double Reading) جو نالو ڏنو آهي. پهرين پڙهڻيءَ ۾ متن جي لفظي معنيٰ يا طئي ٿيل معنيٰ تي بحث ڪيو ويندو آهي، جڏهن ته ٻي پڙهڻي ‘Difference’ واري تصور تحت ڪئي ويندي آهي، جنهن ۾ هڪ معنيٰ کي ٻي معنيٰ ذريعي رد ڪيو ويندو آهي.
“He carries on a double mode of reading, showing the text to be woven from different strands synthesis but continually displace one another.” (31)
ترجمو: ”هو ٻٽي پڙهڻيءَ ذريعي اهو ڏيکاري ٿو ته متن مختلف ڌاڳن سان اڻيل ٿئي ٿو، جنهن جا ترڪيبي جزا ڪُل ۾ سمائجڻ جي بجاءِ هڪٻئي کي مسلسل بي دخل ڪندا رهن ٿا.“
تنهن کان پوءِ متن، معنوي تضاد جي وَرِ چڙهي ويندو آهي. ڊيريڊا انهيءَ عمل کي (Aporia) جو نالو ڏنو آهي، جنهن مان مراد متن جو اهڙي جاءِ تي پهچڻ آهي، جتي ان جي معنوي وحدت ٽڪرا ٽڪرا ٿي، آخرڪار فنا ٿي ويندي آهي.
“The term ‘aporia’ finally is a popular one in deconstructive criticism. It literally means an impasse and designates a kind of knot in the text which cannot be unraveled or solved because what is said is self-contradictory.” (32)
ترجمو: ”ڀڃ گهڙ جي تنقيد ۾ اصطلاح ‘Aporia’ تمام گهڻو مشهور آهي. انهيءَ جي ظاهري/ پڌري معنيٰ آهي ته هڪ جامد ۽ متن ۾ غيرعلامتي ڳنڍ، جنهن کي نمايان يا حل نٿو ڪري سگهجي، ڇاڪاڻ ته متن ۾ جيڪو ڪجهه چيو وڃي ٿو، درحقيقت اهو خود به تضاد جي ورِ چڙهي وڃي ٿو.“
انهن حقيقتن سبب زبان جي جيتري به وضاحت يا تشريح ڪئي وڃي ان کان پوءِ به ائين محسوس ٿيندو ته اڃا به ڪجهه وضاحت ۽ تشريح کان رهجي ويو آهي ۽ اڃا به ان تشريح ۾ ڪو واڌارو ڪري سگهجي ٿو. جيڪڏهن ڪو فرد ان گمان کي پنهنجي حد تائين ختم ڪري به ڇڏي، تڏهن به ٻين لاءِ اهو گمان موجود رهندو، پر جيڪڏهن فرض ڪجي ته ڪجهه وقت لاءِ کڻي اهو گمان ٻين جي لاءِ به ختم ڪري ڇڏجي، تڏهن به ايندڙ نسلن ۽ زمانن لاءِ اهي گمان ڪڏهن به ختم نٿا ٿي سگهن.